Morgunblaðið - 08.08.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. ÁGÚST 1987
Tæknikunnáttu er
hægt að misnota til að
miðla falsi og kreddum
Úr
tónlistarlífinu
Sigrún DavíAsdóttir
Viðtal við júgó-
slavneska selló-
leikarann Valter
Despalj
Fyrir nokkrum árum heyrði Rut
Magnússon eftir Amsterdamfara,
að heyrzt hefði í snilldargóðum
júgóslavneskum sellóleikara þar í
borg, Valter nokkrum Despalj.
Hann fannst, en var fullbókaður
næstu tvö árin, svo það var fyrst
nú í maí sem tókst að ná í hann á
tónleika. Tónlistarfélagsins. Þessi
forsaga fylgir með viðtalinu við
Despalj, rétt til að gefa hugmynd
um hvemig aðdragandi að komu
útlendra gesta hingað getur verið.
Og það er ekki ósennilegt að það
heyrist aftur í honum hér, því hann
var ánægður með heimsóknina þó
fáir mættu á tónleikana í Reykjavík,
enda einn fyrsti sólardagur vorsins
og auk þess um tvö hundruð aðrir
tónleikar í borginni þennan mánuð-
inn. En Despalj spilaði líka á ísafirði
og átti varla orð yfir aðsókninni og
undirtektunum og hvemig hann
hefði fundið tónlistina ósa þar um
allar gáttir.
Despalj hefur haft sellóið í fang-
inu síðan hann var bam, er enda
orðinn svolítið álútur af viðureign-
inni, þó aldurinn sé honum ekki að
meini. Yfírbragðið er rólegt, næst-
um hlédrægt í fyrstu, en það er
gmnnt á strákslegri kátínu og fjöri
undir niðri. Andlitið er stórt og
skarpleitt á serbó-króatíska vísu,
króatíska er móðurmál hans. Hann
lærði fyrst heima fyrir, síðan á Juill-
iard-skólanum í New York og svo
I Moskvu. Ekki margir sem geta
státað af slíku námi, kosturinn við
að hafa júgóslavneskt vegabréf,
segir hann sjálfur. En hvað segir
Despalj þá um námið á þessum
tveimur stöðum, að hvaða leyti er
það ólíkt?
— Á þessum tveimur stöðum em
skólamir eins góðir og hugsast get-
ur og á báðum stöðum er kostur á
góðum styrkjum. Það er því ótrúleg
heppni að geta verið á báðum stöð-
unum. Heppnin felst ekki sízt í því
hve skólamir og staðimir em ólíkir.
í Moskvuskólanum er meginá-
herzlan lögð á fræðilega hlið
námsins, sem gefur því akademísk-
an blæ, á hljóðfærakunnáttu, nei,
ég vil ekki tala um tækniþekkingu.
Það er of þröngt og einfalt orðalag.
Og svo er lögð áherzla á heilbrigða
stflhefð í verkum þeirra eigin tón-
skálda eins og Tjækovskís, Pró-
koffí-
effs og Sjostakóvits. Þetta er ekki
sízt mikilvægt fyrir sellóleikara, því
það er ekki til alltof mikið af verk-
um fyrir okkur og dijúgur hluti
þekktra sellóleikara er einmitt
rússneskur.
Þegar ég var í Moskvu var lítið
um að vera þar í kammertónlist. í
New York var annað uppi á ten-
ingnum og borgin svo ótrúlega
lifandi. í þessum bræðslupotti bulla
alls kyns áhrif, menn koma alls
staðar að og þannig er það líka í
tónlistarlífínu. Andrúmsloftið er
ótrúlega íjörgandi og eflandi. En
þessi iða getur líka verið tmflandi
og eyðandi, ef maður stillir sig ekki.
í Moskvu bjó ég á stúdentagarði.
Þar var kalt, ekkert sem ónáðaði
og auðvelt að halda sér að verki.
Á báðum stöðunum er geypilegt
framboð af úrvals tónleikum, sem
er nauðsynlegt fyrir listamenn í
mótun. Á báðum stöðunum kynntist
ég heillandi kennumm og félögum
sem ég lærði mikið af.
Þú hefur kennt, verið með
opnar kennslustundir hér og þar
og situr oft í dómnefndum í
keppni. Eftir hverju hlustarðu
leitar eftir við slík tækifæri?
— Með ámnum hef ég lært að
skynja mismunandi hluti hjá nem-
endunum, ungu tónlistarfólki og
ekki sízt lært að vera ekki of fljót-
ur að dæma. Það þarf víst varla
að taka fram að fólk er mismun-
andi og fjölbreytni mannlífsins
kemur fram í tónlistinni, svo það
er ekki aðeins spuming um að
skynja tónlistargáfur, heldur líka
manngerðir.
Ég tek sem gefíð að tónlistar-
kunnáttan sé í lagi, svo þá hlusta
ég eftir því sem ég kalla tónlistar-
greind. Ég á ekki við það sem
venjulega kallast greind, heldur al-
veg sérstakan hæfíleika til að skilja
og skynja tónlistina, draga ályktan-
ir, taka réttar ákvarðanir á réttum
tíma og koma þessu öllu á fram-
færi í leiknum.
Auðvitað þarf kunnáttu til og
auðvitað þarf ímyndunarafl og hug-
arflug. En þetta tvennt síðast-
nefnda er oft eyðandi eiginleiki, svo
þá þarf það sem ég kalla tónlistar-
greind til að samstilla kraftana.
Tónlistinni þarf að miðla á hrein-
skilinn og einlægan hátt, en líka
af greind, tónlistargreind.
Það er þetta með tæknina. Hún
er kröftugt vopn, en nýtist aðeins
rétt í höndum þess sem hefur tón-
listargreind og kann að meðhöndla
tæknina. En eins og öll vopn, þá
má misnota tækni. Þess vegna eru
til stórkostlegir tæknisnillingar sem
miðla falsi og kreddum með henni
og ná þannig tökum á stórum hópi
fólks eins og aðeins er hægt með
öflugum vopnum. Það eru nefnilega
til tóntæknisnillingar, sem nota
þessa seiðandi hæfíleika sína á
sama hátt og sumir stjómmála-
menn og trúarleiðtogar. Svona
tónlistarmenn geta spilað svo
áheyrendur hrífast með, þetta eru
tónlistarlegir loftfímleikar sem
hræra upp í fólki en miðla því falsi
og kreddum, því tónlist þeirra er
ekki sprottin af einlægni og hrein-
skilni. Hún er aðeins sýning. Ég
er ekki sálfræðingur, en líklega er
þessi tegund tónlistarflutnings
sprottin af því að tónlistarmennim-
ir eru of uppteknir af sjálfum sér
til að geta miðlað tónlistinni af
hreinskilni og einlægni.
Hvernig þreifarðu þig áfram
í túlkun verka, sem þú spilar?
— Þegar ég læri nýtt verk þá
vil ég læra það hægt og sígandi,
láta það yfírtaka mig smátt og
smátt. En svo em leiðarhnoð sem
ég fylgi. í hefðbundnu verki reyni
ég að koma auga á hefðina að baki
því. Til þess að ég geti það reyni
ég að þurrka út alla þá hefð sem
hefur smurzt á það svo ég geti
nálgast það á ferskan hátt og gremt
milli góðra og slæmra hefða. Ég
reyni að sjá verkið frá sem flestum
hliðum, öðlast yfírsýn yfír það, sjá
skóginn en ekki bara trén ... Og
skógurinn er ekkert nema bygging
verksins. í þessu treysti ég á innsæi
mitt sem svíkur mig venjulega ekki.
En sem kennari verð ég stundum
að útskýra og þá dugir innsæið
ekki, en með innsæinu fínn ég oft
leiðir, áður en ég sé þær eftir vit-
rænum leiðum. Rökhugsunin stað-
festir þá það sem ég þóttist sjá af
innsæi.
í raun hefur leikur minn ekki
breytzt mikið á ferli mínum, svo
ég hlýt annað hvort að hafa verið
þroskaheftur frá unga aldri, eða
verið fljótur að komast að öllu sem
skipti máli! Nei, í alvöru, þá hef ég
ekki breytzt mikið, fínpússa frekar
hægt og sígandi. Ég hef aldrei ver-
ið þekktur fyrir ofleik eða átök,
varð fljótt frekar yfírvegaður í leik
mínum. Ég skammast mín ekkert
fyrir upptökur frá því ég var 17
ára, þó ég geri Öðruvísi núna.
Það vekur mér oft forvitni og
áhuga þegar ég heyri aðra spila
verk sem ég þekki ekki og þá lang-
ar mig að spreyta mig á þeim. En
ég vil vinna einn í byijun, þróa eig-
in skilning og svala síðan forvitninni
með því að hlusta á leik annarra.
Nei, ég segi ekki mistök annarra
því ég hef gaman af mismunandi
spili. Þess vegna fínnst mér gott
að sitja í dómnefndum, þvíþar heyr-
ist svo margvíslegt spil. I raun er
ég mun sveigjanlegri en margir
félagar mínir, svo lengi sem ég
heyri spilað af einlægni. Það eru
til heilmargar raunsannar leiðir í
hveiju verki, sem jafnvel höfundinn
óraði ekki fyrir.
Ég hugsa aldrei um hvað hafí
vakað fyrir höfundi. Það hljómar
kannski undarlega, en höfundurinn
á ekki verkið, jafnvel ekki meðan
hann skrifaði það. Hann er aðeins
miðill, tónlistin kemur öll að ofan.
Svo eru til margskonar höfundar.
Sumir skrifa tónlist sína svo greini-
lega, til dæmis Beethoven og
Brahms. Tónlistin flaut greiðlega
úr höfðinu á þeim.
En svo eru til minni spámenn
meðal tónskálda og þeir þurfa í
raun hjálp flytjendanna, sem eru
þó ekki allir færir um slíkt hjálpar-
starf. Stundum þarf að hnika
einhveiju til, en auðvitað ekki um
of. En það er mikil viðkvæmni fyr-
ir slíkum vinnubrögðum, nánast
sett lög sem banna þau, rétt eins
og þjófnað . . . en því miður getur
heiðarlegt fólk þjáðst undir slíkum
lögum.
Þessi skilningur undirstrikar
skapandi þátt tónlistarmanna og
það er nóg svigrúm í skrifuðum
verkum, svo þau þurfa ekki að
þrengja um of að sköpunargáfunni.
Forte þýðir til dæmis ekki einhvern
fastan styrkleika, heldur þarf tón-
listarmaðurinn að túlka þessa
ábendingu tónskáldsins. Ég vil ekk-
ert alræði í tónlist, en heldur ekki
stjómleysi.
Og leitin að millistiginu milli
stjórnleysis og alræðis rekur þig
áfram eða hvað?
— Já, vissulega, en ég er alls
ekki einn af þeim sem vilja ólmir
spila og ekkert annað. Ég spila,
þegar ég spila og vil spila, en mér
fínnst líka ágætt að fá greitt fyrir
það...
Og Despalj hlær svolítið stork-
andi, vel vitandi að það þyki tæpast
við hæfí, að listamenn segist kunna
vel að meta að fá greitt fyrir sína
vinnu. En verður er verkamaður
launa sinna, ekki sízt þegar vinnan
er leyst af hendi jafn svikalaust og
Despalj strýkur sellóið ...
Edinborgarhátíð í ágúst
Af kammermúsíkklúbbn-
um og Tónlistarfélaginu
Skotland býður upp á fleira en
ódýrt dót fyrir kaupglaða íslend-
inga. Á hveiju ári í ágúst er haldin
mikil listahátíð í Edinborg. Eftir því
sem segir í auglýsingabæklingi um
hátíðina, haft eftir vesturheimsku
stórblaði, þá verður borgin stórkost-
legasti staður á jarðríki þessar þijár
vikur, hvorki meira né minna. Lát-
um þetta með stórkostlegasta liggja
milli hluta, en alla vega er tónlistar-
dagskráin ekki óforvitnileg. Pitts-
burgh-hljómsveitin spilar undir
stjóm Lorin Maazel. Melos-kvart-
ettinn flytur alla strengjakvartetta
Beethovens. Yehudi Menuhin spilar
með skozku kammersveitinni.
Barry Douglas, sem vann Tjækov-
skí-keppnina einu sinni og spilaði
hér með sinfóníunni síðastliðinn
vetur, kemur fram á hátíðinni. Esa
Pekka Salonen treður upp með
sænsku útvarpshljómsveitina sína,
en Salonen er einn af þessum ungu
finnsku stjómendum, sem skjóta
hvarvetna upp kollinum þessi miss-
erin. Og meira fínnskt, því finnska
þjóðaróperan flytur Rigólettó Verd-
is og svo Juha eftir fínnska tón-
skáldið Aarre Merikanto. Það er
ekki aðeins að Finnar eigi góða
stjómendur, heldur hafa fínnsk tón-
skáld líka vakið athygli og óperan
þeirra var fyrsta erlenda óperan,
sem var boðið að koma fram í
Metropolitan-óperunni í New York.
Auk glæsilegs tónlistarefnis
þykja leiksýningar þama yfírleitt
eftirtekarverðar, sömuleiðis ballett-
og listsýningar. Á svipuðum tíma
er haldin þama jazzhátíð, bókahátíð
og svo útjaðarhátíð, með ýmsu
sjaldséðu efni. Sumsé eitthvað við
allra smekk, væntanlega . . .
Ein skrautijöðurin í íslenzku tón-
listarlífí er Kammermúsíkklúbbur-
inn. Starfsemi hans fer ekki hátt,
en á hveijum vetri stendur hann
fyrir um fímm tónleikum. Þeir, sem
hafa sótt tónleika hans, eiga marg-
ar eftirminnilegar stundir þaðan.
Yfírleitt em tvennir tónleikar
fyrir áramót. Þeir fyrstu verða
líklega í október, en enn liggur
ekki fyrir, hvað verður flutt þá eða
af hveijum. Um áramótin kemur
svo hingað japanskur kvartett á
vegum klúbbsins. Kvartettinn hefur
getið sér gott orð fyrir flutning á
klassískri evrópskri tónlist, en leyf-
ir okkur hugsanlega að kynnast
einhveiju af eigin hefð í þessari
heimsókn sinni.
Eins og áður segir fer ekki mikið
fyrir starfsemi klúbbsins, svo tón-
listarunnendur ættu að hafa augun
hjá sér, þegar kemur fram í októ-
ber. Það er selt inn á hveija tón-
leika, en það er auðvitað enn betra
að fletta upp á klúbbnum í síma-
skránni, eða hringja í Þórarin
Guðnason lækni eða Einar B. Páls-
son verkfræðing og gerast meðlim-
ur. Þá eigið þið góðar tónlistar-
stundir í vændum.
Forráðamenn Tónlistarfélagsins
ganga væntanlega nokkuð þung-
stígir mót vetrinum því það horfír
ekki vænlega í húsnæðismálum fé-
lagsins. Tónleikar þess hafa verið
haldnir í Austurbæjarbíói, sem er
svo hæfilega stórt fyrir þá, tekur
750 manns. Nú hefur bíóið verið
selt og í kjölfar þess gert upp, en
ekki með tónleika í huga, svo það
horfír ekki vel með hljómburðinn í
salnum. Vísast verða sumir tónleik-
ar félagsins í Háskólabíói, eins og
hefur verið. Óperan er rétt nógu
stór fyrir félagsmenn, en þá er ekki
hægt að selja inn, sem er afleitt.
Þjóðleikhúsið er víst nokkuð dýrt
og þá fer að verða fátt um fína
drætti. Vonandi leysast þessi mál
þó á farsælan hátt.
Af efnisskrá vetrarins er það að
segja, að Paata Burshuladze bassa-
söngvari kemur fram á tónleikum
félagsins. Sellóleikarinn Misha Mai-
sky spilar á tónleikum félagsins.
Sá er ættaður frá Lettlandi, en
flutti til ísraels. Yuval Yaron er
bandarískur fíðluleikari, hingað
kominn fyrir meðmæli frá sellóleik-
aranum Janosi Starker og heldur
einleikstónleika, spilar Bach, Bart-
ok og_ Paganini, svo eitthvað sé
nefnt. í janúar verður Gísli Magnús-
son með tónleika hjá félaginu. En
þetta er ekki allt.