Morgunblaðið - 24.01.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1988
BJÖRG EINARSDÓTTIR
Brutu blað
í stjómmálasögunni
í dag eru áttatíu ár frá þvi að konur tóku fyrst sæti í
bæjarstjóm Reykjavíkur. Undanfari þess var gildistaka nýrra
laga um skipan bæjarstjómarinnar og pólitisk aðgerð sem
með réttu kallast „Kvennasigurinn mikli“. Af þessu tilefni
er birtur hér kafli úr ritverki Bjargar Einarsdóttur Úr ævi
og starfi íslenskra kvenna I. Þar er greint frá þessum
atburðum, rakinn ér æviferill þriggja kvenna af fjórum sem
kosningu hlutu. Um Bríeti Bjamhéðinsdóttur, sem var í efsta
sæti kvennalistans í þessum sögufrægu kosningum 1908, hefur
Björg ritað sérstakan þátt í öðm bindi sama rits og ber sá
heitið „Stórveldi í sögu íslenskra kvenna“. Skýrir það betur
en mörg orð hvers vegna Bríeti er ekki skipað til sætis hér
með hinum konunum sem kosningu hlutu. Þess má geta að
fyrir ári, þegar minnst var áttatíu ára afmælis
Kvenréttindaf élags íslands, birtist grein um Bríeti í Lesbók
þar sem hennar er minnst sem stofnanda félagsins og
frumheija hér á landi í réttindabaráttu kvenna.
Bríet Bjamhéðinsdóttir
Til umfjöllunar hér eru
þrjár konur sem mér
hefur stundum fundist
að með réttu mætti
kalla „huldukonumar
þrjár". Ekki vegna þess að örðug-
leikum sé bundið að afla vitneskju
um þær því að allar voru þær vel
þekktar á sinni tíð, af kunnum
ættum og giftar áhrifamönnum.
Þessar þrjár konur, ásamt hinni
fjórðu, brutu blað í stjómmálasögu
íslenskra kvenna. Þess atburðar er
iðulega minnst og dæmi af honum
tekið en nöfn þeirra og ferill aftur
á móti sjaldnast inni í þeirri um-
ræðu.
Við bæjarstjómarkosningamar í
Reykjavík í janúar 1908 vom í
fyréta skipti í sögu bæjarfélagsins
kosnar konur í bæjarstjómina og
þá §órar samtímis. I bókinni Konur
og kosningar ber einn kaflinn heitið
„Kvennasigurinn mikli“. Þar er
Qallað um þessar kosningar og ber
kaflinn heitið með réttu því að sig-
urinn var mikill og markandi
viðburður. En ef spurt er hveijar
þær konur hafí verið sem svo rösk-
lega kvöddu sér hljóðs á vettvangi
dagsins vefst fólki oftast tunga um
tönn. Flestir þekkja nafn Bríetar
Bjamhéðinsdóttur og vita að hún
var ein þessara fjögurra kvenna en
nöfn hinna eru fæstum tiltæk.
í sjálfu sér er þetta ekki tiltöku-
mál, það snjóar á fleira en þetta.
Þó fínnst mér að við núlifandi ís-
lenskar konur mættum gera meira
af því að halda á loft nöfnum þeirra
sem mtt hafa okkur brautina. Bríeti
vil ég geyma mér að mestu að
ræða um en freista þess að geta
hinna að nokkm. Hér verður ein-
göngu stuðst við ritaðar heimildir
og þeirra getið eftir því sem efni
standa til.
Ragnhildur Pétursdóttir frá Eng-
ey á Kollafírði, en lengst búsett í
Háteigi við Reykjavík, var mikill
frömuður i félagsmálum í bænum.
Hún reit grein um Hið íslenska
kvenfélag í tilefni af fímmtíu ára
afmæli þess árið 1944 en Ragn-
hildur tók við formennsku í því
félagi 1924. í afmælisgreininni seg-
ir hún meðal annars: „Haustið 1907
undirbjuggu kvenfélög bæjarins
sameiginlegan framboðslista fyrir
bæjarstjómarkosningamar 1908,
sem kunnugt er, og komu að fjórum
konum. Þijár þeirra vom formenn
öflugustu kvenfélaganna, Katrín
Skúladóttir Magnússon var fórmað-
ur Hins íslenska kvenfélags, Bríet
Bjamhéðinsdóttir formaður Kven-
réttindafélags íslands, Þómnn
Jónassen formaður Thorvaldsens-
félagsins og sú fjórða var Guðrún
Bjömsdóttir frá Presthólum."1
Enda þótt ævi og störf þeirra
þriggja kvenna sem hér vom nefnd-
ar auk Bríetar séu meira en
nægjanlegt efni í þátt um hveija
fyrir sig hefí ég valið þann kostinn
að §alla hér um þær allar samtím-
is. Allar vora þær fæddar á sama
áratugnum og em í þessari aldurs-
röð: Þómnn Jónasen fædd árið
1850, Guðrún Bjömsdóttir 1853,
Bríet Bjamhéðinsdóttir 1856 og
Katrín Magnússon 1858, sú elsta
var því komin undir sextugt og hin
yngsta tæplega fímmtug.
Þess má geta að Hið íslenska
kvenfélag, sem var stofnað árið
1894, hafði auk annars, jafnan rétt
karla og kvenna á stefnuskrá sinni.
Félagið gekkst oftar en einu sinni
fyrir undirskriftasöfnunum málum
sínum til framdráttar. Árið 1907
beitti félagið sér fyrir því að íslensk-
ar konur skomðu á Alþingi að veita
konum _ fullkomið jafrirétti á við
karla. A tólfta þúsund konur, þar
af um tvö þúsund í Reykjavík, rit-
uðu nöfii sín undir þá áskomn og
mun einna mest hafa kveðið að
þeirri aðgerð af öðmm hliðstæðum.
Eftir hinar sögufrægu kosningar
árið 1908 var að sjálfsögðu mjög
um þær fjallað í blöðum. Það ár
birtist í tímaritinu Óðni grein sem
bar yfirskriftina „Konur í bæjar-
stjóm Reykjavíkur". Höfundar er
ekki getið en ritstjóri var Þorsteinn
Gíslason. Rakinn er ( stuttu máli
aðdragandi kjörsins, síðan em kon-
umar Qórar kynntar lftillega og
mynd af þeim öllum. Greinin hefst
á þessa leið: „Á síðustu ámm hefur
kvenréttindamálið verið sótt með
meiri áhuga en áður í mörgum lönd-
um Norðurálfunnar, og eitt þeirra,
Finnland, er komið svo langt, að
konur hafa fengið þar fullkomið
jafrirétti við karlmenn. Einkum hafa
þó konur Norður-Ameríku haft for-
gönguna í þessu máli. Kvenfélög
em nú mynduð, í flestum löndum
hins menntaða heims, með því
markmiði að afla konum stjóm-
málaréttar...“ Síðan segir að
loknum nokkm lengri inngangi:
„Hér á landi var stærsta sporið í
þessa átt stigið á síðastliðnu ári,
og gekk Reykjavík þar á undan."
Hér er vísað til laga um breytta
skipan á bæjarstjóm Reykjavíkur
sem samþykkt vom á Alþingi sum-
arið 1907 og hlutu staðfestingu 22.
nóvember það ár og sem meðal
annars veittu konum jafnrétti á við
karla f bæjarmálum. Greinarhöf-
undur segir að þessi breyting hafí
verið undirbúin „í bæjarstjóminni
og á almennum borgarafundi______“
og síðan er lýst hvaða skilyrðum
það er bundið að mega kjósa og
af þvf að sú lýsing, sem mun vera
tekin beint úr lögunum, er að eftii
og orðalagi bam síns tíma vil ég
tilfæra hana orðrétta hér: „ ...
kosningarétt hafi allir bæjarbúar,
karlar og konur, sem em 25 ára
þegar kosning fer fram, hafa átt
lögheimili í bænum 1 ár, hafa
óflekkað mannorð, em fjár síns
ráðandi, em ekki öðmm háðir sem
hjú og standa eigi í skuld fyrir sveit-
arstyrk — ef þeir greiða skattgjald
til bæjarsjóðs. Konur kjósenda hafa
kosningarétt, þó þær séu eigi flár
sfns ráðandi vegna hjónabandsins,
og þótt þær eigí greiði sérstaklega
gjald í bæjarsjóð, ef þær að öðra
leyti uppfylla áðurgreind skilyrði
fyrir kosningarétti."2
I afmælisriti Kvenréttindafélags
íslands sem kom út árið 1947, í
tilefni af að þá vom liðin ^örutíu
ár frá stofnun félagsins, er ýmislegt
riflað upp úr félagsstarfínu og að
vonum frá undirbúningi og fram-
kvæmd þessara títtnefndu kosn-
inga. Fróðlegt er í því efni að
glugga í grein eftir Bríeti Bjam-
héðinsdóttur sem heitir „Nokkrar
minningar frá fyrstu ámm Kven-
réttindafélags íslands". Með nýju
lögunum um bæjarstjómina sem
gengu í gildi 1. janúar 1908 var
afnumið embætti bæjarfógeta en
þess í stað skyldi kjósa fímmtán
bæjarfulltrúa og fór sú kosning
fram 24. janúar þáð ár. Síðar sama
ár kusu svo fulltrúamir borgar-
stjóra og var sú kosning jafii
hávaðalaus og hinni fyrri hafði fylgt
mikill hávaði. Mikill hugur var f
konum að nýta þau réttindi sem
löggjöfín veitti og Kvenréttindafé-
lagið beitti sér fyrir fundi með
stjómum allra kvenfélaganna í
bænum sem þá vom tólf til íjórtán
talsins. Á þeim fundi var rætt um
að kvenfélögin stæðu saman um
lista kvenna en þá vom engir eigin-
legir stjómmálaflokkar, ýmis
hagsmunasamtök buðu fram eigin
lista og alls konu fram 18 listar við
þessar kosningar. Sex af kvenfélög-
unum samþykktu að taka þátt f
sameiginlegu framboði og skipuðu
þau kosninganefnd þijátíu og
þriggja kvenna og stýrði formaður
Kvenréttindafélagsins nefndar-
störfum.
í fyrstu var í ráði að eiga sam-
starf við iðnaðarmenn um lista og
höfðu þeir sérstakan áhuga á að
fá Katrínu Magnússon á framboðs-
listann vegna vinsælda eiginmanns
hennar. Af samvinnu við iðnaðar-
menn varð þó ekki, þeir vom með
fleiri lista í gangi og í ljós kom að
konunum vom ætluð sæti svo neð-
arlega að ólíklegt var að þær næðu
kjöri. Slitnaði upp úr samvinnunni
4. janúar þegar konunum loks skild-
ist að það vom aðeins atkvæðin
þeirra sem menn vom að sækjast
eftir, fulltrúamir máttu sigla sinn
sjó. Naumur tími var nú til stefnu
en unnið var af kappi. Kosninga-
nefiid kvenna skipti bænum í níu
hverfí eftir uppdrætti og þriggja
kvenna nefnd var sett í hvert hverfi.
Skyldi húsvitjað og talað við hveija
einustu konu sem kosningarétt
hefði og hvert heimili heimsótt að
minnsta kosti tvisvar. Fræðslufund-
ir um nýju lögin, undirbúning og
tilhögun kosninganna vom á hveiju
kvöldi fyrir troðfullu húsi í Bár-
unni. Auk þess vom haldnir flórir
stórir opnir fundir með fyrirlestrum
og áskomnum til kvenna að kynna
sér málin og nota kosningarétt sinn.
Kosið var í Miðbæjarskólanum.
EJdci mátti „agitera“ þar innan dyra
og var þvf hlýtt en vissar konur
vom samt á göngunum til að vísa
konum sem komu til að kjósa rétta
leið og veita þeim, eins og það er
orðað á einum stað „saklausar"
upplýsingar. Duglegar og áhrifa-
miklar konur gengu út um bæinn
til að minna kvenkjósendur á skyldu
sína. Meðan á þessu stóð biðu fram-
bjóðendur á kvennalistanum rólegir
heima hjá sér og fylgdust með gangi
mála. Þómnn Jónassen sem skipaði
annað sæti listans hafði jafnan haft
við orð að þær skyldu allar ná kosn-
ingu og varð það að áhrínsorðum.
Um þetta atriði segir Bríet eftirfar-
andi í fyrmefndu afinælisriti:
„Samvinnan varð kvenfólkinu til
mikillar sæmdar, slétt og áferðar-
falleg út á við og hneykslislftil inn
á við. — Og allur listinn komst að, “
og hún bætir við. „Ég var heima
hjá mér, þegar frú Jónassen sfmaði
kosningaúrslitin til mfn, og ætlaði
varla að trúa mínum eigin eymm.
En mikil varð gleðin ... Auðvitað
þurftum við að gera okkur glaðan
dag eftir þessa bardagaskorpu."3
Sfðan kemur fram að það hafí ver-
ið glaðvær hópur sem sat í hinum
skemmtilega borðsal á Hótel
Reykjavík kvöldið eftir fram yfír
háttatíma, eins og það er orðað, í
miklum fagnaði og við ræðuhöld.
Eins og fyrr var að vikið er sagt
frá þessum kosningasigri kvenna í
Reykjavík árið 1908 í bókinni Kon-
ur og kosningarog lýkur þeirri
frásögn þannig: „A kjörskrá vom
um 1200 konur. Sem næst helming-
ur þeirra kaus, og þótti það góð
kjörsókn í þá daga, og 354 þeirra,
eða 58% kusu kvennalistann. Nægði
það til þess, að hann fékk flesta
fulltrúa, 4, einum fleiri en sjálfur
flokkslisti Heimastjómarmanna ...
Þessar konur vom Katrín Magnús-
son, kona Guðmundar Magnússon-
ar læknaprófessors, Þómnn
Jónassen landlæknisfrú, systir
Hannesar Hafsteins, margnefnd
Bríet Bjamhéðinsdóttir og Guðrún
Bjömsdóttir, ekkja sr. Lámsar Jó-
hannessonar, bróður Jóhannesar
sýslumanns og alþingismanns."4 Þó
ekki séu ýkja mörg ár sfðan þessi
nöfn hinna nýkjömu kvenbæjaifull-
trúa vom fest þama á blað er það
samt með mjög hefðbundnum hætti
að því leyti að konumar em kennd-
ar við karlmennina í lífí þeirra,
eiginmann, bróður og jafnvel mág.
Þetta vekur þá spumingu hvort þær
hafi ekki verið meiri af sjálfum sér
en svo að ekki væri gerlegt að nefna
þær einar sér, án viðloðunar við
hina sterku menn f lífí þeirra. Svars
við því er helst að leita f æviágripum
þeirra sjálfra.
Þómnn Jónassen var elst þessara
kvenna. Hún vr fædd að Ketilsstöð-
um á Völlum í Suður-Múlasýslu 12.
júní 1850. Móðir hennar var Guð-
rún, dóttir Hannesar Stephensen
prests á Görðum á Akranesi, sat
lengst að Innra-Hólmi, og Þómnnar
Magnúsdóttur Stephensen dóm-
stjóra í Viðey. Séra Hannes var
þinfrmaður Borgfírðinga og þjóð-
fundarfulltrúi þeirra árið 1851, einn
af ötulustu stuðningsmönnum Jóns
Sigurðssonar á þingi. Faðir Þómnn-
ar, Pétur Hafstein, gegndi sýslu-