Morgunblaðið - 24.01.1988, Blaðsíða 31

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1988
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JANÚAR 1988
31

4-

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fróttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, simi 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakið.
Sterkasta
verðlagseftirlitið
Fyrir nokkrum dögum skýrði
fréttastofa ríkissjónvarps-
ins frá því, að einkafyrirtæki
sem flytja inn símatæki hefðu
lækkað verð á birgðum um ára-
mót til samræmis við tollalækk-
un, sem þá tók gildi, en Póstur
og sími, fyrirtæki í opinberri
eigu, hefði ekki lækkað verð á
símatækjum nema að hluta til.
Morgunblaðið, tók þessa frétt
upp og fylgdi henni eftir. í gær
birtist fréttatilkynning hér í
blaðinu frá Pósti og síma, þar
sem stofnunin tilkynnir, að hún
hafi lækkað verð á öllum birgð-
um til samræmis við tollalækk-
anir.
Það er eftirtektarvert, að það
eru einkafyrirtækin í þessari
grein, sem ríða á vaðið og taka
á sig verðlækkun til þess að
neytandinn njóti strax góðs af
tollalækkun, en fyrirtæki í eigu
ríkisins sjálfs tregðaðist við, þar
til fjölmiðlar tóku málið upp'.
Þetta er hins vegar glöggt dæmi
um það aðhald, sem almenn-
ingsálitið getur veitt í verðlags-
málum.
Fisksalar og bakarar hafa
verið í sviðsljósinu að undan-
fömu vegna verðbreytinga í
kjölfar söluskattshækkanu.
Fyrir skömmu urðu harðar deil-
ur í sjónvarpsþætti milli forsæt-
isráðherra og formanns
Alþýðubandalags um það, hvað
fiskur hefði hækkað mikið
vegna söluskattshækkunar. í
Ijós hefur komið í kjölfar þeirra
viðræðna, að fisksalar fengu
samþykkta hækkun á fiski
vegna þess, að talið var að þeir
hefðu orðið að greiða hærra
verð fyrir fískinn á fískmörkuð-
um. Nú hefur sú staðhæfíng
þeirra verið dregin í efa og
færð fyrir því sterk rök, að um
slíka hækkun hafí ekki verið að
ræða. Búast má við niðurstöðu
í því máli á næstunni.
í Morgunblaðinu í gær er birt
yfírlit um könnun Verðlags-
stofnunar á brauðverði. Þar
kemur fram, að sumir bakarar
hafa hækkað brauð verulega
umfram þá hækkun, seni talin
var eðlileg vegna söluskatts-
hækkunar og afnáms vöru-
gjalds. Talsmaður bakara segir,
að ástæðan fyrir þessu sé upp-
safnaður vandi frá síðasta ári
en viðurkennir, að klaufalegt
hafí verið að láta þessa hækkun
ekki koma fram fyrr. Verðlags-
stjóri segir útilokað, að þessi
verðhækkun geti stafað af upp-
te ,S!5.
framleiðsluvörur bakara hafí
hækkað umfram verðlagshækk-
anir undanfarin ár. Búast má
við niðurstöðu í þessu máli á
næstunni.
Það er auðvitað alveg ljóst,
að verðskyn almennings hefur
eflzt svo mjög, að fólk hættir
einfaldlega að eiga viðskipti við
þá, sem staðnir eru að ósann-
gjömum hækkunum á verði.
Það hefur komið vel fram á
undanfömum mánuðum, að
verðlagskannanir og birting
þeirra í blöðum -hafa leitt til
þess, að verzlun hefur dregizt
mikið saman hjá þeim, sem
hæst hafa verð. Hið sama getur
gerzt hjá þeim físksölum og
brauðsölum, sem taldir em
ganga of langt í verðhækkun-
um. Nú er að koma fram það,
sem talsmenn fíjálsræðis í verð-
lagningu héldu fram ámm
saman, að það aðhald, sem
neytendur gætu veitt, væri
sterkasta verðlagseftirlitið. Það
samstarf, sem hefur tekizt milli
Verðlagsstofnunar og fjölmiðla,
gerir fólki kleyft að fylgjast vel
með því hvar vömverð er hag-
stæðast. Augljóst er að neyt-
endur beina viðskiptum sínum
í vaxandi mæli þangað.
Það gildir því einu, hvort um
er að ræða opinber fyrirtæki á
borð við Póst og síma eða físk-
sala og bakara: menn komast
einfaldlega ekki lengur upp með
það, sem áður var hægt í verð-
lagningu. Fyrir þá, sem ámm
saman börðust fyrir frelsi í verð-
lagningu, er þetta ánægjuleg
niðurstaða.
Eftir það, sem gerzt hefur
undanfamar, vikur er ljóst að
seljendur vöm og þjónustu
hugsa sig tvisvar um áður en
þeir hækka verð umfram það,
sem eðlilegt er. Það er heldur
ekki hægt að beina spjótunum
eingöngu að kaupmönnum eða
öðmm einkaaðilum. Það sýna
vinnubrögð Pósts og síma og
nú nýlega einstakra sveitarfé-
laga. Það er t.d. næsta furðu-
legt, að íbúar Kópavogs skuli
þurfa að greiða vemlega hærri
fasteignagjöld en íbúar nær-
liggjandi sveitarfélaga. Hvers
vegna? Er þjónustan við bæj-
arbúa meiri í Kópavogi? Em
framkvæmdir meiri? Er ekki
orðið tímabært, að Verðlags-
stofnun framkvæmi könnun á
skattlagningu og þjónustugjöld-
um sveitarféíaga! Hver veit
nema samtakamáttur skatt-
greiðenda geti orðið jafn mikill
og MBtalHllHÍÍU™
Gengisfall Bandaríkja-
dollars hefur margvísleg
áhrif, m.a. fyrir Banda-
ríkjamenn sjálfa. Fyrir
nokkmm vikum skýrði
virt brezkt tímarit frá
því, að lækkandi gengi
dollars þýddi, að kostn-
aður Bandaríkjamanna við að halda uppi
herafla í V-Evrópu hefði margfaldazt, í
raun hefðu þeir ekki lengur efni á því að
standa undir þeim kostnaði sjálfir. Þess
vegna væri nú um það rætt í stjómarskrif-
stofum í Washington að setja fram þær
kröfur við þjóðir, sem hafa bandarískar
herstöðvar í landi sínu, að þær greiði kostn-
að af dvöl hinna bandarísku sveita, ella
yrðu þær kallaðar heim.
Sjálfsagt mundi okkur íslendingum
bregða í brún, ef krafa kæmi frá Banda-
ríkjunum um, að við greiddum kostnað við
dvöl vamarliðs þeirra hér á landi. Það á
ekki sízt við um þann hóp manna, sem
hefur um skeið haft uppi kröfur um, að
Bandaríkjamenn greiddu okkur leigugjald
fyrir vamarstöðina. Ólíklegt er þó, að slík
ósk komi frá Washington. ísland er svo
mikilvægur hlekkur í vamarkeðju hins
vestræna heims, að væntanlega mundu
Bandaríkjamenn tala við ýmsa aðra um
þátttöku í greiðslu kostnaðar við varnar-
viðbúnað áður en þeir hreyfðu slíku við
okkur.
Kjami málsins er hins vegar sá, að svo.
mikil eignatilfærsla hefur orðið á milli
þjóða heims á undanfömum árum og ára-
tugum, að það er tæplega hægt að búast
við því öllu lengur, að Bandaríkjamenn
telji sig geta staðið undir meginhluta
kostnaðar við vamir vestrænna ríkja, eins
og þeir hafa gert frá því í heimsstyrjöld-
inni síðari, bæði meðan á henni stóð og
eftir að henni lauk og fram á þennan dag.
Þótt efnahagsveldi Bandaríkjanna sé
enn sem fyrr mikið hafa þeir ekki sömu
yfirbnrðastöðu gagnvart öðrum þjóðum og
þeir höfðu áður. Sumir telja, að Japan
verði fjárhagslega sterkara ríki í byijun
næstu aldar en Bandaríkin og alla vega
er ljóst, að meira jafnræði mun ríkja á
milli helztu stórvelda heims á næstu ára-
tugum en gert hefur frá lokum heimsstyij-
aldarinnar síðari. Bandaríkjamaður, sem
hér var staddur fyrir nokkmm dögum,
sagði við höfund þessa Reykjavíkurbréfs,
að Bandaríkin mundu halda yfírburðastöðu
sinni í krafti fólksfíölda, auðæfa og mik-
illa auðlinda í landinu sjálfu. í þeim orðum
kann að felast meiri óskhygja en raun-
sæi, að minnsta kosti miðað við þann vanda
sem steðjar að bandarísku efnahagslífi um
þessar mundir.
Aðrir telja, að Bandaríkjamenn muni
halda fast við það að standa undir kostn-
aði við herstöðvar sínar í öðrum löndum
sjálfir af þeirri einföldu ástæðu, að þar
greini á milli risaveldis og venjulegs stór-
veldis, að hið fyrmefnda hafi efni á því
að halda úti fjölmennum hersveitum í öðr-
um löndum en hið síðara ekki.
Hvað sem því líður er tímabært að V-
Evrópuþjóðir geri sér grein fyrir því, að
það kemur að því fyrr en síðar, að banda-
rískir skattgreiðendur segi hingað og ekki
lengra: Við höfum haldið uppi vömum
vestrænna þjóða í áratugi. Nú er ríkidæmi
annarra þjóða í þeim hópi orðið svo mikið,
að þær hljóta að bera sinn hlut af þeim
kostnaði, sem þessu fylgir. Sé það rétt,
að efnahagslegur styrkur Bandaríkjanna
sé ekki lengur nægilega mikill til þess að
standa undir mestum hluta kostnaðar við
vamarkerfi vestrænna þjóða má kannski
segja, að hagsmunir Bandaríkjamanna og
SoVétmanna fari saman, ef sú skoðun á
við rök að styðjast að meginskýringin á
þeim friðarvilja, sem gætt hefur að undan-
fömu í Moskvu, sé sú staðreynd, að
Sovétmenn hafa ekki lengur efni á því að
halda uppi sínum vamarviðbúnaði.
„Matarskattur“
Það fer ekkert á mill; mála, að töluverðr-
ar reiði hefur gætt hjá almenningi þessar
orðið hafa á matvælum í kjölfar þeirra
lagabreytinga, sem samþykktar voru á
Alþingi fyrir og eftir jól og áramót. Þegar
menn horfast í augu við þær verðhækkan-
ir, sem orðið hafa, er mörgum nóg boðið.
Það mátti auðvitað sjá það fyrir, að þegar
söluskattur kæmi á matvöru, sem áður var
undanþegin söluskatti, mundi mörgum
bregða við. Til viðbótar kemur, að einstaka
seljendur vöm og þjónustu notfæra sér
gjaman slíkar verðbreytingar til þess að
koma fram viðbótarhækkunum, þótt ekki
hafí verið sýnt fram á mörg dæmi um slíkt
nú. Þá er það einnig óheppilegt fyrir ríkis-
stjómina, að hækkun vegna söluskatts
kemur strax en verðlækkun vegna tolla-
lækkana skilar sér smátt og smátt. Þó
má ekki gleyma því, að margir innflytjend-
ur hafa bersýnilega lækkað slíkar vörur
strax og tekið á sig þann kostnað, sem
af því hefur leitt. Það verður einnig að
hafa í huga, þegar rætt er um þær verð-
breytingar, sem orðið hafa að undánfömu.
Almenningsálitið er hvikult. Ámm sam-
an hafa þeir launþegar, sem greiða
samvizkusamlega skatta af tekjum sínum,
býsnast yfir skattsvikum í landinu og það
með réttu. Alkunna er, að eitt af því sem
hefur verið svikið undan skatti er sölu-
skattur. Jafnframt hefur það lengi verið
vitað, að mismunandi söluskattur á vömm
eða jafnvel enginn söluskattur á sumum
vömm, hefur auðveldað undanskot á sölu-
skatti.
Þegar hins vegar em gerðar ráðstafan-
ir, sem öðmm þræði miða að því að tryggja
betur skil á söluskatti, bregðast menn hin-
ir verstu við. Það sýnir náttúrlega fyrst
og fremst, að á íslandi er fiskur ákaflega
viðkvæmur fyrir verðhækkunum vegna
þess, að hvað sem öðm líður er fiskur
dagleg fæða meginþorra þjóðarinnar. í
annan stað era búvömr afar viðkvæmar
fyrir verðhækkunum vegna þess, að þær
em einnig dagleg fæða fólks og lambakjöt
er enn sem fyrr helzti helgarmatur fólks.
Þetta hefur kannski gleymzt síðustu árin,
þar sem menn.hafa talið, að neyzluvenjur
fólks hafí tekið miklum breytingum. Senni-
lega em þær að þessu leyti minni en ætlað
hefur verið.
Deilumar um „matarskattinn" hafa
bmnnið mest á Jóni Baldvin Hannibals-
syni, fíármálaráðherra, eðli málsins
samkvæmt. Skatta- og tollamál heyra
Hindir hans ráðuneyti og þess vegna eðli-
legt, að hann verði helzti málsvari ríkis-
stjómarinnar í málinu. Það er að vísu ekki
öfundsvert hlutskipti fyrir formann Al-
þýðuflokksins, en hann hlaut þó að vita
að hveiju hann gekk, þegar hann ákvað
að taka að sér embætti fí'ármálaráðherra.
Það embætti hefur hingað til ekki verið
talið heppilegt ráðherraembætti fyrir
flokksformann en bæði Þorsteinn Pálsson
og síðar Jón. Baldvin hafa bersýnilega
metið það svo, að nauðsynlegt væri fyrir
flokksformann að hafa þau völd, sem fylgja
þessu ráðherraembætti.
Þótt reiði fólks vegna „matarskattsins“
sé mikil er ekki úr vegi að líta á röksemd-
ir fjármálaráðherra fyrir þessum umdeilda
skatti. í samtali við Morgunblaðið sl.
fimmtudag sagði hann m.a.: „Rökin fyrir
því, að þessi matarskattur sé svona ósann-
gjam em m.a. þau, að engin skattsvik
hafi verið í smásöluverzlun að þvi er varð-
ar matarviðskipti vegna þess, að það var
enginn skattur á matvæli. Þessir menn
ættu að fletta upp í skattsvikaskýrslunni
og ræða við þá, sem áttu að annast fram-
kvæmd og innheimtu söluskatts. í venju-
legri verzlun var vamingur uppi í hillum
sem ýmist bar engan skatt, 10% skatt eða
25% skatt. Þetta var gert upp samkvæmt
áætlunaraðferðum miðað við innkaup
verzlana. Þær áætlanir buðu upp á hvers
konar viljandi eða óviljandi ónákvæmni.
Þetta fól í sér þrenns konar áætlunarað-
ferðir með 7 aðferðum að uppgjöri og
raunvemlegt eftirlit var óframkvæman-
legt.“
I framhaldi af þessum röksemdum, sem
lúta að því að söluskattur á öll matvæli
hafi verið nauðsynlegur til að koma í veg
fyrir þau skattsvik, sem allir í orði kveðnu
iíiífSliirÍ íuÍ&TÉmfbtíÍtilínfíÍi1 fiVtí'i (it fi iTl \i í
vilja uppræta, fjallar fjármálaráðherra um
það í þessu viðtali hvort „matarskatturinn"
komi verst við hina efnaminni og segir:
„í öðm lagi má spyija hveijum það væri
í hag, að matvæli séu undanþegin sölu-
skatti. Ef gengið er út frá því sem gefnu,
að matarinnkaup fari eftir efnahag, þá
halda menn sig betur í mat og drykk með .
rýmri efnum. Og undanþágan frá sölu-
skatti var þá ekki hvað sízt þeim í hag.
Auðvitað er sitthvað til í því að hlutfalls-
lega séu matarútgjöld láglaunafjölskyldu
meiri en annarra, þótt það sé ekki einhlítt.
En það sem hér er verið að gera er að
fella niður undanþágur til þess að skapa
forsendur fyrir virku skatteftirliti og bætt-
um skattskilum. Sá tekjuauki, sem það
skilar er allur greiddur út fyrst og fremst
til þess að bæta hag fjölskyldna, sem til-
heyra lágum tekjuhópum eða fíölskyldum
með mikla framfærslubyrði. Þetta hefur
verið vanrækt í umræðunni og menn gera
sér enga grein fyrir því hve þessi útborgun
á bamabótum og bamabótaauka er mikil,
né heldur taka menn tillit til þess hve
skattfrelsismörkin em há í staðgreiðslu-
skattinum."
Þetta er kjaminn í málflutningi Jóns
Baldvins Hannibalssonar. Óneitanlega
færir hann sterk rök fyrir sínu máli. Ekki
er úr vegi, að fólk hugleiði þessi rök nú
þegar fyrstu viðbrögð við verðhækkunum
á mat em gengin yfir, og þá má sjálfsagt
búast við því, að margir telji þessi rök
vega þungt. Á næstu dögum verða sendar
út 40 til 50 þúsund ávísanir til fólks með
bamabótum og ekki ólíklegt, að sú pen-
ingasending verði einnig til þess, að
almenningur hugsi sig um tvisvar.
Sannleikurinn er sá, að það er ákaflega
erfítt að halda uppi skynsamlegum umræð-
um um mál af þessu tagi í okkar samfélagi,
þegar hitinn er mestur. Gleggsta dæmið
um það er fískurinn. Það er komið í Ijós,
að Þorsteinn Pálsson, forsætisráðherra,
hafði rétt fyrir sér í sjónvarpsumræðum
með Ólafí Ragnar Grímssyni, um verð-
hækkun á físki af völdum söluskatts. Hins
vegar höfðu orðið aðrar hækkanir á físki
af öðmm ástæðum, sem nú em umdeildar
og spuming, hvort teknar verði aftur að
einhveiju leyti. En þar er hins vegar kom-
in skýring á þeim hækkunum, sem Ólafur
Ragnar Grímsson taldi, að hefðu orðið á
neyzlufiski.
Verðlækkun
vestan hafs?
Við getum rifízt eins og við höfum löng-
un til hér heima fyrir um verðhækkanir,
skattahækkanir og tollalækkanir en það
breytir engu um þann vemleika, að við
lifum á fiskveiðum og fiskútflutningi og
að það em allar líkur á, að verðlækkun sé
í aðsigi á fiskafurðum á Bandaríkjamark-
aði. Það em hin ytri skilyrði sem ráða
úrslitum um afkomu okkar sem þjóðar,
en ekki þeir samningar sem við geram
innbyrðis um kaup og kjör.
Meirihluta sl. árs var fiskskortur á
Bandaríkjamarkaði, sem átti þátt í að
halda verðlagi á sjávarafurðum uppi. Nú
em hins vegar blikur á lofti. Birgðir af
óseldum fiski, bæði hjá okkur og öðmm,
hlaðast upp og haldi svo fram sem horfír
hlýtur sú birgðasöfnun að leiða til verð-
lækkunar. Til marks um þessa birgðasöfn-
un má nefna — og þá er átt við
heildarbirgðir í Bandaríkjunum en ekki
eingöngu hjá íslenzkum fyrirtækjum — að
birgðir af þorskblokk jukust um 72% milli
áranna 1986 og 1987. Birgðir af þorsk-
flökum jukust um 378%. Birgðir af
Alaskaufsa jukust um 419% og Atlants-
hafsufsa um 121%. Birgðir af ufsaflökum
jukust um 250%. Afleiðingin af þessari
birgðasöfnun er sú, að fiskkaupendur
halda að sér höndum. Þeir sjá enga ástæðu
til að kaupa físk langt fram í tímann, vegna
þess að þeir vita, að það er nóg til af
físki. Það er ekki lengur fiskskortur vestan
hafs. Þessir aðilar líta svo á, að verðlækk-
un á fiski sé óhjákvæmileg vegna þessara
miklu birgða.
Þá veldur það erfíðleikum, að verð á
••• ÍífiiMfXíÍ
4-
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 23. janúar
Morgunblaðið/Sigurður Jónsson
fiski er mjög hátt en verð á t.d. kjúklingum
er lágt. Eitthvað ber á því vestan hafs,
að fiskkaupendur þar leggi nokkra áherzlu
á að kaupa físk, sem veiddur er við strend-
ur Bandaríkjanna. Gert er ráð fyrir að á
þessu ári muni 40 ný fískiskip koma til
sögunnar við Alaska. Veitingahúsakeðjur
em byijaðar að nota ufsa í stað þorsks
til þess að geta lækkað verð á fískréttum.
Loks má nefna að birgðir af hörpudiski
em um 70% meiri en á sama tíma í fyrra
og hafa aukizt undanfamar vikur. Engin
vfsbending er um, að söluaukning eða verð-
hækkun sé á næsta leiti. Jafnvel er talið
að verð geti lækkað enn á næstunni. Það
era ískyggilegar fréttir fyrir Stykkishólm.
Þá er einnig búizt við því, að verð á humri
geti lækkað á næstunni.
Slíkar fréttir frá Bandaríkjunum hljóta
að valda okkur áhyggjum. Ef þróunin verð-
ur í raun og vem á þann veg, sem hér
hefur verið lýst að geti orðið, þýðir ekkert
fyrir okkur Islendinga að rífast mikið um
það, hvemig við getum bætt kjör okkar.
Nýlega er lokið einhverjum erfiðustu
samningum við Portúgali og Spánveija á
síðari ámm. Markaðsstaða okkar þar er
mun erfíðari en verið hefur. Verð á salt-
físki hefur verið hátt, sem hefur leitt til
minni sölu í viðskiptalöndum okkar. Aðrar
aðstæður á mörkuðunum valda því, að við
eigum þar í vissum erfiðleikum.
Þegar á allt þetta er litið er glapræði
að hefja nú meiriháttar átök um það, hvað
eigi að haSkka kaupgjald mikið. Það er
miklu fremur ástæða til að ræða, hvemig
hægt er að draga veralega úr útgjöldum
þjóðarbúsins.
í fyrmefndu viðtali við Morgunblaðið
sl. fímmtudag segir fjármálaráðherra m.a.;
„En það er enginn kostur á því að auka
meðaltalskaupmáttinn eða láta slíkar leið-
réttingar fara upp allan launastigann. Það
er staðreyndin í málinu. Ef menn ætla að
gera það, þá em menn að fóma öllum
vonum um stöðugleika í verðlagi og era
vitandi vits að sökkva sér í óðaverðbólgu,
sem ekki leiðir af sér neina kaupmáttar-
aukningu heldur leiðir af sér endalausa
erfiðleika yfir fólk og atvinnulíf. Ef þú
spyrð hvort einhver von sé að fóik sætti
sig við siíkt er mitt svar þetta: Menn verða
að átta sig á hvaða kosta er völ. Það er
ekki um tvær leiðir að velja og segja ann-
ars vegar að allif eigi að fá hærra kaup
og hins vegar að keyra verði verðbólguna
niður.“
„Meirihluta sl. árs
var fiskskortur á
Bandaríkjamark-
aði, sem átti þátt
í að halda verð-
lagi á sjávaraf-
urðum uppi. Nú
eru hins vegar
blikur á lofti.
Birgðir af óseld-
um f iski, bæði hjá
okkur og öðrum,
hlaðast upp og
haldi svo fram
sem horf ir hlýtur
sú birgðasöfnun
að leiða til verð-
Iækkunar.“