Morgunblaðið - 13.03.1988, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MARZ 1988
25
Thomas Reynolds, ræðismaður
Breta á íslandi.
Jörundur
„hundadag'akonungur “,
Jorgen Jorgensen
verndari íslands og
hæstráðandi tii sjós og
lands.
gerðu sér fýllilega grein fyrir hvers
konar persóna væri hér á ferð og
hvers vegna Bretar vildu skipa hann
í stöðuna. Reynolds var pólitískur
vandræðagripur og Castlereagh ut-
anríkisráðherra taldi hann best
geymdan á íslandi."
Varla ætlar dóttir sendiherr-
ans Agnars Kiemensar Jónssonar
að halda því fram að þessi stöðu-
veiting hafi verið tiltölulega eðli-
leg, stjórnarerindrekar eru ekki
og hafa varla verið af þessari
sortinni?
„Ég veit um meiri mannkosta-
menn í ræðismannsstöðum en
Reynolds var. — En það verður að
hafa í huga að ræðismannsstaða
var ekki sama virðingarstaðan í þá
daga. Danir voru að gera Bretum
greiða með því að samþykkja hann
e.t.v. í þakklætisskyni fyrir þá að-
stoð sem Bretar veittu íslendingum
á stríðsárunum og fyrir þátt Breta
í að halda íslandi áfram innan
Danaveldis við friðargerðina í Kiel,
1814.
Þess má og geta að Bretar höfðu
héma áður á stríðsárunum sendi-
mann, John Parke, sem var aldrei
viðurkenndur af Danakonungi enda
ekki leitað eftir því þar sem þjóðirn-
ar voru í stríði. íslenskar heimildir
eru afar neikvæðar í garð „Jóns
Parkers" en aftur á móti kemur
fram í skýrslum Parkes til breska
utanríkisráðuneytisins að hann bar
verulega umhyggju fyrir íslending-
um og hann vildi auka aðflutninga
Níels
Rosenkrantz,
utanríkisráð-
herra
Danakonungs.
Magnús
Stephensen
vildi selja
Snorra-Eddu
dýrt.
til landsins. Parke fékk verra umtal
en hann átti skilið.
En allavega þótti þessi stöðuveit-
ing hneyksli í breska þinginu."
En hvernig vildi það til að þú
komst í kynni við þessa persónu,
Thomas Reynolds?
„Bjöm heitinn Þorsteinsson pró-
fessor fékk senda skýrslu eða ferða-
sögu frá British Museum. Þetta var
frásögn einhvers Breta sem hafði
komið hingað árið 1818. En það
kom hvergi fram í ritinu, hver þessi
Breti var og Bjöm bað mig að rann-
saka skýrsluna og komast að því
hver hefði skrifað hana. — Það kom
loks í ljós að það var sonur þessa
Reynolds og alnafni sem var höf-
undur. Hann hafði fylgt föður
sínum hingað 1818. Reynolds yngri
var síðar skipaður vararæðismaður
Breta á íslandi.
Það var og er undrunarefni að
þessara ferðalanga er hvergi getið
í íslenskum samtímaheimildum, að
frátaldri smáklausu í Klausturpóst-
inum sem Magnús Stephensen gaf
út. Espólín segir t.d. frá útlending-
um sem hingað komu, t.d. Banks,
Hooker og MacKenzie, en lætur hjá
líða að minnast á sjálfan ræðis-
manninn. Þeir feðgar heimsóttu þó
alla helstu höfðingjana, t.a.m.
Magnús Stephensen. Magnús
reyndi að selja þeim Snorra-Eddu
en verðið var of hátt til að af kaup-
um gæti orðið.
Eftir að ég var komin á sporið
varð næst fyrir að athuga í breskum
æviskrám (Dictionary of National
Biography) hvað stæði þar um
Thomas Reynolds og þar var tekið
fram að hann hefði verið ræðismað-
ur Breta á íslandi og það mátti
ráða af textanum að þama hefði
verið heldur óskemmtilegur per-
sónuleiki á ferðinni."
En nú vitnar þú í fleiri heimild-
ir en ferðasögu Reynolds yngra
og breskar æviskrár?
„Já, síðar fór ég til Bretlands
framhaldsnám við London School
of Economics, til að rannsaka sam-
skipti Islands og Bretlands á tímum
Napóleonsstyrjaldanna. Þegar leit-
að var í skjölum þar, fannst heilmik-
ið um Reynolds og um samskipti
íslendinga og Breta á þessum
árum.“
ísland fyrir Krabbaeyju
Einmitt, samskipti íslendinga
og Breta?
„Samskiptin voru mjög mikil,
ísland var á bresku áhrifasvæði á
meðan á stríðinu stóð. Þeir höfðu
öll ráð íslendinga í hendi sér, Bret-
ar stjómuðu íslandsversluninni og
versluðu hér sjálfir.“
Höfðu Bretar og önnur stór-
veldi áhuga á því að innlima
„bamalega og skammsýna'* ís-
lendinga?
„Það vom nokkrir breskir ein-
staklingar, gjaman menn af „góð-
um ættum“ sem höfðu mikinn
áhuga á því að breska stjómin inn-
limaði ísland í Bretaveldi. Það era
til margar áætlanir um slíka innlim-
un. Til dæmis var einu sinni stung-
ið upp á því að skipta á íslandi og
eyju í Karabíska hafínu."
Hvaða eyju?
„Eyjan var kölluð Krabbaeyja
(Crab Island), í dag heitir eyjan
Vieqes."
Hveijum tilheyrir þessi eyja í
dag eða er hún kannski sjálf-
stæð?
„Eyjan heyrir til Puerto Rico en
Bandaríkjamenn hafa flotabæki-
stöð á eyjunni.
En breska stjómin hafði lítinn
áhuga á að innlima ísland í Breta-
veldi. Eftir því sem næst verður
komist tók hún hugsanlega innlim-
un aðeins tvisvar til íhugunar en
afréð að láta slíkt vera."
Hvers vegna?
„Það kemur ekki skýrt fram í
heimildum en það má leiða getum
að því að stjómin hafí talið að inn-
limun borgaði sig hreinlega ekki.
Bretar réðu því sem þeir vildu á
íslandi hvort eð væri án þess að
ieggja út í þann aukakostnað sem
fylgt hefði hertöku. Þar að auki
hefur þeim sennilega þótt lítið á
íslandi að græða."
ísland sem fanganýlenda
Varla hefur gamla Frón verið
svo aumt að ekki hafi verið eftir
einhverju að slægjast?
„Vissulega var ýmislegt sem ein-
staklingar bentu á í sínum álits-
gerðum. Þeir vora mjög spenntir
fyrir brennisteinsvinnslu og vildu
efla fískveiðar við ísland. Þeir höfðu
einnig áhuga á íslendingunum sjálf-
um, þessum hörðu og harðduglegu
sjómönnum. Slíkir menn voru alveg
tilvaldir sjóliðar í flota hans hátign-
ar Bretakonungs. Þar að auki var
það talið landinu til gildis að þar
mætti koma á fót fánganýlendu."
ísland fanganýlenda, hveijum
datt í hug þessi landnýting?
„John Cochrane, syni áttunda
jarlsins af Dundonald, fannst það
ólíkt hagstæðara að flytja fanga til
íslands heldur en til Ástralíu. Hing-
að til lands væri miklu styttri leið
og hér gætu afbrotamennimir lært
betri siði og sjómennsku og orðið
nýtir þegnar t.d. sjóliðar í flotanum.
— Alltaf skorti menn í breska flot-
ann á þessum tíma. Cochrane samdi
nokkrar álitsgerðir um þessi efni á
áranum 1796-1801.“
Sjálfstæði íslands
Var valdataka Jörundar og
sjálfstæði Islands um hundadag-
ana 1809 hluti af þessum innlim-
unaráf ormum?
„Jörandur eða Jorgen Jergensen
eins og hann hét réttu nafni, sir
Joseph Banks sá alkunni Islands-
vinur og Samuel Phelps sápukaup-
maður frá London ræddu sín á
milli um innlimun íslands í Breta-
veldi. — En það er ljóst að áður en
Jörandur kom hingað hafði breska
stjómin ákveðið að gera það ekki.
Bretar létu nægja að senda hing-
að herskip og þvinga danska stift-
amtmanninn, Trampe greifa, til að
undirrita verslunarsamning, 16.
júní 1809. Samkvæmt þeim samn-
ingi var breskum þegnum heimilt
að versla frítt og fíjálst á íslandi.
Eftir þetta sigldi herskipið á brott.
Svo komu þeir félagamir Jörundur
og Phelps og vildu versla eins og
um hafði verið samið en þá hafði
Trampe greifí stungið þessum
samningi undir stól, þ.e.a.s. samn-
ingurinn var ekki birtur þannig að
löghlýðnir landsmenn héldu að þeim
væru bannað að versla við aðra en
þegna Danakonungs.
Phelps var í óþægilegri aðstöðu
því að hann vildi og þurfti að kaupa
héma tólg sem var notaður til sápu-
gerðar. Þegar tíu dagar vora liðnir
frá undirritun samningsins var
langlundargeð Phelps kaupmanns
þrotið og sú ákvörðun tekin að
handtaka Trampe greifa og stift-
amtmann og auglýsa að „Allur
danskur myndugleiki er upp hafínn
á íslandi“.“
Má segja að ísland hafi hlotið
„sjálfstæði“ 1809 vegna hags-
muna breskra sápukaupmanna
og hafta á frjálsri verslun?
„Já. Eina leiðin fyrir þá félagana
Jörand og Phelps til að versla var
að handtaka æðsta yfírvaldið, stift-
amtmanninn sjálfan, Trampe
greifa."
En handtakan var einkafram-
tak?
„Já, það fer ekki á milli mála. —
En þeir Jörandur og Phelps gáfu
sjálfír greinilega í skyn að breska
stjómin stæði að baki þessari valda-
töku og auglýsingu um að „allur
danskur myndugleiki á íslandi er
upp hafinn á íslandi". íslendingar
trúðu flestir þessum blekkingum.
Þegar breskt herskip kom hingað
í ágústmánuði varð skipherrann,
Jones að nafni, mjög hissa svo ekki
sé fastar að orði kveðið og batt
skjótan enda á „sjálfstæðið". Hann
kallaði fána íslands og Jörandar,
sem var þrír flattir þorskar á bláum
feldi, „skítugan rauð§ólubláma“
(dirty purple).“
Nú virðist Jörundur hunda-
dagakonungur vera ákaflega
heillandi persóna, er hann þitt
eftirlæti og aðalrannsóknaref ni? -
„Nei, Jörundur er bara hluti af
því sem ég hef fengist við. Mitt
áhugamál era samskipti íslands og
Bretlands á síðarí hluta átjándu
aldar og fyrsta fjórðungi þeirrar
nítjándu. Undanfarið hef ég aðal-
lega verið að rannsaka verslunar-
sögu íslands í þessu sambandi á
árabilinu 1807-1817. En nú er
þessu loks að ljúka."
Hvað var verslun við Breta
mikill hluti af verslunarviðskipt-
um íslendinga?
„Beinar tölfræðiheimildir era af
skomum skammti en svo virðist,
að á áranum 1809-14 hafí viðskipt-
in við Breta verið um fjórðungur
Islandsverslunarinnar. “
Verslunin á þessum tíma var öll
undir stjóm Breta. Islandskaup-
menn urða að kaupa bresk leyfis-
bréf og þurftu þeir að sækja um
leyfí til flestra hluta. Ef skip fórst
varð að spyrja hvort mætti kaupa
nýtt. Einnig varð að spyrja hvort
og hvenær mátti sigla, með hvað
mátti sigla o.s.frv. í verslunarráðu-
neytinu breska era ógrynni af skjöl-
um um Islandsverslunina, umsókn-,
ir, bréf, bænaskrár o.fl. Það verður
að vinna úr þessum heimildum,
reyna að meta umfang verslunar-
innar, kjör kaupmanna . . .“
Græddu þeir?
„Það var misjafnt. Yfírleitt
græddu dönsku kaupmennimir. Það
var erfítt fyrir þá að versla en þeir
sem á annað borð höfðu leyfí til
að versla högnuðust sæmilega af
þeim vöram sem þeir fengu að
flytja. Bretar takmörkuðu útflutn-
inginn frá íslandi, það mátti flytja
300 tonn af lýsi og 300 tonn af
saltfíski á árí. Skipin urðu að sigla
með farminn til Bretlands þar sem
hann var athugaður og síðan var
siglt áfram til Danmerkur. Varan
fékk ekki að koma inn á breskan
markað.
Breskir kaupmenn virðast hins
vegar ekki hafa grætt svo mikið
sem e.t.v. útskýrir af hveiju verslun
þeirra varð ekki umfangsmeiri. Það
vora fyrmefndar innflutningshöml-
ur á íslenskum vöram í Bretlandi
og þar á ofan harðnaði í ári á Is-
landi og í harðæri höfðu íslendingar
ekki mikið að selja. 1812 var til
dæmis bannað að flytja út físk til
þess að forða landsmönnum frá
matarskorti."
Fiskur frá Nýfundna-
landi hafði forgang
Hvernig voru þessar innflutn-
ingshömlur á íslenskum vörum
til Bretlands?
„Til að mynda fengu samkeppn-
isaðilar þessara bresku kaupmanna
sem versluðu við ísland því fram-
gengt að ekki mátti selja íslenskan
físk í Bretlandi. Þar var fyrir á
markaðinum fískur frá Nýfundna-
landj og þeir vildu enga samkeppni
frá íslandi."
Sem sagt fiskveiðar við
Kanada ollu þá eins og nú erfið-
ieikum i íslenskum útflutningi?
„Þær takmörkuðu alla vega út-
flutningsmöguleikana."
Svo við snúum okkur aftur að
versluninni við Breta. Þú hefur
rannsakað tímabilið 1809-1817.
Hvert varð framhald verslunar-
innar eftir það?
„Ekkert. Verslunartilskipun
dönsku stjómarinnar 1816 um auk-
ið verslunarfrelsi útlendinga eins
og það var orðað var í raun dul-
búið 'bann gegn verslun útlendinga.
Siðasta breska verslunarskipið
sigldi frá íslandi 1817.“
Viðtal: PLE