Morgunblaðið - 08.01.1989, Síða 9

MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUÐAGUR 8. JANÚAR 1989
€ U
VÍSINDIÆrfimmti krafturinn ab gufa upp?
Vegið að lögmáli
Newtons
5. Einar Eiríksson
sýslumaður í Vatnsfirði (d. 1381).
6. Björn Einarsson Jórsalafari
í Vatnsfirði (d. 1415).
7. Kristín Bjarnadóttir
(Vatnsfjarðar-Kristín) (d. 1459).
8. Björn Þorleifsson
hirðstjóri á Skarði á Skarðsströnd
(d. 1467).
9. Þorleifur Björnsson
hirðstjóri á Reykhólum (d. um
1486).
10. Helga Þorleifsdóttir
í Haga á Barðaströnd
11. Kristín Eyjólfsdóttir
biskupsfrú í Skálholti (um 1560).
12. Árni Gíslason
prestur í Holti undir Eyjafjöllum
(um 1549-1621).
13. Guðríður Árnadóttir
sýslumannsfrú í Eyjum í Kjós
(1578-1668).
14. Ingibjörg Ormsdóttir
í Bæ í Borgarfirði (um 1598—
1671).
15. Ingibjörg Björnsdóttir
á Suður-Reykjum.
16. Grímur Sigurðsson
hreppsstjóri í Litla-Lambhaga í
Skilmannahreppi (f. 1671).
17. Ólafur Grímsson
bóndi í Hvítanesi.
18. Böðvar Ólafsson
bóndi í Melkoti í Leirársveit
(1749-1779).
19. Margrét Böðvarsdóttir
í Örnólfsdal í Þverárhlíð (1778—
1838).
20. Böðvar Jónsson
bóndi í Fljótstungu í Hvítársíðu
(1802-1869).
21. Helgi Böðvarsson
bóndi á Lambastöðum í Álftanes-
hreppi (1842-1899).
22. Guðjón Helgason
vegavinnuverkstjóri í Laxnesi
(1870-1919).
23. Halldór Laxness
rithöfundur á Gljúfrasteini (f.
1902).
Almennir eiginleikar efnisins,
eins og það að vera hart, fljót-
andi, geislavirkt eða gegnsætt,
ákvarðast af tilvist krafta sem
virka, hver á sinn hátt, á milli sam-
einda efnisins.
Þangað til fyrir
rúmlega tveimur
árum voru eðlis-
fræðingar sann-
færðir um að
skýra mætti alla
fjölbreytni efnisins
með tilvist og
virkni einungis
fjögurra náttúrukrafta. Þyngdar-
krafturinn stýrir gangi himintungla
og vetrarbrauta, bylgjur rafsegul-
kraftsins eru undirstaða hljóðvarps,
sjónvarps og annarra fjarskipta-
tengsla, sterki kjarnakrafturinn sér
um það að halda atómkjarnanum
saman, en veiki bróðir hans veldur
geislavirkni af margskonar tagi.
Það kom ýmsum mjög að óvart
þegar eðlisfræðingurinn E. Fisch-
bach og félagar hans frá Prude-
háskólanum í Bandaríkjunum töldu
sig hafa fundið vísbendingu um
„fimmta kraftinn". Athuganir þess-
ara fræðimanna bentu til þess að
þyngdaraflsfræði Newtons, sem
verið hefur ein af meginstoðum
hefðbundinnar eðlisfræði í meir en
þijár aldir, þarfnaðist smávægilegr-
ar leiðréttingar.
Aðdráttarkraftsjafna Newtons
lýsir því hvernig þyngdarkrafturinn
á milli tveggja efnislegra hluta er
í réttu hlutfalli við margfeldið af
massa þeirra og í öfugu hlutfalli
við fjarlægðina á milli þeirra í öðru
veldi. Fischbach og félagar telja að
jafna Newtons sé ekki rétt þegar
um ijarlægðir af stærðargráðunni
10—1.000 m'etrar er að ræða. Leið-
réttingin lýsir sér sem tilvist frá-
hrindandi viðbótarkrafts sem breyt-
ir styrkleika þyngdarkraftsins á
þessu lengdarbili.
Til að byq'a með voru viðbrögð
eðlisfræðinga við tilgátu Fischbach
og félaga varkárnisleg og full efa-
semda, en með tímanum hefur
dregið úr efasemdunum (a.m.k. hjá
sumum) þar sem ýmsar mælingar,
framkvæmdar af mismunandi
starfshópum í mismunandi löndum,
virtust styðja við bakið á hugmynd-
inni um 5. kraftinn.
Þyngdarsviðsmælingar eru erfið-
ar þar sem langdrægni þyngdar-
kraftsins útilokar að hægt sé að
taka tillit til alls þess efnis sem
hefur áhrif á niðurstöður mæling-
anna. Þær mælingar sem hingað
til hafa verið taldar nákvæmastar
voru gerðar í 1,6 kílómetra djúpri
borholu í Grænlandsjökli. Þyngdar-
sviðsmæli var sökkt ofan í bor-
holuna og hundrað mælingar í senn
framkvæmdar á 200 metra milli-
bili. Niðurstöður mælinganna bentu
til þess að viðbótarkraftur væri að
verki, sem yfir stuttar vegalengdir
styrkti þyngdarkraftinn um 1,7 til
3,9 prósent.
Þetta er andstætt því sem Fisch-
bach og félagar gerðu upphaflega I
ráð fyrir (þeir töldu að 5. krafturinn
mundi veikja þyngdarkraftinn), en
í samræmi við niðurstöður mælinga
sem gerðar voru af vísindamönnum
bandaríska flughersins í háumsjón-
varpsturni á síðastliðnu ári. í ljósi
þessara niðurstaðna hafa nokkrir
fræðimenn því freistast til að gera
ráð fyrir tilvist 6. kraftsins!
Jafnvel þó ís Grænlandsjökuls sé
mjög samleitur er erfitt að taka til-
lit til truflandi áhrifa berggrunnsins
sem jökullinn hvílir á. Það er því
von manna að fljótlega verði hægt
að endurtaka mælingarnar í 4 kíló-
metra djúpri borholu á suðurskaut-
inu. Jökulbreiða suðurskautsins er
langtum þykkari en Grænlandsjök-
ull og því mun truflandi áhrifa berg-
grunnsins ekki gæta þar að sama
skapi.
Verstu fréttimir fyrir 5. kraftinn
komu þann 17. nóvember síðastlið-
inn, en þá birtu D.F. Bartlett og
Stefan Forche frá háskólanum í
Colarado grein í vísindatímaritinu
„Physical Review Letters" þar sem
þeir leiða rök að því
að líta megi á
fimmta kraftinn
sem tilraunafræði-
legt vandamál frek-
ar en nýja spennandi
kenningu. Þeir
benda á að upphaf
vandamálsins sé
trúlega sú staðreynd
að erfítt er að stað-
festa lögmál New-
tons þegar um er að
ræða fjarlægðir sem
eru á bilinu frá
nokkrum tugum
metra og upp í
nokkur hundruð
kílómetra.
Hugmyndin um fimmta kraftinn
sé því fyrst og fremst tilkominn
vegna ónákvæmni mælinga. Sú
staðreynd að nokkrir starfshópar
hafa ýmist greint sterkari eða veik-
ari kraft en hefðbundna kenningin
gerir ráð fyrir bendir til að þessi
skýring geti verið rétt.
Trúlegt er að sumum hitni í
hamsi við að heyra slíkar stað-
hæfingar, en hvað sem því líður er
áreiðanlegt að síðasta. orðið um
fimmta, eða sjötta kraftinn hefur
ekki verið mælt.
eftir dr. Sverri
Ólafsson
Vetrarútsalan hefst á morgun
í báðum búðunum.
Kápur — kjólar — buxur —
pils — sloppar — náttfatnaður
Komið og gerið góð kaup.
lympi
Laugavegi 26, s. 13300 — Glæsibæ, s. 31300