Morgunblaðið - 22.01.1989, Blaðsíða 19

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1989
Htargp Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, BjörnJóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Askriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Ríkisstjóm
í upplausn
Ríkisstjóm Steingríms Her-
mannssonar fékk ákveðinn
umþóttunartíma, eftir hin
óvæntu stjómarslit sl. haust, til
þess að sýna hvers hún væri
megnug. Hún hafði tækifæri til
þess frá hausti og fram að ára-
mótum að gera þingi og þjóð
grein fyrir stefnu sinni í efna-
hags- og atvinnumálum. Ríkis-
stjómin getur ekki ásakað
stjómarandstöðuna fyrir að
tefja störf hennar eða tmfla. í
Reykjavíkurbréfí Morgunblaðs-
ins hinn 11. desember sl. sagði
m.a.: „Hitt er svo annað mál,
að enn sem komið er, hefur
mynd núverandi ríkisstjómar
ekki skýrzt nægilega mikið til
þess að hægt sé að fjalla um
stefnu hennar og störf að
nokkm ráði. Sennilega verður
það ekki fyrr en þetta ár er lið-
ið og í ljós hefur komið, hvemig
til hefur tekizt um fjárlagaaf-
greiðslu og hvemig ríkisstjómin
hyggst taka á vandamálum at-
vinnuveganna.“
Afgreiðsla fjárlaga og þær
skattahækkanir, sem ríkis-
stjómin beitti sér fyrir í lok
desember og byrjun janúar
sýna, að ríkisstjóm Steingríms
Hermannssonar er hefðbundin
vinstri stjóm. Þeir flokkar, sem
að henni standa, virðast ekkert
hafa lært og öllu hafa gleymt.
Þeir em á skömmum tíma bún-
ir að ganga svo langt í skatt-
heimtu á einstaklinga og fyrir-
tæki, að jörðin brennur undir
fótum ráðherranna af þessum
ástæðum einum en fleira kemur
til.
Ríkisstjómin stendur frammi
fyrir gjaldþroti stefnu sinnar í
vaxta- og peningamálum. A
meðan verðstöðvun hélt gat.
stjómin haidið fram rökum fyrir
því, að nafnvexti ætti að lækka
og það var gert. Nú fer verð-
bólgan vaxandi á ný vegna að-
gerða ríkisstjómarinnar sjálfrar
og þá gerir hún tilraun til þess
að kúga ríkisbankana til hlýðni.
Sú staðreynd ein, að bankaráð
ríkisbankanna hafa samþykkt
vaxtahækkun er mikilsverð
vegna þess, að hún sýnir, að
þeir, sem Alþingi hefur kjörið
til setu í bankaráðum, em ekki
tilbúnir til að ganga í einu og
öliu erinda ráðherra. Þessar
vaxtahækkanir em mikið áfall
fyrir stjómarstefnuna.
Þar við bætist, að augljós
ágreiningur er innan ríkisstjóm-
arinnar um vaxtastefnuna. Al-
þýðublaðið, málgagn eins
stjómarflokkanna, lýsir því yfir
á forsíðu í gær, að innan stjóm-
arinnar sé gmndvallarágrein-
ingur um stefnuna í vaxtamál-
um. Aðstoðarmaður banka-
málaráðherra lýsir því yfír í við-
tali við blaðið, að vaxtastefna
Steingríms Hermannssonar,
forsætisráðherra, sé ekki væn-
leg til árangurs. Augljóst er af
þessu, að djúpstæður ágreining-
ur er kominn upp á milli Fram-
sóknarflokksins og Alþýðu-
flokksins um stefnuna í pen-
ingamálum. Þessi ágreiningur á
eftir að fara vaxandi eftir því
sem verðbólgan eykst og vext-
imir hækka.
Það sem einkennir þessa
stjóm er annars vegar stórfelld-
ar skattahækkanir og hins veg-
ar gmndvallarágreiningur um
vaxtastefnuna. Jafnframt situr
ríkisstjómin aðgerðarlaus á
meðan Róm brennur, svo að
vitnað sé til orða forsætisráð-
herra við annað tækifæri. Þessi
ríkisstjóm hefur nákvæmlega
ekkert gert til þess að tryggja
rekstrargmndvöll atvinnuveg-
anna. Gengisbreytingin í byrjun
ársins var ekkert annað en lag-
færing á stöðu krónunnar gagn-
vart dollar og atvinnuvegimir
vom ekki betur settir eftir hana
en í upphafí stjómarferils nú-
verandi ríkisstjómar.
Eigið fé atvinnufyrirtækj-
anna hefur verið að brenna upp
undanfarin misseri með ótrúleg-
um hraða. Atvinna er að drag-
ast saman. Það verður stöðugt
erfíðara fyrir fólk að fínna vinnu
við sitt hæfí. Hvert atvinnufyrir-
tækið á fætur öðm markar þá
stefnu að ráða ekkert fólk, jafn-
vel þótt einhveijir starfsmenn
hætti og mörg fyrirtækjanna
takmarka eða banna yfírvinnu.
Allsheijar samdráttur einkennir
allt þjóðlífíð. ísland er eina
landið innan OECD, sem stend-
ur frammi fyrir slíkum sam-
drætti. Annars staðar er hag-
vöxtur vaxandi og veigengni
mikil.
Það fer ekkert á milli mála,
að þessi stjóm, sem hafði tölu-
verðan byr hjá almenningi í
upphafí, er að missa fótfestu.
Síðustu skoðanakannanir, sem
gerðar hafa verið vom birtar í
fyrradag í Stöð 2 og DV og
sýna, að ríkisstjómin nýtur ekki
stuðnings meirihluta þjóðarinn-
ar. Sjálfstæðisflokkurinn, sem
hefur verið í mikilli lægð frá
kosningunum 1987, virðist vera
að endurheimta sitt fyrra fylgi.
Það kom rækilega í ljós
síðustu daga þingsins fyrir jól,
að ríkisstjómin hefur ekki starf-
hæfan meirihluta á Alþingi.
Viðræður hennar við þingmenn
Borgarafiokksins em ótrúlega
dauflegar miðað við þær vonir,
sem ráðherramir gerðu sér eftir
að þeir fengu stuðning tveggja
þingmanna Borgaraflokksins
fyrir jól. Öll orka ráðherranna
fer í fundakapphlaup. Forsætis-
ráðherra er í harðri samkeppni
við utanríkisráðherra og fjár-
málaráðherra um fundasókn út
um land. Þegar á þetta allt er
litið er ekki ofmælt, að ríkis-
stjóm Steingríms Hermanns-
sonar sé í upplausn og standi
frammi fyrir gjaldþroti efna-
hagsstefnu sinnar.
2NÚ vitum við
• að öflug vísindi
hafa verið einna
markverðust tíðinda á
þeirri hæpnu skálm-
öld sem við lifum. All-
ir vita hvemig um-
horfs væri ef læknisfræðinni hefði
ekki fleygt fram, svo og ýmsum
vísindum öðrum sem hafa stuðlað
að framförum í samgöngum og fjöl-
miðlun, svo að dæmi séu nefnd.
En það er óþarfi að eigna djöflinum
framfarimar og afskrifa guð. Það
er einnig óþarfi að eigna þær mann-
inum sem guði og þykjast geta
horft forsjónarlaust til framtíðar-
innar. Auk þess vitum við að krists-
laus veröld er einsog hvert annað
munaðarleysingjahæli, þar sem
kærleikann vantar einsog í heldur
ömurlegum uppeldisstofnunum Die-
kens.
Ég lenti einhvem tíma í orða-
sennu við konur f kirkju Christian
Science-manna í Boston, en þær
fræddu mig á því að
ekki mætti sækja
lækni ef botnlanginn
spryngi í bami. Bænin
dygði. Og ef hún
dygði ekki, væri það
guðleg ákvörðun. Þá
ætti bamið að deyja.
Það fauk í mig. Hver hefur leyfi
til að afskrifa læknavísindin með
þeim hætti? spurði ég með þjósti.
Hver hefur leyfi til að afskrifa
undralyf einsog pensilín? Það hefur
enginn leyfi til þess, svaraði ég
sjálfum mér. Pensilín er ekki af
hinu illa, það er af hinu góða. Það
er í raun kraftaverk. Eða af hveiju
ættum við að framselja svo dýr-
mætt tæki, já svo dýrmætan hvítan
galdur, flugnahöfðingjanum sjálf-
um og árum hans einsog hann hafí
fundið upp lyfið?
Nei, pensilín er bæn í verki. Öll
góð lyf em bæn í verki. Eitthvert
dýrðlegasta framlag guðlegrar for-
sjónar gegn sorg og þjáningu. Og
bamið með spmngna botnlangann
lifír fyrir undursamlegt kraftaverk.
Það var hálfgerður trúvillingur
sem blessaðar konumar kvöddu
þennan lærdómsríka dag þama í
Nýja Englandi.
Eg geri ráð fyrir að Malcolm
Muggeridge skilji á milli menntaðra
lækna samtímans og töfralækna og
kuklara fortíðarinnar þegar hann
afgreiðir Fijálslyndið og þá sem
boða vísindi í stað trúar. Þeir em
raunar í sama báti og konumar í
Boston, þótt róið sé á ólík mið.
Þess vegna meðal annars er
ástæðulaust fyrir nokkum mann
að vera samskipsmaður þeirra.
En það er eitthvað á milli þess-
ara öfga; maðurinn sjálfur í allri
sinni takmörkuðu dýrð. Og þótt
hann sé einungis sjálflýsandi fluga
sem hverfur inní myrkrið, veit hann
af öðm ljósi og meira og þess vegna
er myrkrið þolanlegra en ella.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
MORGUNBLAÐIÐ

1989

REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 21. janúar
Það hefur varla verið
sársaukalaust fyrir
Norðmenn að horfa á
sjónvarpsþættina sem
nú er verið að sýna í
íslenska sjónvarpinu um
Vidkun Quisling. Mann-
inn sem landráð og þjóðsvik em kennd við
um heim allan eftir að hann seldi Noreg
í_ hendur nasistum fyrir tæpum 50 ámm.
A hinn bóginn er gagnlegt fyrir allar þjóð-
ir að ganga þannig á ný í gegnum viðkvæm
skeið í sögu sinni. Raunar má segja að
sérhver kynslóð verði að gera það með
sínum hætti. Fýrir tilstilli sjónvarpsins er
á margan hátt auðveldara en ella að velqa
slíkar þjóðammræður. Með sjónvarps-
myndinni er unnt að ná til mikils fjölda
fólks samtímis og stuðla þannig að al-
mennum umræðum og uppgjöri um við-
kvæm og vandmeðfarin mál.
íslandssagan geymir ekkert dæmi um
einstakling sem hefur svikið þjóð sína eins
og Quisling gerði og galt fyrir með lífí
sínu. Við þurfum ekki að rifja upp jafn
dapurlega þætti úr þjóðarsögunni og Norð-
menn gera þama. Hins vegar höfum við
lítið notað sjónvarpstæknina til að endur-
skapa þætti úr þjóðarsögunni.
Nú em brátt 50 ár síðan lýðveldi var
stofnað hér á landi. Mætti ekki gera sjón-
varpsþætti um aðdraganda lýðveldisstofn-
unarinnar, þar sem lýst væri andstæðum
sjónarmiðum þeirra sem þá deildu um
hvemig staðið skyldi að stofnun lýðveldis
og slitum sambandsins við Dani. I ár era
40 ár liðin frá því að ísland gerðist aðili
að Atlantshafsbandalaginu. Fátt er deilt
meira um enn í dag en það sem þá gerð-
ist. Þar væri góður efniviður í sögulega
endursköpun fyrir framan sjónvarps-
myndavélina. Þannig mætti telja marga
fleiri atburði íslandssögunnar sem standa
okkur nær og fjær í tíma sem féllu vel
að þáttagerð. Hvað t.d. um Jömnd hunda-
dagakonung? Eða um Tyrkjaránið? Og
Þjóðfundinn 1851?
Hér hafa einkum verið tíunduð söguleg
atvik er snerta samskipti okkar út á við.
Hrein’ innanríkismál em ekki síður verðug
viðfangsefni. Mikilvægar ákvarðanir í ut-
anríkismálum hafa þó löngum vakið meiri
og langvinnari umræður og deilur hér en
önnur pólitísk og sagnfræðileg viðfangs-
efni. Hafa skjöl um þessa þætti jafnan
vakið mikla athygli. í síðasta hefti tíma-
ritsins Andvara er unnt að kynnast einni
slíkri fmmheimild.
í nýjasta hefti
tímaritsins And-
vara sem Hið
íslenska þjóðvinafé-
lag gefur út skrifar
Jakob F. Asgeirs-
son æviþátt um
Pétur Benediktsson
sendiherra, banka-
stjóra og alþingismann, sem var fyrsti
sendiherra íslands í Sovétríkjunum og í
Enginn sér-
staJkur sómi
vegna lýð-
veldisstofh-
unar
grein Jakobs er að fínna lýsingu Péturs á
viðhorfi Sovétstjómarinnar til íslands
sumarið 1944 þegar lýðveldið var stofnað.
Jakob F. Ásgeirsson segir:
„Þann 7. maí gekk hann [Pétur Bene-
diktsson] á fund Kalinins, forseta æðsta
ráðs Sovétríkjanna, og afhehti honum er-
indisbréf sitt frá ríkisstjóra íslands, en
hitti síðan Molotov utanríkisráðherra stutt-
lega að máli. Pétur kvað ráðstjómina aug-
sýnilega gera sér ljósa grein fyrir hemað-
arlegri þýðingu íslands, jafnt í stríði sem
friði. í samræðum þeirra lét Molotov þess
m.a. getið „að ísland yrði að ófriðnum
loknum áreiðanlega miklu þýðingarmeira
en áður. „Mikill áhugi er fyrir Islandi,"
sagði hann, „í Bretlandi, Bandaríkjunum
og Skandinavíu." Ég reyndi nokkmm sinn-
um að leiða talið að áhuga Sovétrílganna
fyrir íslandi," skrifaði Pétur, „óbeint þó,
t.d. með því að tala um þýðingu íslands
sem miðstöðvar eða áningarstaðar fyrir
skipalestimar. Játti hann því, en notaði
ekki tilefnið til að skýra nánara áhuga
Rússa fyrir landinu ... Ráðherrann var
annars mjög vinsamlegur, en sýndist held-
ur í vandræðum með, hvaða umtalsefnum
hann ætti að bijóta upp á við mig. Hann
er ekki hár maður en þéttvaxinn, stál-
grátt hár og skegg á vör, ennið mikið en
þó einkum breitt, og er sem það breikki
ofanvert og slúti fram; talar hægt og
hreyfir sig ekki hratt: er nokkuð sem hann
íhugi hvert orð eða fótmál. Sýnist maður-
inn allur þéttur fyrir og þybbinn."
Þegar lýðveldið var stofnað á Þingvöll-
um ákváðu Bretar og Bandaríkjamenn að
sýna íslendingum þann vináttuvott að láta
sendiherra sína í Reykjavík hafa amb-
assadors-titil við hátíðarhöldin, en Sovét-
menn neituðu að eiga samleið með banda-
mönnum sínum við það tækifæri og gáfu
það glöggt til kynna að þeir vildu „ekki
gera íslandi neinn sérstakan sóma í sam-
bandi við lýðveldisstofnunina", eins og
Pétur komst að orði. Ekki stóð þó á Sovét-
mönnum að viðurkenna hið nýja lýðveldi
og forsætisráð Sovétríkjanna tók við nýju
trúnaðarbréfí íslenska sendiherrans, undir-
rituðu af hinum nýkjöma forseta íslands.
í skýrslu 28. ágúst 1944 reyndi Pétur
að kasta „nokkra ljósi á hina einkennilegu
afstöðu Sovétstjómarinnar" og skrifaði:
„í fyrsta lagi er skilnaður við Danmörku
þeim sennilega vanþóknanlegur út af fyrir
sig, — og ekki síst nú, þegar Rússar em
um það bil að fagna heimkomu hinna glöt-
uðu sona í Eystrasaltslöndunum ... í öðra
lagi þá em Bandaríkjamenn, í augum
stjómvaldanna hér, greinilega á bakvið
allt sem er að gerast í stjómmálum á ís-
landi. Það er í návist þeirra, sem hefur
fengið íslendinga til þess að skilja við
Dani, svo að landið geti orðið útvörður
vesturhvelsins gagnvart Evrópu. Gætnari
og betri menn í landinu vom heldur á
móti þessu sjálfstæðisbrölti. Raunar var
yfírgnæfandi meiri hluti þjóðarinnar með
því að skilja við Dani og stofna lýðveldi,
— en maður hefur haft fregnir af meiri-
hluta í þjóðaratkvæði fyrr. Ekki sendu
Bandaríkin Eistlandi, Lettlandi og Litháen
sérstaka ambassadora til að óska þeim til
hamingju, þegar æðsta ráð Sovétríkjanna
varð við umsókn þeirra og tók þau inn í
sambandið. Það er því engin ástæða til
annars en að kunna sér hóf, þegar verið
er að halda upp á þessa nýjustu aukningu
ameríska heimsveldisins.
Mér dettur ekki í hug að segja, að ég
geti lesið hug herra Molotovs, en mér
fínnst ekki liggja fíarri sanni að ætla, að
afstaða hans geti verið eitthvað þessu lík.
Þegar ég var að tala utan að því við hann,
að stjómin hér ætti að senda sérstakan
ambassador til hátíðahaldanna á Þingvöll-
um, nefndi ég, hvað Bandaríkjamenn hefðu
gert. „En Englendingar?" sagði Molotov
þegar í stað, og þá í svipinn gat ég ekk-
ert sagt um afstöðu þeirra. Ég efast ekki
um, að Molotov hefur sagt við sjálfan sig,
að þama sæi maður: Það þyrfti engan að
furða, þótt Bandarílqamenn ætluðu að
halda króganum undir skím. Þeirra væri
faðemið, svo að þeim mætti vel renna blóð-
ið til skyldunnar. Nú gat ég innan margra
daga skýrt utanríkisráðuneytinu hér frá
því, að fleiri ríki hefðu fylgt á eftir og
sent íslandi sérstakan fulltrúa til lýðveldis-
stofnunarinnar. Ég efast ekki, að herra
Molotov hafí verið sagt frá þessu, en hann
hefur í mörg hom að líta, og hefur trúlega
verið búinn að mynda sér skoðun um
málið, sem hann taldi enga þörf á að
breyta.““
Er sagt frá því í þætti Jakobs F. Ás-
geirssonar, hvemig Sovétstjómin brást við
eftir að Bandaríkjastjóm fór fram á það
opinberlega að fá hemaðaraðstöðu á ís-
landi til „langs tíma“. Pétur Benediktsson
segir að þá hafí félagi Molotov vikið sér
að honum í veislu og sagt: „Við óskum
ekki eftir neinum hemaðarstöðvum á ís-
landi." Og Molotov bætti því við að ísland
ætti að vera fyrir íslendinga eina. Og
Pétur Benediktsson segir einnig:
„Skoðun mín er sú, að ekki megi vænta
mikilla afskipta af þessu máli frá stjóm-
völdunum hér. Framkoma þeirra gagnvart
íslandi áður, — einkum í sambandi við
stofnun lýðveldisins og í skrifum um landið
í því sambandi, — bendir á, að Rússar
hafí „afskrifað" ísland sem landsvæði, er
Bandaríkin hafí þegar í hendi sér. Kannski
hafa þeir ekki verið svo glámskyggnir á
stefnu bandamanna sinna í þessu máli?
Ég sé ekkert, sem bendir á, að þeir hreyfi
neinum mótmælum ... Áhugi þeirra fyrir
málinu er eðlilegur: þeir vilja fylgjast með
styrkleika vina sinna, og þeir spyija sig
eðlilega, gagnvart hvaða hættu Bandaríkin
þykist Jiurfa að tryggja sig með herstöðv-
um á Islandi nú. Auk þess sé ég ekki, að
það sé of illgimislega til getið, ef maður
lætur sér detta í hug, að þeir spyiji sjálfa
sig, hvaða „compensation" þeir geti farið
fram á til þess að vega á móti þessum
bita, ef hann fellur í skaut Bandaríkja-
manna. Ef stjómin hér skyldi hreyfa
nokkmm mótmælum við Bandaríkjamenn
út af þessu máli, er ég sannfærður um,
að það væri aðeins sem þáttur í því að fá
sem stærsta sneið í sinn hlut á einhveiju
öðm sviði.“
Skilgrein-
ingin stenst
tímans tönn
Það var haustið
1945 sem Banda-
ríkjamenn lögðu
fram beiðnina um
herstöðvar á íslandi
til langs tíma.
Þeirri beiðni var hafnað af Olafí Thors
forsætisráðherra en haustið 1946 var
gengið frá Keflavíkursamningnum svo-
nefnda þar sem mælt var fyrir um brott-
för bandaríska herliðsins sem hingað kom
upphaflega með samningi ríkisstjóma ís-
lands, Bandaríkjanna og Bretlands 1941.
Keflavíkurflugvöllur var afhentur íslend-
ingum 25. október 1946, og 8. aprfl 1947
hurfu síðustu bandarísku hermennimir úr
landi. American Overseas Airways tók við
rekstri flugvallarins í umboði bandaríska
hermálaráðuneytisins. Flugvélum í fomm
fyrir Bandaríkjastjóm vegna hemáms
Þýskalands var áskilinn afnotaréttur af
Keflavíkurflugvelli. Til þess að sinna eftir-
litsskyldum í Þýskalandi var Bandaríkja-
stjóm heimilt að reka flugvöllinn með
óbreyttum borgumm og búnaði sem rekst-
urinn krefðist.
Því er þetta tíundað svo rækilega hér
að þess verður oft vart í umræðum manna
á meðal að Bandaríkjaher hafí í raun og
vem aldrei horfíð héðan af landi frá því
hann kom samkvæmt samkomulaginu frá
1941. Þetta er rangt. Samkvæmt Keflavík-
ursamningnum hurfu bandarískir hermenn
af landi brott og þeir komu aftur sam-
kvæmt vamarsamningnum sem gerður var
1951. Hitt er athyglisvert við frásögn
Péturs Benediktssonar að Sovétmenn litu
þannig á að velviiji Bandaríkjamanna í
garð Islendinga vegna lýðveldisstofnunar-
innar 1944 og herstöðvabeiðnin 1945
sýndu svo ekki væri um villst að ísland
væri á áhrifasvæði Bandaríkjastjómar og
Sovétstjómin gæti við svo búið ekki gert
sér neinar vonir um ítök í landinu. Hún
„afskrifaði" ísland. Þetta var á þeim tíma,
þegar Bandaríkin og Sovétríkin vom enn
bandamenn. Þetta breyttist strax eftir að
stríðinu lauk. Séð frá Moskvu hefur aðild
íslands að Atlantshafsbandalaginu 1949
og gerð vamarsamningsins 1951 þó aðeins
verið staðfesting á því að niðurstaðan sem
Molotov og félagar hans komust að 1944
og 1945 og Pétur Benediktsson lýsir hafí
verið rétt. Um stórveldin þ. á m. Sovétrík-
in og stofnun lýðveldis má annars lesa í
ritgerð eftir Þór Whitehead í Skími 1973.
I umræðum um afstöðu Sovétríkjanna
til íslands hefur það löngum vafíst fyrir
mönnum að skýra hvers vegna Sovét-
stjómin hefur greinilega tekið aðra afstöðu
til íslands en t.d. Noregs. Að svo sé má
t.d. rökstyðja með því að vísa til óhróðurs-
skrifa sem um árabil hafa birst reglulega
í sovéskum blöðum um Noreg og norska
stjómmálamenn en hafa verið frekar sjald-
gæf um ísland og íslendinga. Undantekn-
ingar em þó til frá þessu eins og t.d. ný-
Stalin, Lenín og Kalinín. Hinn síðastnefndi var forseti æðsta ráðs Sovétríkjanna 1937 til 1946 og tók við trúnaðar-
bréfi fyrsta sendiherra íslands. Kalinin stofiiaði Prövdu 1912. Myndin af þeim félögum er tekin 1919, tveimur
árum eftir byltinguna.
Pétur Benediktsson, fyrsti sendiherra
íslands í Sovétríkj unum. Hann taldi að
skilnaður íslands við Danmörku hefði
sennilega verið Sovétmönnum „van-
þóknanlegur“.
lega þegar Pravda réðst á Jóhann Ein-
varðsson, formann utanríkismálanefndar
Alþingis, svo sem frá hefur verið skýrt hér
í blaðinu.
Oftar en einu
sinni hefur komið
fram að Sovétmenn
frekar en velji frekar þann
Afrranív kost í samskiptum
ogranir við íslendinga að
hafa í frammi blíðuhót en hótanir eða
ögranir. Ef þeir hafa komist að þeirri nið-
urstöðu þegar árið 1944 að ísland væri
þeim tapað í baráttunni við Bandaríkja-
menn um áhrif og ítök þá hefur þeim jafn-
framt orðið ljóst að það væri helst með
því að sýna á sér betri hliðina sem þeir
næðu einhveijum árangri gagnvart okkur.
Norðmenn hafa eins og kunnugt er aldrei
gert tvíhliða vamarsamning við Banda-
ríkjamenn eða aðra bandamenn sína og
Norðmenn leyfa ekki erlendar herstöðvar
í landi sínu á friðartímum. Það er hluti
af öiyggisstefnu Norðmanna að aðhafast
ekkert sem Sovétmenn gætu talið sem
ögran við sig og m.a. þess vegna banna
Norðmenn heræfíngar bandamanna sinna
sem em mjög tíðar í Norður-Noregi norð-
austan við ákveðna línu sem dregin er
fjarri landamæmm Sovétrílqanna. Steftia
Norðmanna byggist á því annars vegar
að tryggja öryggi sitt og aðhafast ekkert
sem geti dregið úr öryggiskennd Sovét-
manna.
Hér á landi hafa aðstæður verið aðrar.
í krafti vamarsamningsins höfum við ver-
ið ftjálsari en ella í öllum samskiptum við
Sovétríkin. Við höfum ekki lagt sömu
áherslu og Normenn á „friðmæli" við Sov-
étmenn í öryggismálum. Hins vegar hafa
margir og áhrifamiklir aðilar viljað taka
með silkihönskum á öllum ágreiningsefn-
um við Sovétstjómina vegna viðskipta-
mála. Taka þessir aðilar það mjög óstinnt
upp þegar vakið er máls á því að Sovét-
Blíðuhót
Viatsjeslav Míkhailovitsj Molotov, ut-
anrikisráðherra Sovétríkjanna 1939 til
1949 og aftur 1953 til 1956. Hann skrif-
aði undir griðasáttmála Hitlers og
Stalíns 1939. Molotov sagði 1944, að
eftir lok síðari heimsstyrjaldarinnar
yrði ísland „áreiðanlega miklu þýðing-
armeira en áður“. Molotov andaðist
1986,96 ára gamall.
menn kunni að nota viðskiptin til að hafa
pólitísk áhrif hér á landi. Um tilraunir
þeirra til þess em til þannig dæmi að um
það ætti ekki að þurfa að deila frekar.
Málsvarar Sovétstjómarinnar á íslandi
vom ákafír andstæðingar Keflavíkursamn-
ingsins 1946, aðildarinnar að Atlantshafs-
bandalaginu 1949 og vamarsamningsins
1951. Þessari staðreynd verður ekki mót-
mælt þótt á hinn bóginn sé ósanngjamt
að segja, að allir þeir sem vom á móti
þessum mikilvægu samningum hafí af
hugsjónaástæðum eða trú á heimskomm-
únismann tekið þá afstöðu. í ljósi þess sem
Pétur Benediktsson segir í skýrslum sínum
frá 1944 og 1945 gætu menn rétt ímynd-
að sér hvemig það hefði verið túlkað í
Moskvu ef ekkert samkomulag hefði verið
gert við Bandaríkjamenn 1946 og þeir
hefðu orðið ofan á í umræðum á Islandi
1949 sem höfnuðu aðild íslands að Atlants-
hafsbandalaginu. Þá er enginn vafí á því
að Molotov og félagar hefðu breytt um
skoðun frá 1944 og 1945 og litið þannig
á að ísland væri ekki lengur undir handar-
jaðri Bandarflq'anna og hagað sér í sam-
ræmi við það. Það er þessi hlið málsins
sem alltof sjaldan er rædd í umræðum um
öiyggis- og vamarmál þjóðarinnar og
megindrættina í utanríkisstefnu hennar.
Menn halda gjaman uppi gagnrýni á nú-
verandi ástand án þess að hugsa það til
enda hveijar afleiðingamar yrðu ef tekin
yrði upp gagnstæð steftia. Þar sem Pétur
Benediktsson minnist á „compensation"
eða að Sovétmenn kynnu að vilja eitthvað
„í staðinn" fyrir ísland þá héldu menn á
þeim ámm að þeir myndu krefjast t.d.
aðstöðu á Svalbarða eða á Borgundar-
hólmi. Þeir em á Svalbarða, án þess að
hafa þar herstöð en frá Borgundarhólmi
fór sovéska hemámsliðið tíu mánuðum
eftir að eyjan hafði verið frelsuð úr hönd-
um Þjóðveija og með því skilyrði að Dan-
ir kæmu einir stjómarháttum þar í samt
lag, það er án aðstoðar bandamanna sinna.
„Nú eru brátt 50
ár síðan lýðveldi
var stofhað hér á
landi. Mætti ekki
gera sjónvarps-
þætti um aðdrag-
anda lýðveldis-
stofrunarinnar,
þar sem lýst væri
andstæðum sjón-
armiðum þeirra
sem þá deildu um
hvernig staðið
skyldi að stoftiun
lýðveldis og slit-
um sambandsins
við Dani. I ár eru
40 ár liðin frá því
að Island gerðist
aðili að Atlants-
hafsbandalaginu.
Fátt er deilt
meira um enn í
dag en það sem
þá gerðist. Þar
væri góður eftii-
viður í sögulega
endursköpun fyr-
ir framan sjón-
varpsmyndavél-
ina.“