Morgunblaðið - 22.03.1989, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. MARZ 1989
Meðferð íslenskrar tungn:
Menningin og málið
2. grein af þrem
eftir Heimi Pálsson
í fyrstu grein minni um þetta
efni vék ég að ýmsum fyrirvörum
sem gera þyrfti í umræðum um
íslenska tungu og skýrði um leið
ákveðin viðhorf til umræðnanna um
hnignun tungunnar. Hér á eftir
verður rætt nokkuð um málið og
menninguna og í lokagrein um
kennslu móðurmálsins.
Samband máls og
menníngar
Ég lauk fyrstu greininni á því
að tæpa á menningarsöguhlutverki
tungunnar. Ég varaði þar við því
að líta á menningarvarðveisluna
sem sjálfsagt ágæti og skal ekki
endurtaka það heldur reyna að
bæta nokkru við.
í sjónvarpsþætti Eiðs Guðnason-
ar 28. febrúar, sem áður er getið,
lagði Svavar Gestsson menntamála-
ráðherra þunga áherslu á það sem
hann virtist telja sérstöðu íslenskrar
tungu að hún væri „kjaminn í þjóð-
artilveru okkar" — „það sem gerir
okkur að þjóð“. Stjómandi þáttarins
tók með þunga undir þessi orð.
Ekki skal ég amast við þjóðarmetn-
aði en samt fínnst mér skylt að
vara dálítið við þessari áherslu.
Hinir kjömu þingmenn eru að sönnu
alls ekki einir um hann. Til dæmis
birtist hún mjög skýrt í umhugsun-
arverðu viðtali sem Valgarður Eg-
ilsson átti við Jónas Kristjánsson
prófessor og birtist í tímaritinu Með
fólki í janúar 1988.
Hér þarf tvenns að gæta. Annars
vegar held ég að það sé ofmælt að
þama sé um að ræða eitthvert sér-
kenni íslenskunnar. Þjóðtunga
hverrar þjóðar er ævinlega ein af
forsendunum fyrir tilvem hennar
(Aðrar mikilvægar em land og sam-
félag). Vitaskuld verður myndin
flóknari þar sem tvær eða fleiri
þjóðtungur koma saman í einu ríki
en þá mun reyndar hver málhópur
líta á sig sem sjálfstæða og sér-
stæða heild (t.d. sænskumælandi
fólk í Finnlandi, Samar í Noregi).
Málið er kjami í sjálfsvitund ein-
staklinganna og skipar þeim síðan
saman í hóp. Jafnvel Frakkar, sem
menntamálaráðherra nefndi í sjón-
varpsþættinum, hafa stundað sam-
ræður um tungu sína á mjög svipuð-
um nótum og við Islendingar
síðustu misserin og verður reyndar
fróðlegt á komandi ámm að fylgj-
ast með málstríði innan Evrópu-
bandalagsins. Þar er fjarri því að
allur vandi hafí verið leystur.
í annan stað tel ég mjög mikil-
vægt að gera sér gein fyrir hvort
kemur á undan, mál eða menning.
Ég vek athygli á að hér er ekki
verið að taia um hið sígilda deilu-
efni um mál og hugsun. En ég
undrast stundum þegar ég heyri
fólk tala um að varðveisla tungunn-
ar sé forsenda fyrir varðveislu
íslenskrar menningar. Samkvæmt
mínum skilningi orðanna er þetta
rangt. Skal sú staðhæfíng skýrð
nánar.
Mál og menningararfur
Það er alveg ljóst að tungan er
okkur mikilvægasti lykill sem hugs-
ast getur að menningararfí þjóðar-
innar. Þar fær hún mikið vægi sak-
ir þess að mennignararfurinn er að
miklu leyti bóklegur. Við höfum
ekki á iiðnum öldum sinnt öðrum
þáttum menningarinnar í svipuðum
mæli og bókmenntum og söguritun
okkar er eldfom á mælikvarða lif-
andi þjóðtungna. Þetta skiptir vit-
anlega miklu máli. Sú þjóð sem
ekki leggur rækt við menningararf-
leifðina á sennilega ekki mikla
framtíð fyrir sér sem þjóð. Fólkið
mun vitanlega lifa það af þótt þráð-
urinn til arfsins slitni, en þjóðin
glatast engu að síður.
Hins vegar er grundvallarmis-
skilningur ef menn halda að þjóð
geti lifað á arfínum einum saman
og að tungan ein og óstudd sé þess
megnug að vemda arfinn. Sjálfsagt
skilur enginn þetta svo en sá þungi
sem oft hefur orðið í umræðum um
varðveislu tungunnar og varðveislu
menningararfs okkar getur villt
verulega sýn.
Tungan og lifandi menning
í raun er hver einasta þjóðtunga
einskonar spegill menningarinnar.
Umræðuefnin segja til um menn-
ingarstig og menntun þjóðarinnar,
hæfni tungunnar til að fyalla um
einstök málefni sýnir þá rækt sem
málnotendur leggja við hugsun sína
og tjáningu hennar.
Það er af þessum sökum sem ég
leyfí mér að staðhæfa að eina Ieið-
in til þess að varðveita og rækta
íslenska tungu sé að leggja áherslu
á lifandi samtíðarmenningu, jafnt
bókmenningu sem aðra. Og þá er
mikilvægt að hafa í huga að menn-
ing er víðtækara hugtak en há-
menning. Sykurmolamir eru hluti
íslenskrar nútímamenningar rétt
eins og sinfóníuhljómsveitin: söng-
textar Bubba og Valgeirs rétt eins
og ljóð Hannesar Péturssonar og
Sigurðar Pálssonar. Þar um breytir
engu þótt einhveijir líti svo á að
sumt af þessu tilheyri lágmenningu,
annað hámenningu. Tungan þarf
að sinna öllu, ekki aðeins hinu út-
valda.
í strangasta skilningi felur þetta
auðvitað í sér að leggja beri rækt
við allt það sem á einhvem hátt er
hluti af tilveru okkar sem þjóðar.
Verkmenning á þessari öld sem
öðmm er snar þáttur í tilverunni.
Tungan verður að geta hjálpað okk-
ur til skilnings á þessari verkmenn-
ingu ekkert síður en til skilnings á
heimspeki samtímans og liðinna
tíða.
Hér skiptir miklu um alla þróun
að menn reyni að gera sér grein
fyrir hvað þetta merkir. Úr hinu
lifandi máli, daglega máli, hljóta
ævinlega að hverfa einhver orð, ein-
faldlega vegna þess að merkingar-
miðin, það sem orðin merkja,
hverfa. Menntamálaráðherra nefndi
í sjónvarpsþættinum ágætt dæmi
þar sem vom hlutar spunarokksins
og benti á að þar hefðum við líklega
týnt einum 30 orðum. Benda má á
þorskhausinn til samanburðar. Þar
kunnu menn að nefna a.m.k. 31
mismunandi stað og sumir höfðu
mörg nöfn (sjá Orðabók Menningar-
sjóðs). En vitanlega hafa naumast
aðrir haft heiti rokkhlutanna eða
þorskhausapartanna á hraðbergi en
þeir sem umgengust þá hluti dag-
lega. Nú rífa menn ekki þorskhausa
eða spinna á rokk. Þá hlýtur orða-
forðinn að skerast. Þegar mennta-
málaráðherra talaði hins vegar um
að í byggingarverkfræði væm
fimmtíu til sjötíu þúsund orð sem
við þyrftum að „hafa á hraðbergi"
til að geta talað um þá grein hlýtur
honum að hafa orðið mismæli. Það
mun sannast mála að enginn mál-
notandi hafí svo mörg orð í virkum
orðaforða sínum, hvað þá svo mörg
orð á einu sviði. Það er eitt hvaða
orð okkur kemur vel að eiga í orða-
listum og skrám, annað hvaða orð
okkur em tiltæk í persónulegum
orðaforða eða við „höfum á hrað-
bergi". Nýyrðasmíðinni verður
áreiðanlega að setja einhver skyn-
samleg mörk og er þess að vænta
að þau fínnist við góðra manna
umþenkingu. Það er fráleitt að setja
sér það mark að íslensk orð verði
til um allt það sem einhvéijum dett-
ur einhvem tíma í hug að nefna á
nafn. Svo kynngimögnuð er engin
þjóðtunga.
Mál og málbreytingar
Ég hef í þessum greinum gengið
út frá því gefnu að mál manna
breytist í tímans rás. Þetta hef ég
hins vegar ekki rökstutt nema að
því er tekur til orðaforðans. Sann-
ast sagna hygg ég að mjög margar
málbreytingar skipti afar litlu
vegna þróunar tungunnar. Ég held
t.d. — og styðst þar við kenningar
lærðra manna — að breytingin úr
því að sagt sé „mig langar" yfír í
nýmyndunina „mér langar" skipti
eiginlega engu máli! Þama breytist
einfaldlega málnotkun á sama hátt
og hún hefur sífellt verið að breyt-
ast. Það er meira að segja hægt
að setja fram einfaldar tilgátur til
skýringa á því hvers vegna breyt-
ingin verður. Hitt er svo alveg ljóst
að sérhvert frávik frá þeirri mál-
notkun sem einstaklingurinn er al-
inn upp við gerir honum gramt í
geði, særir máltilfmningu hans eða
. ... ■.;■.■.. sm: . ■■. »}■:
Heimir Pálsson
„Það er af þessum sök-
um sem ég leyfi mér
að staðhæfa að eina
leiðin til þess að varð-
veita og rækta íslenska
tungu sé að leggja
áherslu á lifandi sam-
tíðarmenningu, jafiit
bókmenningu sem aðra.
Og þá er mikilvægt að
hafa í huga að menning
er víðtækara hugtak en
hámenning. Sykurmol-
arnir eru hluti íslenskr-
ar nútímamenningar
rétt eins og sinfóníu-
hljómsveitin.“
málvitund. Ég ólst t.d. upp við að
segja „ég þori það ekki“ og mér
er enn í minni þegar ég heyrði fyrst
sagt „ég þori því ekki“. í mínum
eyrum var þetta þá misþyrming á
tungunni. Eg hafði ekki hugmynd
um að þetta hafði fjöldi málnotenda
sagt um langan aldur og málvitund
mín stimplaði það þegar í stað sem
villu.
Ég held þetta sé ágætt dæmi og
sýni vel hvað oftast er um að ræða
þegar við tölum um málvillur. Þá
er oftast á ferðinni málnotkun sem
við erum ekki vön, en hún getur
hins vegar verið nákvæmlega jafn
góð og okkar eigin málnotkun,
a.m.k. í þeim skilningi að hún skili
jafngildri merkingu og skiljist alveg
jafn vel. Viðbrögðin segja okkur
Félagshyggjan
og félagamir þrír
eftirArna Sigfússon
„Félagshyggjan“ hefur tvíþætta
merkingu. Fyrri merkingin felur í
sér jákvæð viðhorf til samvinnu
við aðra, mannúðarstefnu sem
æskir þess að einstaklingar sýni
tillitssemi í öllu atferli sínu. Þetta
er lífsskoðun sem flestir aðhyllast,
þótt oft sé erfíðara um gjörðir, og
er sjaldnast ákvörðunarvaldur um
stuðning einstaklings við ákveðinn
stjómmálaflokk. Hin merkingin
tengist fremur pólitískri notkun
orðsins þar sem öfgar hennar
koma fram í að einstaklingurinn
er ekki talinn eiga neinn rétt
gagnvart því sem stjómvöld
ákveða að séu hagsmunir heild-
arinnar hverju sinni.
Á undanfomum ámm hafa
vinstri menn í auknum mæli tekið
upp félagshyggjuhugtakið til að
sérgreina sig. Má í því sambandi
benda á Röskvu, samtök félags-
hyggjufólks í Háskóla íslands,
sem nýlega var hafhað sem for-
ystuafli stúdenta. Hugmynd
vinstri manna er líklega að sam-
sama sig við hina jákvæðu merk-
ingu orðsins, þótt þeir framkvæmi
svo andhverfu hennar.
Víst er að þeir stjómmálaflokk-
ar sem nú fara með stjórn lands-
ins geta á engan hátt nýtt sér
jákvæðari merkingu þessa orðs.
Félagshyggjan í stjórnmálum á
ekkert skylt við þá lífsskoðun
flestra íslendinga að þjóðfélaginu
beri að veita einstaklingunum
ákveðna vemd og öryggi, og að
styðja beri menn til sjá'fshjálpar.
Um slíkt er ekki deilt af þorra
fólks.
Á síðustu vikum hefur komið
skýrar í ljós hvað félagshyggja
þeirra félaga Ólafs Ragnars,
Steingríms og Jóns Baldvins felur
í sér: Hún þýðir aukna skatt-
heimtu á alþýðu manna og fyrir-
tækin í landinu, fyrirgreiðslu-
pólitík af versta tagi, stjómleysi í
ríkisrekstri, hækkanir opinberrar
þjónustu og það sem verra er, hún
veltir sjúklingum úr sjúkrarúmum
sínum og sendir þá heim, hvað sem
tautar og raular. Sæmd er að slíkri
félagshyggju, eða hitt þó heldur.
Hún er alvarleg meinsemd sem
vinnur gegn öllu því sem við höfum
unnið saman við að byggja upp í
íslensku þjóðfélagi frá lýðveldis-
stofnun.
Sjúklingana burt!
Eitt sinn hrópuðu þessi öfl há-
stöfum „Herinn burt“ og báru þján-
ingu heimsins í bakpokum. Nú eru
bakpokamir nýttir undir fjárlaga-
frumvarp og plögg félagshyggju-
manna sem heimta „sjúklingana
burt“.
Stjómleysið í ríkisrekstrinum er
alvarlegur fylgifískur félagshyggju-
afla við stýrið.
í stað þess að leggja grunn að
bættri stjómun með vönduðum að-
ferðum sem reyndar hafa verið í
stjómsýslu í ýmsum öðmm löndum,
tilkynnir einn félagshyggjuhöfðing-
inn að spamaður í sjúkrahúsrekstr-
Ámi Sigfiússon
inum skuli vera a.m.k. 4% á árinu
og ekkert múður. Verði embættis-
menn og rekstraraðilar ekki við
þessari einföldu skipun fái þeir held-
ur betur að kenna á því. Nú hafa
flest sjúkrahús verið skikkuð á fjár-
lög, sem þýðir að þeim er skammt-
að ijármagn samkvæmt því óraun-
hæfa plaggi og sá, sem fer fram
úr þeim upphæðum sem þar em
prentaðar, skal sjálfur greiða um-
framkostnaðinn. Líklega dreymir
félagshyggjuöflin um aðdáunarand-
varp íslenskrar alþýðu yfír þessum
snjöllu töktum.
„Afleiðing „stjómviskunnar" er
„Á síðustu vikum hefiir
komið skýrar í ljós hvað
félagshyggja þeirra fé-
laga Ólafs Ragnars,
Steingríms og Jóns
Baldvins felur í sér:
Hún þýðir aukna skatt-
heimtu á alþýðu manna
og fyrirtækin í landinu,
fyrirgreiðslupólitík af
versta tagi, sijórnleysi
í ríkisrekstri, hækkanir
opinberrar þjónustu og
það sem verra er, hún
veltir sjúklingum úr
sjúkrarúmum sínum og
sendir þá heim, hvað
sem tautar og raular.
Sæmd er að slíkri fé-
lagshyggju, eða hitt þó
heldur. Hún er alvarleg
meinsemd sem vinnur
gegn öllu því sem við
höfiim unnið saman við
að byggja upp í íslensku
þjóðfélagi firá lýðveldis-
stofinun.“