Morgunblaðið - 01.09.1989, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ FOSTIJDAGUR i. SKPTEMBER Í989
Eftirlit með lyflaávísunum
eftir Ólaf Ólafsson
Undanfarið hefur nokkur um-
ræða orðið um lyfjagjafir lækna
hérlendis og af því tilefni er þessi
grein skrifuð.
Landlæknisembættið hefur eft-
irlit með lyfjaávísun lækna með
aðstoð Lyfjaeftirlits ríkisins.
Eftirritunarskyld lyf
Eftirritunarskyld, ávanabind-
andi lyf, þ.e. örvandi, róandi, sterk
verkjalyf og svefnlyf, eru skráð
reglulega og eftirlit því auðvelt.
Á árunum fyrir 1970 og allt til
1976 var neysla þessara lyfja hér
á landi veruleg. Gripið var til að-
gerða _sem drógu mjög úr neysl-
unni. í heild hefur sala þessara
lyfja minnkað um 70% eftir 1976
(sjá mynd I). Neysla amfetamíns
var mikil, samkvæmt talningu var
a.m.k. 2.500 manns ávísað árlega
þessum lyfjum á tímabilinu
1974-75. Nú fá 60-70 manns þessi
lyf árlega. Samfara þessari minnk-
un hefur smygl á amfetamíni auk-
ist verulega. s
Róandi lyf, sveftilyf og
geðlyf
Neysla vægra róandi lyfja og
svefnlyfja var óneitanlega tölúverð
á árunum kringum 1970 og fram
til 1975. Margir höfðu mikla trú
á þessum lyfjum, bæði lærðir og
leikir, enda voru þessi lyf mikið
auglýst og lengi vel talin hættu-
laus. Þessi lyf, ásamt með öðrum
geðlyfjum, voru talin stuðla að því
að sjúkrahúsvistun geðsjúkra
styttist og færri þurftu á sjúkra-
húsvist að halda.
í Bandaríkjunum var t.d. talið
að áður en þessi lyf komu á mark-
„Öll umræða um neyslu
ávanabindandi lyfla er
af hinu góða en ekki
má draga athyglina frá
neyslu fíkniefiia og
áfengis sem er mun
stærra vandamál í þjóð-
félagi okkar.“
að hafi 80% geðsjúkra og geð-
veilla dvalist á sjúkrastofnunum,
en um 20% utan þeirra. Nú hefur
dæmið snúist við þ.e. 20% geð-
sjúkra og geðsveilla dveljast á
sjúkrastofnunum, en 80% utan
þeirra. Svipuð þróun virðist hafa
orðið á íslandi.
Með sameiginlegum aðgerðum
Landlæknisembættisins og Lyfj a-
eftirlitsins og í samvinnu við lækna
minnkaði notkun vægra róandi
lyfja og svefnlyíja um 40-45% á
árunum eftir 1976, (sjá mynd II).
Nokkur aukning varð á árunum
1985-86, en síðan hefur dregið
úr notkun þeirra.
Samfara aukinni þekkingu á
þessum lyfjum sem meðal annars
leiddi í ljós vissa ávanahættu og
aukaverkanir hefur trú manna
minnkað á gildi þeirra. Allflestir
yngri lækna ávísa þessum lyfjum
lítið, en ennþá virðast ýmsir meðal
eldri lækna hafa nokkra trú á
þeim og þeir sinna frekar eldri
sjúklingum sem hafa ánetjast ró-
andi lyfjum og svefnlyfjum.
Eftirlit með þessum lyfjum er
mun erfiðara í verki en eftirlit
með eftirritunarskyldum lyfjum,
því fjármagn til stöðugrar skrán-
'ingar á þeim hefur ekki fengist
þrátt fyrir margar tilraunir emb-
ættisins.
Þeir sem stjórna íjármálum
hafa yfirleitt daufheyrst við tillög-
um embættisins um úrbætur á
þessu sviði. Landlæknisembættið
er því háð góðvilja ýmissa aðila
s.s. sjkúkrasamlaga og síðast en
ekki síst íjárveitinganefndar til
þess að íjármagna efirlitið.
Síðustu árin hafa þó verið gerðar
árlegar kannanir á íjölda neytenda
sem fá þessi lyf í verulegu magni
þ.e. yfir 24 dagskammt a'dag.
Hlutfallslegur fjöldi einstakl-
inga með meira en 24-3 dag-
skammta á dag af svefn- og ró-
andi lyfjum á Reykjavíkursvæðinu
1988 er eins og hér segir:
Aldur
20-39 ára 0,1%
40-59 ára 1,0%
60áraogeldri 0,9%
20áraogeldri 0,6%
Við athugun á þessum hóp kem-
ur í ljós að margir þessara eih-
staklinga eru mjögveikt fólk bæði
á líkama og sál. Ýmsir eiga við
áfengisvandamál að stríða þó þeir
hafi margsinnis farið í áfengis-
meðferð. Því miður læknast ekki
allir sem fara í meðferð. Aðrir eiga
við sállíkamleg vandamál og mikla
streitu að stríða sem ekki læknast
þrátt fyrir löng viðtöl og sálfræði-
lega aðstoð. Það er mikið áhyggju-
efni að streita fer vaxandi meðal
fólks líkt og í öðrum „iðnvæddum
velferðarríkjum“. Það er einnig
athyglisvert að íslendingar neyta
lyíja gegn þunglyndi mest allra
Norðurlandabúa. Þunglyndislyf
eru ekki ávanabindandi. Vissulega
leysa lyfin ekki öll vandamál en
þegar í flest skjól er fokið og eft-
ir stendur nakinn kvíðinn og kvöl-
in verður oft fátt til varnar. Það
getur verið verra að kvíða en
þjást. Ekki er því að leyna að í
þessum hópi er fólk sem hefur
orðið háð lyljum fyrr á tímum,
þegar margir álitu að lyf leystu
allan vanda. Helst er hætt við of-
neyslu lyija í þessum hópi og að
læknar ávísi þeim einstaklingum
„of miklu“. Öll mál er b’erast emb-
ættinu um fijálslegar ávísanavenj-
Núlist að austan
_______Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Það hefur orðið heilmikil
breyting á listaháskólum á und-
anförnum áratugum og í senn
til góðs sem ills.
Hið góða er, að þeir eru opn-
ari og gefa meiri möguleika til
fijálsrar listsköpunar, en hið lak-
ara verður að teljast, að frelsið
vill vera misnotað til áróðurs
fyrir sértrúarstefnur í nafni nú-
lista.
En það er ótvírætt af hinu
góða að ný viðhorf til náms inn-
an íhaldssamra stofnana fyrir
austan tjald skulu hafa rutt sér
rúms, en enginn skyldi þó van-
meta handverkið í listinni né hið
beina samband við efniviðinn,
sem eru atriði, sem vonandi verð-
ur alltaf hægt að læra innan
veggja listaskóla. í Lejpzig í
Austur-Þýskalandi hefur það
gerst, að ný viðhorf hafa rutt
sér rúms undir handleiðslu Hart-
wigs Ebersbach prófessors við
listaháskólann þar í borg.
Meðal nemenda úr svonefndri
tilraunadeild Ebersbachs, sem
vakið hafa á sér athygli, má
nefna Michael Kunert, sem sýnir
íslandsmyndir í FÍM-salnum
fram til 5. september.
Listamaðurinn kynntist vestr-
inu fyrst af sjón og raun í júní
fyrir tveim árum. er hann kom
til íslands í sambandi við hina
stóru alþjóðlegu sýningu Grap-
hica Atlantica að Kjarvalsstöð-
um.
Áhrifin af viðkynningunni af
íslandi voru yfirþyrmandi og
vikudvöl hans hér olli þáttaskil-
um I lífi hans og list, „upplifun
hans og tjáningu á birtu, rými
og inntaki í málverkinu".
Kuhnert virðist hafa málað
þessar myndir samkvæmt bein-
um hughrifum af landinu, ljós-
mögnun þess og veðrabrigðum.
Kemur það ágætlega fram í
myndum hans, þar sem hann tjá-
ir bæði mikla birtu dagsins sem
djúpa skugga kvöldsins, — bjarta
daga sem þungbúna.
Mydnirnar eru að mestu óhlut-
læg, ljóðræn hughrif, en með
beinni og sterkri skírskotun til
staðbundinna lifana. Litirnir eru
þægilegir í viðkynningu og er
auðséð að hann hefur lært hér
til verka, því að samsetningar
þeirra eru yfirvegaðar og hnit-
miðaðar. Myndstíllinn er hin
umbúðalausa tjáning áhrifa, þar
sem skynrænar kenndir eru
magnaðar upp á hástig. Til að
koma þessum hughrifum frá sér
notar listamaðurinn akrylliti á
pappír, sem hann vinnur svo of-
aní með litkrít.
Útkoman er mjög þekkileg
þótt vinnubrögðin séu næsta
kunn hér í vestrinu, má allt eins
vera að Michael Kuhnert eigi
dijúgt erindi á þennan vettvang.
Eg komst í minna samband
við grafíkina á neðri hæðinni,
sem hefur svip af hreinni til-
raunastarfsemi með efniviðinn.
Það má með öllu samanlögðu
teljast forvitnilegt að fá tæki-
færi til að kynnast fulltrúa nýrra
viðhorfa frá Austur-Þýskalandi
augliti til auglitis og því ættu
þeir sem vilja teljast upplýstir
ekki að láta þennan viðburð fram
hjá sér fara.
Eitt verka Michael
Kuhnert sem sýnir
ísjandsmyndir í
FÍM-salnum.
Lokatónleikar
Hundadaga ’89
__________Tónlist______________
JónÁsgeirsson
Lokatónleikarnir á listahátíðinni
Hundadagar ’89 voru haldnir í ís-
lensku óperunni á síðustu stundum
Höfuðdags og flutt tónverk eftir
Boulez, Satie, Schubert, Þorkel Sig-
urbjörnsson og Geraro Grisey. Trú-
lega hafa tónhöfundar nútímatónlijt-
ar ritað meira um fagurfræði en
starfsbræður þeirra á öðrum tímum
enda var endurskoðun á því hvað
teldist fallegt og áhrifaríkt, undir-
staða þeirra nýjunga í vinnubrögð-
um, sem tónskáld stefndu gegn hefð-
bundnum vinnuaðferðum. Vegna
þess að tónlist er í eðli sínu óhlut-
stæð, höfðu menn á löngum tíma
grundvallað vinnu sína á tónfræði-
legri rökfræði, sem með tímanum var
svo notuð sem fagurfræðileg viðmið-
un. Schönberg og Hindemith settu
fram nýjar vinnukenningar en Bart-
ók og Stravinsky notfærðu sér hin
nýju viðhorf til tónskipunar án þess
þó að setja fram einhveijar kenning-
ar í vinnutækni. Margar vinnuút-
færslur urðu til að hljóðið varð merki-
legur tilraunavettvangur. Þeir sem
þar hafa borið hæst eru Messiaen
og nemendur hans, Boulez og Stock-
hausen.
Fyrirbærin styrk, tónhæð og hraða
þarf ekki, samkvæmt kenningum
þeirra, að hafa kaflaskipti, bundin í
tónstef eða háttbundið hljóðfall og
vegna breytinga á hljóðumhverfi
manna hafa mat og tilfinning fyrir
hljóðgerðum og þar með fagurfræði
hljóðsins breyst mikið.
Fyrsta verkið á tónleikunum var
Derive eftir Boules. Það er, eins og
stendur í efnisskrá, „einfalt, stutt
og ljúft“ og er ekki af því það nýj-
ungabragð, sem þessi „óþekktarorm-
ur“ franskrar tónlistar var fyrrum
þekktur fyrir. Verkið var mjög vel
flutt undir stjórn Pascal Verrot. Ann-
að verkið á efnisskránni, „Þijú lítil
verk"fyrir stertimenni", er eftir Satie.
Hann var ekki minni „óþekktarorm-
ur“ en Boulez og gerði grín að alvar-
legum tónleikagestum, rómantískri
tilfinningasemi og yfirlætislegu
háttalagi manna, sem ekki kom nógu
greinilega fram í flutningnum.
Sinfónía nr. 3, eftir Schubert er
falleg tónsmíð og var höfundurinn
aðeins 18 ára er hann samdi verkið,
á tímabilinu frá 24. maí til 9. júlí
(1815), sem er óvenju langur timi
hja' Schubert, því yfirleitt vann hanr
verk sín í einni lotu og á undra-
skömmum tíma. Hákon Leifsson,
sem stundar nám í hljómsveitar-
stjórn, leiddi verkið, sem því miður
var ekki vel flutt og á köflum nokk-
uð flausturslega.
Flautukonsert eftir Þorkel Sigur-
björnsson var fluttur af Manuelu
Wiesler og var sá flutningur há-
punktur tónleikanna. Fyrsti þáttur
verksins er byggður að mestu á litlu
stefbroti, sem tók á sig margvíslegar
myndir, bæði hljóðfallslega og í hljóð-
færaaútfærslu, og þrátt fyrir að
nokkuð þreytandi geti verið að heyra
sífellt sama stefið, var útfærsla þes_s
á köflum skemmtileg og litrik. Á
móti þessari tematísku vinnu í hljóm-
sveitinni var flautueinleikurinn eins
og kontrapunktískt mótvægi, sem
Manuela útfærði með glæsibrag. I
síðasta „kaflanum" brá höfundurinn
fyrir sér smá gamansemi sem lyfti
verkinu upp. Hljómsveitin lék vel
undir stjórn Verrot.