Morgunblaðið - 05.10.1989, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1989
Mývatn hrópar
Frá Mývatni
eftir dr. Gunnlaug
Þórðarson
Mývatn hrópar
Eitt þeirra meistaraverka náttúr-
unnar sem við eigum, er Mývatn.
Það er þjóðardjásn, sem í augum
allra þeirra í hinum stóra heimi, sem
vita eitthvað um ísland og íslensku
þjóðina dást að. Undirritaður hefur
stundum átt þá gleði að fara með
útlendinga til Mývatns og það
bregst ekki að náttúran þar hrífur
fólk.
Eins og öllum er kunnugt rennur
Laxá úr Mývatni. Allir, sem til
þekkja telja hana perlu meðal
þeirra áa heims, þar sem unnt er
að veiða lax í ómengaðri náttúru.
Til þessara staða steyma fuglaskoð-
arar, náttúruelskendur og laxveiði-
menn og hvers konar ferðalangar.
Aðdráttarafl staða af þessu tagi vex
í mengaðri veröld.
Nú er vatnið og fljótið í bráðum
háska vegna mengunar og svo virð-
ist sem óbætanlegt voðaverk sé
unnið en ekkert raunhæft gert til
þess að stemma stigu við háskan-
um.
Svo er sinnuleysið í þessu efni
mikið að ungur Húsvíkingur, Birgir
Steingrímsson kallar til þjóðarinnar
í Víkurblaðinu, 31. ágúst sl. Þetta
er neyðaróp. „Mývatni verður aldrei
fórnað“, er fyrirsögn greinar hans.
Unga manninum farast m.a. svo
orð:
„Eitt sinn fyrir rúmum 30 árum
fór ég í bátsferð um Mývatn ...
ég minnist alltaf græna litarins,
sem ég sá þá. Vatnið var þykkt af
fagur dimmgrænum þörungum og
þessi fagri græni litur var í og á
öllu vatninu. í dag sést þessi græni
litur ekki, liturinn er brún-gul-
grænn. . . . Laxá var áður tær og
blá og Mývatn fullt af silungi. Nú
í sumar hefur Laxá verið viðvar-
andi gruggug og það svo að nær
alveg hefur tekið fyrir flugu-
veiði. . . Við Mývatn afrækja end-
urnar hreiður sín og ef þær ná að
unga út, falla ungarnir úr hor. Hin
síðustu ár hefur geldum öndum á
Laxá af hinum ýmsu tegundum
ijölgað stöðugt. . .Ég hef nú í sum-
ar fundið mörg húsandahræ á bökk-
um Laxár. .. Silungar í Mývatni,
þeir fáu sem veiðast, eru horað-
ir... Ástæða fæðuskorts fyrir sil-
ung og endur virðist augljós.. .
hrun á mýi í vatninu. Hvers vegna
er Mývatn og Laxá gruggug? Hvers
vegna er ekkert mý?“
Hér hefur aðeins verið vitnað í
nokkur atriði í hinni harmþrungnu
grein.
Síðan brýtur ungi maðurinn heil-
ann um hvað valdi þessum ósköpum
og talar um það af ótrúlegri en sjálf-
menntaðri vísindamennsku, sem
mótast hefur vegna hins nána sam-
bands hans við fljótið, sem hann
er alinn upp við. Afi hans og al-
nafni, sem látinn er fyrir nokkrum
árum, var einn reyndasti og frækn-
asti veiðimaðurinn við Laxá, hafði
ræktað þessa ást á náttúrunni í
sonarsyninum.
í greininni er bent á þau helstu
atriði, sem valdið geta mengun
Mývatns og þar segir m.a.: „Of-
auðgun það er fyrirbæri í vötnum,
þegar jafnvægi í náttúrunni raskast
og t.d. þörungagróður eykst úr hófi
og vaxtarskilyrði geta jafnvel orðið
að keðjuverkandi vítahring . . .
Margir vísindamenn telja þetta vera
alvarlegt vandamál við Mývatn.
Ofauðgun getur stafað af:
1. Grunnu vatni... það er stað-
reynd að mikið landris hefur átt sér
stað á undanförnum árum við norð-
urenda Mývatns. .. .auk þess er
þetta svæði sem mest _fær af úr-
gangi frá mönnum. . . .grynnkandi
vatn og vindbáran nær strax niður
í botnsetið.
2. Áburði t.d. sem skolast af tún-
um bænda.
3. Órotnuðum úrgangi manna.
4. Þegar hrært er upp í botnset-
inu t.d. við dælingu á kísilgúr eða
þegar hvasst er og vindbáran gerir
það.“
Síðan eru hugleiðingar um hin
ýmsu atriði. Birgi Steingrímssyni
farast svo orð um Kísiliðjuna: „Kísi-
liðjan er búin að vera með svipaða
dælingu úr vatninu síðan hún var
reist og lítil breyting þar á. Sömu-
leiðis notar Kísiliðjan mikið af
óæskilegum efnum, svo sem brenni-
steinssýru og sóda. Eitt atriði er
þó jákvætt við þessi tvö efni, það
að þegar þau blandast upphefja þau
hvort annað og eftir verða vatn og
meinlítil sölt án þess þó að ég vilji
á nokkurn hátt firra kísiliðjuna
ábyrgð, á sínum þætti.“
Ognvekjandi ástand
„Mín tilfinning (Birgis) er sú, að
það sé ekki kísiltaka af botninum
né heldur eiturefni frá Kísiliðjunni
og ekki heldur áburður af túnum
bænda, sem er höfuðsökin í málinu.
Þessir liðir eru að sjálfsögðu ekki
til þess að bæta ástandið ... Megin
sökin er að mínu áliti mengun frá
mannfólkinu . . . mengun frá íbúð-
arhúsum, sundiaugum, tjaldstæð-
um, skólum, bændabýlum, bifreiða-
verkstæðum o.fl.“
„Rotþrær voru fyrir 15 árum eða
svo afbragðs lausn á úrgangi fólks,
það lá við að það mætti drekka það
sem úr þeim kom. I dag eru þessar
sömu rotþrær ónýtar, það liggur
við að það megi bara sleppa þeim
alveg, rotnun á sér ekki lengur stað
í þeim vegna þessara efna. Þessa
breytingu á rotþróm ... þekki ég
mjög vel...“
Jafnvel þótt hér sé e.t.v. of fast
að orði kveðið væri æskilegast að
ekkert frárennslisvatn rynni út í
Mývatn
Ástandið er sem sagt ógnvekj-
andi, en samt ekki svo alvarlegt að
eigi sé unnt að bæta það með góð-
um vilja.
Tillögur til úrbóta
Greinarhöfundur bendir á, að
„ Greinarhöfimdur
bendir á, að með því að
veita öllu frárennsli frá
Kísiliðjunni og byggða-
kjarnanum við Reykja-
hlíð í eina safnþró og
dæla því svo norður á
sand, megi að verulegu
leyti koma í veg fyrir
áframhaldandi mengnn
vatnsins og þar með
Laxár.“
með því að veita öllu frárennsli frá
Kísiliðjunni og byggðakjarnanum
við Reykjahlíð í eina safnþró og
dæla því svo norður fyrir, megi að
verulegu leyti koma í veg fyrir
áframhaldandi mengun vatnsins og
þar með Laxár. Hann tekur fram
að kostnaður við þetta hljóti að
vera mikill, en bendir á að þar sem
líta megi á mengun sem náttúru-
hamfarir að hluta, sé eðlilégt að
Viðlagasjóður, hreppurinn, Orku-
stofnun og Kísiliðjan beri kostnað-
inn saman eftir fyrirfram gerðri
áætlun. í þann hóp væri eðlilegt
að bæta veiðifélagi Laxár, öllum
hreppum, sem eiga land að Mý-
vatni, Húsavíkurkaupstað og Akur-
eyrarbæ vegna ferðamála. Þá
mætti ríkissjóður leggja sitt fram,
þar sem Mývatn er eiginiega þjóðar-
eign.
Mér sem leikmanni finnst, að
skylda ætti alla þá, sem beina frá-
rennsli í vatnið og eru utan fyrr-
greinds svæðis, til þess að koma
sér upp tveimur samtengdum rot-
þróm. Allt vatn, sem kemur af þök-
um og götum, verði leitt út í náttúr-
una, en ekki í rotþrær. Hreppurinp
komi sér upp vatnsbíl eða haug-
sugu, sem nota mætti við að dæla
upp úr rotþróm og siðan yrði ekið
með þann vökva norður fyrir Náma-
skarð. Slík hreinsun úr rotþróm
færi fram með vissu millibili. Þar
verði þessu efni dreift á afviknum
stöðum, yfir grýtta jörð. Slíkt gæti
orðið til uppgróðurs á örfoka landi.
Þannig nota t.d. Kínverjar allt slíkt
til búbóta.
Það má ekki henda, að allur
tíminn fari í rannsóknir, áður en
einföldustu björgunaraðgerðum er
komið í kring. Þess vegna er neyð-
arkall Birgis Steingrímssonar til
þjóðarinnar fyrir hönd Mývatns, orð
í tíma töluð og ættu að vekja for-
ustumenn okkar til athafna. Hér
duga engin vettlingatök, eins og
t.d. með stofnun umhverfismála-
ráðuneytis, sem aðeins mun verða
til aukinna útgjalda og einskis
gagns.
Hér má sýndarmennska ekki
ráða, það sem gildir er að komið
verði í veg fyrir mengun Mývatns.
Höfiindur er
hæstaréttarlögmaúur.
Lækkun fjármagnskostn-
aðar er eini valkosturinn
eftirÁrna
Gunnarsson
Þegar vextir voru gefnir fijálsir
á íslandi varaði ég mjög eindregið
við þeirri miklu samkeppni um fjár-
magnið, sem þegar hófst á milli
banka og sparisjóða, verðbréfafyrir-
tækja og ríkissjóðs. Þessi sam-
keppni varð nánast hömlulaus.
Ástæðurnar voru m.a. þessar:
1. Vegna slæmrar stöðu sinnar
urðu bankamir að reyna að auka
innlán og sparifjármyndun eftir
mikil útlán og fjárfestingaræði
undanfarinna ára. Þeir fengu
nýjan keppinaut, verðbréfafyrir-
tæki, sem strax buðu mun betri
ávöxtun fjár en bankamir. Bank-
arnir þurftu einnig meira fé í
reksturinn vegna stöðugrar út-
þenslu, fjölgunar útibúa og fjár-
festinga í nýjum tölvubúnaði og
vegna margvíslegrar aukinnar
þjónustu. Með aukinni vaxtatöku
í útlánum og hækkun þjónustu-
gjalda, var unnt að mæta þessum
aukna kostnaði.
2. Eftir vaxtafrelsið varð aug-
ljóst, að verðbréfafyrirtæki
myndu nota tsékifærið til hins
ítrasta til að hasla sér völl í ís-
lenska peningakerfínu. Vegna
mikillar eftirspurnar eftir fjár-
magni, gátu þau hækkað vaxta-
tilboð sín upp úr öllu valdi. Við
þetta bættist svo, að kaupleigu-
fyrirtæki fluttu inn í landið gífur-
lega erlenda fjármuni, og höfðu
af því umtalsverðan milliliða-
hagnað. Fleiri hanga nú í skulda-
snömm kaupleigufyrirtækjanna
en flesta grunar; sumir af kjána-
skap og vegna gylliboða og aðrir
vegna þess að engar áætlanir
hafa staðist gagnvart sveiflum í
íslensku efnahagslífi.
3. Ríkssjóður taldi sig knúinn til
að taka þátt í vaxtaævintýrinu
vegna vaxandi lánsfjáröflunar
innanlands. Hann var ekki barn-
anna bestur í því að þróa há-
vaxtastefnuna.
Vaxtafrelsið var ákveðið án þess
að ráðstafanir væru gerðar til að
þróa eðlilega samkeppni. Það hefði
verið nauðsynlegt að ákveða eitt-
hvert þak á vexti umfram verðbólgu
a.m.k. fyrstu árin, eða að opna er-
lendum bönkum og lánastofnunum
leið inn á íslenska peningamarkað-
inn til að veita íslenskum peninga-
stofnunum aðhald með lægri vöxt-
um. Þeir hefðu átt að fá beinan og
milliliðalausan aðgang að peninga-
markaðnum hér. Þetta var ekki
gert, og því fór sem fór. Nú eru
fyrirtæki og einstaklingar svo þús-
undum skiptir að sligast undan fjár-
magnskostnaði, þúsundir eru þegar
gjaldþrota og fjármagns- og eigna-
tilfærsla hefur aldrei orðið eins
mikil á jafnskömmum tíma.
Á næstu dögum og vikum munu
stjórnvöld standa frammi fyrir eft-
irtöldum valkostum:
1. Að fella gengi íslensku krónunn-
ar verulega svo útflutningsiðnaður-
inn geti aukið tekjur sínar og þar
með greitt hinn ofurháa Ijármagns-
kostnað, og
2. að viðurkenna nauðsyn á veru-
legum launahækkunum á almenn-
um vinnumarkaði svo einstaklingar
geti staðið í skilum með lán sín, eða
3. að grípa til róttækra aðgerða til
lækkunar fjármagnskostnaðar.
Að verðtryggja peninga
Ég var einn þeirra þingmanna
sem barðist fyrir því, að fjármunir
á íslandi yrðu verðtryggðir. Þá of-
bauð öllum hvemig sparifé varð að
engu í bönkunum og þeir, sem
höfðu aðstöðu til að fá há peningal-
án urðu forríkir og þurftu aldrei
að endurgreiða nema hluta af lán-
um sínum.
En þegar við ræddum um verð-
tryggingu á fjármunum, var alltaf
talað um verðtryggingu og hóflega
vexti. Engum datt í hug hávaxta-
æðið, sem átti eftir að grípa um
sig. Engum datt í hug að verð-
trygging og vextir ættu eftir að
færa til meiri fjármuni en gerðist
á „óverðtryggða tímabilinu".
Þegar háu vextirnir bættust ofan
á ört-hækkandi lánskjaravísitölu
vegna verðbólguþróunar, hófst á
íslandi eignaupptaka, sem er jafn-
vel hrikalegri en spariljárbruni
fyrri ára. Menn höfnuðu hinum
gullna meðalvegi, sem fólst í fullri
verðtryggingu sparifjár og allra
fjárskuldbindinga með 2-4% innl-
ánsvöxtum og vaxtamun inn-útlána
upp á 1-2%.
Nú er ekki hikað við að láta
skuldara standa undir ávöxtunar-
kröfum, sem eru utan og ofan við
öll eðlileg mörk. Hinar háu ávöxtun-
arkröfur koma ekki frá almennum
Ámi Gunnarsson
„En þegar við ræddum
um verðtryggingn á
flármunum, var alltaf
talað um verðtryggingn
og hóflega vexti. Eng-
um datt í hug hávaxta-
æðið, sem átti eftir að
grípa um sig.“
spariijáreigendum. Þær koma frá
„stóriðjumönnum" í hópi fjár-
magnseigenda, sem nú lifa sæla
daga.
I efnahagsþrengingum þjóðar-
innar er það aðeins einn hópur
manna, sem hefur verið gulltryggð-
ur gegn áföllum, en það eiu fjár-
magnseigendur. Þeir hafa ekki
þurft að taka á sig nein áföll vegna
minnkandi þjóðartekna; þvert á
móti hefur þeirra hagur aldrei verið
betur tryggður.
Á hinn bóginn hafa almennir
launamenn ekki getað staðið undir
lánum, sem eru fjarri því að vera
óeðlilega há, og fyrirtæki hafa ekki
getað greitt fjármagnskostnað
vegna eðlilegs viðhalds og endur-
bóta. — Auðvitað er það rétt, að
margir einstaklingar og fyrirtæki
hafa verið á fjárfestingafylliríi, en
timbvrmennirnir mega ekki verða
svo miklir að þeir jafnist á við
svartadauða og að óttinn við fjár-
festingarkostnaðinn komi í veg fyr-
ir eðlilega og sjálfsagða endurnýjun
og uppbyggingu atvinnulífsins.
Valkostir ríkisstjórnarinnar
í þessari stöðu er valkostur ríkis-
stjórnarinnar aðeins einn. Hún
verður að beita öllum ráðum til að
lækka íjármagnskostnaðinn. Éng-
um heilvita manni dettur í hug, að
efna til stórfelldrar gengisfellingar
með þeim afleiðingum, sem henni
fylgja, þ.e. hækkunum erlendra
lána, hækkun verðlags og láns-
kjaravísitölu og þar með kröfugerð
um stórhækkuð laun. Það yrði koll-
steypa, sem allir myndu tapa á.
Launþegar myndu meta lækkun
Ijármagnskostnaðar sem verulegar
kjarabætur. Ásamt ráðstöfunum til
að gera fyrirtækjunum kleift að
halda eftir einhveijum fjármunum
til eðlilegrar endurnýjunar og upp-
byggingar, yrði lækkun fjármagns-
kostnaðar til þess að efla atvinnu-
rekstur í landinu og draga úr at-
vinnuleysi. Um það snýst málið. —
Óbreytt stefna leiðir aðeins til
ófarnaðar.
Höfiindur er alþingismaður
Alþýðuflokks fyrir
Norðurlandskjördæmi eystra.