Morgunblaðið - 26.11.1989, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1989
Morgunblaðið/Sig. Jónsson
sorgir að stríða en ég. Alda systir tnín var-
þá nýlega fallin frá og ég var fuil af sorg
og reiði. Jón hafði skömmu áður misst Líf
dóttur sína sem hann syrgði mjög. Líf var
innan við tvítugt og þótti mjög efnilegur fiðlu-
leikari. Hún bjó í Svíþjóð ásamt móður sinni,
fyrrverandi konu Jóns, og Snót, eldri systur
sinni. Líf hafði fyrir venju að fá sér sund-
sprett í sjónum á morgnana. Einn daginn
hreif straumurinn hana á haf út. Lík hennar
fannst nokkrum dögum síðar. Ég hafði verið
að ganga upp í minni sorg og fannst sem
enginn bæri harm eins og ég. Orð frænda
snurtu mig djúpt og ég lærði á þessu.
Við hittumst ekki aftur fyrr en 1955. Úm
sumarið hafði ég verið í Englandi í augnað-
gerð. Nína Tryggvadóttir listmálari sem hafði
verið mikil vinkona Öldu var á landinu og
við og nokkrar aðrar konur ákváðum að fara
í Naustið. Og enn var ég búin að setja upp
dökku gleraugun. Jón Leifs var staddur
þama. Hann kom að borðinu, glaðbeittur og
frakkur og heilsar upp á okkur. Segir: „Hvað
er bak við þessi dökku gleraugu?“ Það fauk
í mig, ég stóð upp reif af mér gleraugun og
sagði: „Rauð og þrútin augu.“ Þegar ég kom
aftur að borðinu bað hann mig að fyrirgefa
sér framhleypnina. Við vorum boðin í sam-
kvæmi nokkru síðar og þann 26.nóvember
1955 bauð hann mér á Kínversku óperuna.
Upp frá því getur varla heitið að við höfum
skilið fyrr en hann dó.“
Þegar þau Þorbjörg kynntust var Jón Leifs
rösklega hálf sextugur, hún tuttugu árum
yngri. Hann hafði numið í Þýzkalandi ungur
og starfað þar síðan í hartnær þrjá áratugi
og naut að mörgu leyti velgengni þó hann
og tónlist hans ættu ekki upp á pallborðið
hjá nasistum í stríðinu. Samt var Jón alltaf
með annan fótinn á íslandi og að stríðinu
loknu kom hann alkominn heim. Hann hafði
forgöngu um stofnun Bandalags íslenskra
„Þegar ég hlusta á verk-
in hans græt ég oít,
en mér finnst þad gód-
ur grátur.“
„Allt sem hann hafði
lifað og reynt átti þátt
í að gera hann að
manninum sem ég clsk-
aði og elskaði mig.“
listamanna og fleiri félagasamtaka lista-
manna en umtalaðastur var hann án efa
fyrir frumkvæði um að koma STEF á laggirn-
ar. Fæstir höfðu trú á að það væri eitthvert
vit í því og gluggi maður í gömul blöð er
því líkast sem tónlist Jóns Leifs hafi um ára-
bil fallið í skuggann fyrir starfi hans að fé-
lags- og hagsmunamálum tónskálda. Og
augljóslega voru ekki allir sem þökkuðu hon-
um á þeim tíma hveiju hann hafði fengið
áorkað.
Ég spyr: hvernig var svo að vera gift
manni sem gustaði svona af og gustaði um.
„Það héldu margir að Jón Leifs væri harð-
jaxl, en það var fjarri lagi. En hann var líka
mjög kjarkmikill maður. Milli okkar var alla
tíð mjög náið og innilegt samband og aldrei
missti ég trú á honum og því sem hann var
að gera. Einkasonur okkar, Leifur, fæddist
1957. Við vorum oft á faraldsfæti og Leifur
var alltaf með okkur. Milli þeirra feðga var
mjög innilegt samband. Leifur var ellefu ára
þegar faðir hans dó. Hann veiktist nítján ára
gamall af geðrænum sjúkdómi og hefur ekki
náð heilsu. Hann er góður drengur og við
erum samrýnd en hann þarf að vera að stað-
aldri á sjúkrahúsi. Við tölum mikið saman
og hann hefur brennandi áhuga á öllu sem
snýr að föður sínum og verkum hans.“
Fannst þér maðurinn þinn vera metinn að
verðleikum?
„Nei, það fannst mér ekki en ég vissi að
hans tími kæmi. Það er langt síðan sá tími
kom erlendis, einkum í Svíþjóð og Finnlandi.
Kannski frnnst þér það skrítið en ég ætlaðist
eiginlega aldrei til þess að Jón „slægi í
gegn“. Það er ekkert sjálfsagt mál að lista-
maður sé metinn að verðleikum og það þýð-
ir ekki að fyllast biturleika. Málið er að trúa
á eigin hæfíleika og halda sínu striki. Það
hefur líka oft reynst skammgóður vermir að
slá í gegn. Ég fann að í honum bjuggu tvær
persónur, annars vegar vinnuþjarkurinn Jón
Leifs vakinn og sofinn að vinna að hagsmuna-
málum stéttarinnar, hins vegar tónskáldið.
Ég bar afskaplega mikla virðingu fyrir þess-
um eiginleikum hans. Það var stundum erf-
itt að fylgja honum en allt var þess virði og
allt mundi ég gera það aftur. Við hreiðruðum
um okkur á Freyjugötu 3, bjuggum á efri
hæð og niðri var skrifstofa STEFs og ég
vann þar.“
--------------------------------------Jí
Vann hann reglubundið? ...............
„Hann var mikið á þönum og ferðalögum
vegna STEFs. En heima hafði hann lítið
vinnuherbergi. Þegar hann var með verk í
smíðum lagði hann sig til svefns í vinnuher-
berginu um tíuleytið á kvöldin. Vaknaði
klukkan fjögur og tók til starfa. Um hálfsjö-
leytið á morgnana opnaði hann svefnherberg-
isdyrnar og við drukkum saman te. Hann
drakk mikið te þegar hann var að vinna.
Hann sagði stundum við mig á morgnana:
„Þú talar aldrei við mann að fyrrabragði"
og ég svaraði: „Nei, ég fer ekki inn í þinn
heim, þú verður að byija.“ Ég vildi ekki raska
hugsunum hans með einhveiju tali um allt
eða ekkert. Þegar Leifur vaknaði borðuðum
við saman morgunverð og síðan vahn Jón
til tvö og tók sér þá hvíld.“
Sýndi hann þér það sem hann var að gera?
„Já, þegar leið að lokum verks. Verkin
urðu til í höfði og huga hans. Hann fór ekki
að skrifa niður fyrr en hann taldi sig hafa
náð tökum á viðfangsefninu. Ég lærði fljót-
lega að skilja hvar hann var á vegi staddur
með verk. Þegar hann fór í gönguferðir án
þess að biðja mig að koma með vissi ég að
hann þurfti að vera einn og ný hugmynd var
að verða til. Hann breyttist í fasi og málróm-
urinn varð öðruvísi."
Nú virðist sem ungt tónlistarfólk hér sé
að verða sólgið í að spila verk Jóns.
„Já, verk hans hafa lengi verið spiluð víða
utanlands en það er mér gleðiefni að tónlist-
arfólk hér kynnist þeim. Hvað það er í tón-
list hans sem höfðar til unga fólksins? Það
er strengur í bijósti þeirra. Verkin hans sýna
mikla þrá, mikið skap og vissan trega. Það
hafa opnast nýjar víddir meðal tónlistarfólks
og það er ekki jafnbundið í gömlum hug-
myndum um hvaðeina í list. Þegar ég hlusta
á verkin hans græt ég oft en mér finnst það
góður grátur. Þau gefa mér mikið."
Nú var Jón Leifs á miðjum aldri þegar
þið giftust og hafði lifað margt í sínu einka-
lífí og sem listamaður. Fannst þér það erfitt?
Hún hugsar sig um. Hikar við. Segir: „Ég
held að það sé nauðsynlegt að-skilja og
meta fortíð manns sem maður giftist þegar
han’n er kominn á þennan aldur. Allt sem
hann hafði lifað og reynt átti sinn þátt í að
gera hann að manninum sem ég elskaði og
elskaði mig. Ég lít þannig á það nú. Hann
hafði búið í Þýskalandi um árabil eins og
þú veist. Hann var giftur konu sem var þýsk-
ur gyðingur og þau áttu tvær dætur. Fyrrver-
andi kona hans var af efnafólki en það dugði
skammt þegar nasistar komust til valda. Það
verndaði hana að eiginmaður hennar var
íslenskur ríkisborgari. Hjónabandið hefur
kannski verið að renna sitt skeið á enda en
vegna þeirrar ógnunar sem yfír henni og
telpunum vofði voru þau áfram saman
striðsárin. Þau urðu að lokum að flýja og
komust yfir til Svíþjóðar og skildu nokkru
síðar. Nokkrum árum seinna drukknaði Líf,
en fyrrverandi kona hans og Snót fluttu síðar
til íslands. Snót lauk síðar doktorsprófi. Hún
hefur um áratugabil verið sjúklingur, fékk
heilarýrnunarsjúkdóm sem varð til þess að
henni var á unga aldri kippt út úr þjóðfélag-
inu.“
Einhvern tíma heyrði ég að hann hefði
skrifað dagbækur árum saman.
„Já og kannski kemur að því að þær verða
unnar til útgáfu. Þessi dagbókarskrif hófust
þannig að hann skrifaði um hvern dag og
sendi föður sínum vikulega þegar hann var
erlendis við nám. Þeir feðgar voru mjög nán-
* ir. Þessar bækur eru eins og annað, fyrirlestr-
ar og margt fleira, í mínum fórum. Ég hef
reynt að lesa dagbækurnar. Það er i þeim
mikill sársauki."
Hélt hann áfram að skrifa dagbækur.
„Nei. Hann sagði einhvern tímann í gríni
við mig að ég tæki svo mikinn tíma að hann
gæti ekki komist til þess. Hann bætti við að
hann hefði ekki lengur þörf fyrir það. „
Við Kristján Albertsson, sem var mikill
vinur hans, vorum einhveiju sinni að tala
um hvað ætti að gera í þessum málum. Auk
bréfa og dagbóka er fyrirlestrasafn hans
mikið að vöxtum. Kristján ságði að verk um
Jón yrði að vera í þrennu lagi, baráttumaður-
inn, fyrirlesarinn og tónskáldið. Hann taldi
að til verksins þyrfti að kalla bæði tón-
menntaðan mann og rithöfund. Við sjáum
nú til með það.“
Finnst þér þegar á allt er litið að þú hafir
lifað góða daga?
Hún horfir á mig. Foiviða.
„Auðvitað. Við vorum vinir og félagar og
við vorum foreldrar. Við gátum glaðst saman
og deildum súru og sætu. Margir héldu að
Jón væri harðjaxl eins og ég sagði. En hann
var flest annað þegar hann leyfði fólki að
koma nær sér og hann vár hreinlyndasti
maður sem ég hef kynnst. Hann átti til mikla
glettni og sá broslegu hliðarnar á tilverunni.
Sambúð með manni sem var með sköpunar-
gáfu og næmleika listamannsins og eldhug
baráttumannsins var ekki átakalaus. Sem
betur fer. Ég virti hann og ég elskaði hai.n
og það gæti aldrei neinn komið í hans stað.“