Morgunblaðið - 31.12.1989, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1989
HVAÐ SEGJA ÞEIR
UM ÁRAMÓTIN ?
i
Arnar Signrmundsson,
formaður Samtaka fisk-
vinnslustöðva:
Tapið etur upp
eigið fé
fyrirtækjanna
Arið 1989 er annað heila árið í
röð sem fiskvinnslan í landinu er
rekin með halla. Þrátt fyrir að dreg-
ið hafi úr taprekstri þegar líða tók
á árið mun fiskvinnslan í heild tapa
verulegum fjármunum. Enn gengur
því á eigið fé fiskvinnslunnar, sem
nú er komið undir 15%, og fleiri
fyrirtæki lenda í umsjá opinberra
sjóða. Samt sem áður hefur orðið
veruleg breyting frá árinu 1988, sem
var án efa erfiðasta ár fyrir íslenska
fiskvinnslu um langt árabil, en þá
var hreint rekstrartap um 3.000
milljónir króna. Það eru ýmsar
ástæður þess valdandi að fiskvinnsl-
unni í landinu hefur ekki tekist að
komast _upp úr langvarandi tap-
rekstri. Árið 1986 og fram eftir ári
1987 var fiskvinnslan rekin með
nokkrum hagnaði, verð á erlendum
mörkuðum var hátt og úr meira
hráefni að vinna, en síðar varð. Fall
Bandaríkjadollars, verðlækkanir á
frystum afurðum og miklar kostnað-
arhækkanir hér innanlands breyttu
þokkalegri stöðu í taprekstur með
skjótum hætti haustið 1987. Nú eru
liðin rúmlega tvö ár frá hinum miklu
umskiptum. Á þessu tímabili hefur
fiskvinnslan í landinu tapað hátt í
5.000 milljónum króna. Þessi tap-
rekstur hefur að verulegu leyti verið
fjármagnaður með lántökum fisk-
vinnslufyrirtækjanna, en í sumum
tilvikum hefur hann leitt til gjald-
þrota þeirra. Það sem einkennir árið
í ár er fyrst og fremst frekari sam-
dráttur í afla til vinnslu í landinu,
verðlækkanir á frystum fiski hafa
stöðvast, friður hefur haldist á
vinnumarkaði og umfangsmiklar
skuldbreytingar hafa átt sér stað
hjá flestum fyrirtækjum.
Fiskverð og
kjarasamningar
Verðstöðvun var ríkjandi til 15.
febrúar á þessu ári. Er henni lauk
hækkuðu laun í landinu almennt um
1,25%. Fiskverð hækkaði um rúm-
lega 9% í mars sl. Flestir kjarasamn-
ingár runnu út í lok mars sl. Er
gengið var til kjarasamninga í apríl
sl. var nokkurt tap á frystingunni
og saltfiskvinnslan i jámum. Verð-
iækkun og tollar á saltfiski jöfnuðu
brátt þennan mun á vinnslugreinum.
Þannig var staðan er ríkið og BSRB
sömdu um töluverðar launahækkan-
ir í apríl sl. Þessir kjarasamningar
hlutu að verða fordæmi fyrir al-
menna vinnumarkaðinn. Og þegar
fjármálaráðherra gaf þá yfirlýsingu
að þeir einir ættu að semja sem
hefðu ráð á því, var staða fiskvinnsl-
unnar ljós. Hún var rekin með tapi
og því deginum ljósara að án að-
gerða ríkisvaldsins gat ekki verið
um kjarasamninga að ræða. Þar kom
berlega í ljós, eins og oft áður, að
mjög óheppilegt er að hið opinbera
marki launastefnuna, en ekki samn-
ingsaðilar á almenna vinnumarkað-
inum. Eftir miklar viðræður, jafnt
við samningsaðila okkar og stjóm-
völd, varð það ofan á að útilokað
'væri' að skilja fiskvinnslufólk eftir.
Kjarasamningar tókust að morgni
l. mal og gilda þeir til 31. desember
1989. Launakostnaður fiskvinnsl-
unnar hækkaði um tæp 11% á samn-
ingstímanum. Áður en kjarasamn-
ingamir voru undirritaðir lýsti ríkis-
stjórnin því yfir að fiskvinnslunni
yrði gert kleift að greiða kostnaðar-
hækkanir sera kjarasamningarnir
hefðu í för með sér með auknum
tekjum í formi leiðréttingar á gengi.
Þá lofaði ríkisstjórnin að staða út-
flutningsgreinanna yrði viðunandi á
samningstímanum, miðað við mat
Þjóðhagsstofnunar. Fiskverð hækk-
aði 1. júní sl. um rúmlega 4% og
síðan á nýjan leik um tæp 4% 1.
október sl. og gildir þessi fiskverðs-
ákvörðún Verðlagsráðs sjávarút-
vegsins til 31. janúar 1990. Þrátt
fyrir að starfsemi fiskmarkaða hafi
vaxið frá því þeir hófu starfsemi um
mitt ár 1987, er langstærsti hluti
hráefniskaupa miðaður við verð-
lagsráðsverð. Hráefni og vinnulaun
em langstærstu útgjaldaliðir fisk-
vinnslunnar og fara 70-75% af tekj-
um til þessara útgjalda.
Afurðaverð, þróun gengis
og verðjöfiiunarsjóðir
Verð á frystum fiski og saltfiski
hefur verið nokkuð stöðugt á árinu.
í stað verðlækkana á frystum fiskaf-
urðum hafa orðið örlitlar verð-
hækkanir, sem vega 1-2%. Verð á
saltfiski lækkaði nokkuð sl. vetur,
m. a. vegna tolla Evrópubandalags-
ins, sem saltfiskverkendur urðu að
taka á sig. Hefur þetta jafnað af-
komu milli söltunar og frystingar,
en áður hallaði á frystinguna í þeim
samanburði. Þróun einstakra gjald-
miðla á þarna einnig stóran þátt,
einkum Bandaríkjadollars, sem
hækkað hefur í verði frá upphafi
árs hér á landi um 31,7%. En rúm-
lega 55% frystra afurða eru seld í
dollumm, en aðeins rúmlega 6% af
saltfiskinum. Verð á erlendum gjald-
miðlum hefur hækkað á árinu um
30,9% að meðaltali. Eftir kjarasamn-
ingana í vor hefur verð á erlendum
gjaldeyri hækkað um rúmlega 2% á
mánuði að meðaltali og var þetta
liður í loforðum stjórnvalda til út-
flutningsgreinanna við undirritun
kjarasamninga 1. maí sl.
Allt þetta ár hafi verið greiddar
verðbætur á saltfisk af inneign salt-
fiskframleiðenda í verðjöfnunar-
sjóði. Nema þessar bætur nú tæp-
lega 6% af útflutningsverði. Mjög
hefur gengið á inneignina í verðjöfn-
unarsjóðnum, og með sama áfram-
haldi verður hún að engu orðin fyrri
hluta árs 1990. Þá hafa verið greidd-
ar verðuppbætur úr frystideild verð-
jöfnunarsjóðs, framan af ári 5%,
síðan lækkaður í 3% og frá 1. nóvem-
ber sl. 2,5%. Þessar verðbætur hafa
verið fjármagnaðar með lántökum
og voru liður í efnahagsráðstöfunum
síðustu ríkisstjórnar. Verðuppbætur
á frystar afurðir, með þessum hætti,
falla niður nú um áramótin. Standa
því þessar deildir sjóðsins á tímamót-
um í upphafi nýs árs. Sýnist því
kjörið tækifæri til að leggja sjóðinn
niður í núverandi mynd og taka þess
í stað upp sveif lujöfnunarsjóði innan
fiskvinnslufyrirtækjanna.
Hagræðing í rekstri og
skuldbreytingar
Samdráttur í af la til vinnslu í f isk-
vinnslustöðvum hér á landi, með til-
komu frystitogara og aukningu á
ferskf iskf lutningi í gámum á erlend-
an markað, hafa gert innlendri fisk-
vinnslu erfitt fyrir. Þegar almennur
samdráttur í áfla þriðja árið í röð,
einkum á þorski og grálúðu, bætist
við á næsta ári, er útlitið ekki bjart.
Fiskvinnslumenn hafa á undanförn-
um árum unnið mikið að hagræðingu
í fyrirtækjum sínum. Hópbónus og
flæðilínur í frystihúsum og full-
komnari vinnslukerfi við saltfisk-
vinnslu og síldarsöltun hafa dregið
úr mannahaldi og launakostnaði.
Sífellt fleiri frystihús taka upp hóp-
bónus og f læðilínur og munu nú um
70% þeirra hafa tekið þessi kerfi í
notkun. Þessi hagræðing hefur átt
sér stað á sama tíma og rekstrarskil-
yrði hafa verið með versta móti. í
nokkrum tilvikum hafa fyrirtæki
verið sameinuð, ýmist vegna minnk-
andi hráefnis eða annarra rekstrar-
erfiðleika, Ársins 1989 verður án
efa minnst meðal fiskvinnslumanna
vegna gífurlegra skuldbreytinga
Atvinnutryggingarsjóðs og síðar
Hlutafjársjóðs. Langvarandi tap-
rekstur fiskvinnslunnar kallar á
verulega skuldbreytingu og er nú
svo komið að Atvinnutryggingar-
sjóður hefur gefið út lánsloforð til
útflutningsfyrirtækja upp á tæplega
5.500 milljónir á því rúma ári sem
sjóðurinn hefur starfað. Þar af hefur
langstærsti hlutinn gengið til sjávar-
útvegsfyrirtækja. Þá hefur Hluta-
fjársjóður fengið til meðferðar þau
fyrirtæki, sem ekki eiga möguleika
á skuldbreytingalánum hjá Atvinnu-
tryggingarsjóði. Á því er engin vafi
að þessar miklu skuldbreytingalán-
um hjá Atvinnutryggingasjóði. Á því
er enginn vaf i að þessar miklu skuld-
breytingar hafa hjálpað mikið til.
En fyrr en síðar kemur að greiðslu
afborgana og vaxta af þessum lán-
um. Þá verður afkoma fiskvinnsl-
unnar að vera með þeim hætti að
mögulegt verði að greiða þau niður.
Annars sitja menn í sömu skuldasúp-
unni og næsta umferð í stórfelldum
skuldbreytingum tekur við. Hjá
mörgum fiskvinnslufyrirtækjum
gæti það orðið sú síðasta.
Hvað er framundan?
Um þessi áramót verða miklar
breytingar á rekstrarskilyrðum fisk-
vinnslunnar. Sem fyrr sagði verða
verðuppbætur á frystan fisk, sem
nú nema 2,5%, felldar niður. Tekinn
verður upp virðisaukaskattur sem
leggst á hráefni. Tryggt hefur verið
að fiskvinnslan fær hann endur-
greiddan vikulega af öllu hráefni og
með reglulegum hætti af öðrum
kostnaðarliðum, enda um útflutn-
ingsafurðir að ræða. Endurgreiddur
uppsafnaður söluskattur, sem numið
hefur allt að 2-3% af útf lutningstekj-
um, fellur niður frá sama tíma.
Óvissa ríkir um endurgreiðslu upp-
safnaðs söluskatts af birgðum um
áramótin, en verðmæti sjávarafurða
í landinu nemur þá um 6.000 milljón-
um króna, þar á meðal er mestöll
framleiðsla á saltsíld og frystri síld
af vertíðinni sem nú er nýlokið.
Ekki hafa verið teknar ákvarðanir
um raforkuverð til fiskvinnslunnar
og svo gæti farið að það hækkaði
um 35% strax eftir áramót, verði
ekki gerðar ráðstafanir af hálfu
stjórnvalda. Samtökin töldu þetta
mál loks í höfn á síðasta ári, en fisk-
vinnslan greiðir langhæsta raforku-
verð allra stórnotenda hér á landi.
Þá er óvissa um það hvernig bæjar-
og sveitarfélög ætla að haga álagn-
ingu aðstöðugjalda og fasteigna-
gjalda á sjávarútvegsfyrirtæki með
nýjum lögum um tekjustofna sveit-
arfélaga sem taka gildi í upphafi
árs 1990. Hin nýju lög gefa sveitar-
félögum möguleika á að stórhækka
aðstöðugjöld á sjávarútvegsfyrir-
tæki og geta leitt af sér mikla hækk-
un fasteignagjalda utan Reykjavík-
ur.
Samdráttur í afla 1990 hefur í
för með sér verulegt tekjutap fyrir
þjóðarbúið og alla þá er starfa við
fiskvinnslu og útgerð. Samkvæmt
okkar mati eykur þessi samdráttur
halla í fiskvinnslu um tæp 4%. í ljósi
þessarar slæmu stöðu styðjum við
fiskvinnslumenn heilshugar þær til-
raunir aðila vinnumarkaðarins til
kjarasamninga, sem hafa að megin-
markmiði að draga sem mest úr
verðbólgu hér á landi og lækka fjár-
magnskostnað.
Að endingu sendi ég öllum þeim
er starfa við sjávarútveg, svo og
landsmönnum öllum, bestu nýárs-
óskir, með þeirri von að þrátt fyrir
blikur á lofti megi árið 1990 verða
landsmönnum til hagsældar.
Ásmundur Stefánsson,
forseti Alþýðusambands
Islands:
Ársverkum
hefur fækkað
um fimm
þúsund á
tveimur árum
Þegar ég settist niður til þess að
vinna hið árlega verk að skrifa ára-
mótapistil í Morgunblaðið byrjaði ég
á því að lesa pistla síðustu tveggja
ára. Mér var hugsað til kvæðisins
um rúgbrauð með ijóma á. Ég spurði
sjálfan mig hvort ég ætti að endur-
taka fyrri pistla mína og segja eins
og í fyrmefndu kvæði: Svo kemur
annað vers og það er alveg eins...
Um samningamálin er fátt að
segja umfram það sem hefur komið
fram í fjölmiðlum að undanförnu.
Ég ákvað því að víkja af braut van-
ans og draga fram þijú stórmál, sem
ekki eru í almennri umræðu, en að
mínu mati svo mikilvæg að ég tel
að þau eigi að vera það. Ef til vill
nýtist svona pistill betur á þann
hátt en með endurtekinni umfjöllun
um það sem hæst hefur borið á ár-
inu.
Atvinnuástand
Við íslendingar höfum búið við
gott atvinnuástand, nánast samfellt
allt tlmabilið eftir stríð. Vissulega
höfum við kynnst atvinnuleysi á
þessu tímabili, en þá aðeins sem
árstíðabundnu eða staðbundnu. Mik-
ið langvarandi atvinnuleysi, eins og
hefur verið í f lestum nágrannalönd-
um okkar, þekkjum við ekki.
Að undanförnu hefur nokkuð bo-
rið á atvinnuleysi, sem hefur farið
vaxandi og flest bendir til að það
muni enn aukast. Tölur um atvinnu-
leysi segja hins vegar ekki alla sög-
una. Til þess að sjá hvert stefnir á
vinnumarkaðinum er nauðsynlegt að
átta sig á því hvað hafi gerst og
hvers megi vænta um framboð og
eftirspurn vinnuafls. Hér er fyrst
tafla um fjölda ársverka:
Ársverk samkvæmt lauslegri áætlun Þjóð-
hagsstofhunar 1987 og 1989:
1987 1989 87/89
Hið opinbera 22.094 24.905 9-2.811
Annar atvinnu- rekstur Samtals unnin 109.534 101.666 +7.868
ársverk 131.628 126.571 +5.057
Atvinnuleysi 584 2.200 +1.616
Taflan sýnir að ársverkum hefur
fækkað um rúmlega 5 þúsund sl. 2
ár. Athygli vekur að miðað við áætl-
un Þjóðhagsstofnunar hefur aðeins
tæpur þriðjungur þessarar fækkunar
komið fram sem atvinnuleysi. Tvo
þriðju hluta hennar virðist mega
skýra annað hvort með því að fólk
kemst ekki þótt það vilji inn á vinnu-
markaðinn eða ákveður að halda sér
utan hans. Fækkun um meira en
3.000 ársverk má að hluta til skýra
með lengri skólagöngu, með því að
eldra fólki er sagt upp eða það læt-
ur fyrr af störfum en áður þekktist
og ef til vill hafa f leiri en áður valið
þann kost að vera heima og gæta
barna. Það má líka benda á að árið
1987 var skattlaust ár og mikil
spenna og því óvenju margir á vinnu-
markaði.
Þegar haft er í huga að árleg
fjölgun á vinnumarkaði er um 1.500
á ári þá duga þessar skýringar ekki
til þess að bægja frá þeirri hugsun
að þeim hafi fjölgað verulega, sem
gjarnan vildu vinna en eru heima
vegna þess að erfitt er að fá vinnu.
Athyglisvert er að aukning eftir-
spurnar eftir vinnuaf li á vinnumark-
aði hefur verið bundin við hið opin-
bera. Þar hefur ársverkum fjölgað
um nærri 3 þúsund á sama tíma og
fækkar um 8 þúsund ársverk í ai-
mennum atvinnurekstri. Fjölgun
ársverka hjá því opinbera og fækkun
fólks á vinnumarkaði hefur falið
þann stórfellda samdrátt sem hefur
orðið á almennum vinnumarkaði.
Nú hefur verið ákveðið að stöðva
eða að minnsta kosti draga úr því
að starfsmönnum hins opinbera
fjölgi. Ekkert bendir til annars en
að jafnframt muni verða áfram-
haldandi samdráttur á almennum
vinumarkaði.
Engan skyldi því undra að fólk
hafi áhyggjur af atvinnuástandinu
naésta ár. Þjóðhagsstofnun spáir 3
þúsund atvinnulausum að meðaltali
á næsta ári, sem er um 800 fleiri en
á þessu ári. Spáin byggir á þeim
forsendum að enn muni fjölga
starfsmönnum hjá því opinbera, að
mun minni samdráttur verði á al-
mennum vinnumarkaði en raunin
hefur verið síðustu 2 ár og óveruleg
aukning verði á eftirspurn eftir
vinnu. Margir telja þetta mikla bjart-
sýnisspá.
Fratfi til þessa höfum við verið
sammála um það hér á landi að at-
vinnuleysi væri óþolandi böl. Er sú
afstaða að breytast?
Frelsi til að ráðstafa fiski
í umfjöllun um samskipti íslands
og Evrópubandalagsins virðast nán-
ast allir sammála um tvennt: Frelsi
í viðskiptum með fisk. Engar fisk-
veiðar útlendinga á íslenskum fiski-
miðum.
. Frelsi I viðskiptum með fisk felur
auðvitað í sér að engar hindranir