Morgunblaðið - 31.12.1989, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1989
Jóhann J. Ólafsson,
formaður Verslunarráðs
Islands:
Tími friðar og
endurreisnar
framundan
Ár er á enda, áratugur endar og
nýr átatugur hefst, sá síðasti á þess-
ari öld, þessu árþúsundi. Slík tíma-
mót krefjast mikilla atburða. Þeir
láta ekki á sér standa.
Sundrung Evrópu er lokið, kalda
stríðinu er lokið. Seinni heimsstyij-
öldinni er loksins lokið. Nýtt ár-
þúsund er framundan, tími friðar
og farsældar, framfara og endur-
reisnar álfu vorrar.
Hin snögga þýða í Austur-Evrópu
kom mjög flatt upp a'alla. Þróunin
varð miklu hraðari en nokkur gat
búist við. Mismunandi þrýstingur
efnahagsframfara, hvor á sína hlið
járntjaldsins, var orðinn slíkur, að
þar varð eitthvað undan að láta. Svo
fór að lokum að fyrirstaðan brast
og f laumur frelsisins f læddi yfir allt.
Við beijumst til frelsis af efna-
hagslegum ástæðum, viljum frelsi,
svigrúm og sjálfstæði til þess að
bæta okkar hag, lifa okkar eigin lífi,
grípa tækifærin þegar þau gefast
og tryggja framtíð ástvina okkar.
Af þessum orsökum sækist mann-
kynið eftir friði og vill kasta af sér
oki þeirra sem telja sig þess um-
komna að ráða yfir öðrum. Það eru
úrræði hagfræðinnar, hinna döpru
váinda sem veitt hafa friðelskandi
mönnum þau svör, sem þeir hafa svo
lengi leitað, ekki lögfræðin, stjórn-
málin, né trúarbrögðin, svo góð sem
þau annars eru. Vestur-Evrópa fann
leiðina til friðarins í vísindum hag-
fræðinnar eftir mesta hildarleik allra
tíma. Nú er Austur-Evrópa að kom-
ast að sömu niðurstöðu.
Eftir að jámtjaldið hefur verið
dregið frá, sjáum við fátækt og
stöðnun blasa við fýrir austan. Reitt
og vonsvikið fólk, sem haldið hefur
verið niðri af valdníðingum í nafni
úreltra kreddukenninga. Miðaldra
fólk hefur glatað tækifærunum og
hluta úr lífi sínu, æskan horfir ekki
lengur á þetta aðgerðarlaus. _
En hvað um okkur sjálf, íslend-
inga? Eru þetta aðeins fréttir og við
hlutlausir áhorfendur sem höfum
allt í lagi hjá okkur? Eða getum við
eitthvað lært?
í ríkjum kommúnista var allt ein-
okað af rikisvaldinu bæði athafna-
lífið og velferðarkerfið. Það hefur
leitt til þess að efnahagur þessara
þjóða er að hruni kominn.
Á Vesturlöndum er athafnalífið
jafnan frjálst en velferðin einokuð
af ríkisvaldinu. Hér á landi er vel-
ferðin einnig einokuð af ríkinu svo
og stórir hlutar athafnalífsins svo
sem bankar, stofnlánasjóðir allskon-
ar, úthlutun veiðileyfa, orkufram-
leiðsla o.fi., o.fl.
Hversu stóran þátt á þetta fyrir-
komulag í núverandi samdrætti og
glötuðum tækifærum? Einokun aðila
vinnumarkaðarins. Hefur hún ekki
reyrt allt í fjötrum í Austur-Evrópu?
í kommúnistaríkjunum hafði al-
menningi verið gefin loforð fyrir
öruggri tilveru, borgaðri úr sameig-
inlegum sjóði. Alþýðu hafði verið
tjáð að hún skyldi ekki hafa neinar
áhyggjur, aðeins haga sér eins og
farþegar á efnahagsferðalagi „full-
trúa fólksins". Menn höfðu látið
stinga sig svefnþorni og vakna nú
við vondan draum. Rísa upp og
heimta frelsi til þess að starfa upp
á eigin spýtur, taka áhættu og bera
ábyrgð. Hér á landi mæðist ríkið í
mörgu. Það sér um menntun.
Kennslustundum fækkar. Það sér
um heilbrigðismál. Sjúkradeildum er
lokað. Það sér um vistheimili aldr-
aðra. Biðraðir lengjast. Ef þessari
miðstýringu linnir ekki svo að al-
menningur nái þessum málum úr
höndum „fulltrúa fólksins" mun
ríkisvaldið rústa velferðarþjóðfélagið
alveg á sama hátt og athafnalíf
kommúnistaríkjanna er nú komið í
þrot. Þjóðnýting velferðarinnar var
af leikur í valdataf linu. Algjör endur-
reisn efnahagslífs þjóðarinnar er
nauðsyn, svo við getum haldið
áfram, leyft okkur þann munað að
tala íslensku í þessu landi í framtíð-
inni.
Þegar við stóðum í þessum sömu
sporum fyrir ári síðan, blasti við
okkur samdráttur, sem menn gerðu
ráð fyrir að myndi haldast til miðs
næsta árs. Og enn sjá menn ekki
til botns. Haldið er að samdrátturinn
muni vara alit næsta ár.
Minni þorskafli og lítil loðnuveiði
eykur á svartsýni manna. Þetta mun
verða eitt lengsta samdráttarskeið
seinni ára.
Gjaldþrot, greiðslustöðvanir og
nauðasamningar hafa sett sinn svip
á efnahagslífið. Þetta ásamt sam-
runa fyrirtækja, endurskipulagningu
og sparnaði í rekstri eru hin hefð-
bundnu viðbrögð efnahagslífsins við
samdrætti. Fyrr en síðar munu þess-
ar aðgerðir fara að skila árangri og
við að rétta úr kútnum á nýjan leik.
Verst er hvemig nýjar atvinnu-
greinar eins og fiskeldi og loðdýra-
rækt virðast alveg falla saman. Þess-
um atvinnuvegum var ætlað að vera
nýsköpun í okkar þjóðarbúskap.
Renna fleiri stoðum undir einhæft
athafnalíf okkar íslendinga. Vanda-
mál þessara nýju atvinnugreina sýna
okkur fram á að við höfum ekki
gætt þess að halda efnahag okkar
nægilega sterkum til þess að taka
slíkar áhættur til nýjunga og er það
slæmt. Fjármögnun er of veikburða,
eiginfé of lítið og úthald sömuleiðis.
Of langt á milli fjármagns og
ábyrgðar. Allt of langan tíma tekur
að þróa nýjar atvinnugreinar. Tæki-
færin eru liðin hjá áður en við kom-
umst á skrið.
Um næstu áramót fellur sölu-
skattur niður og við tekur virðis-
aukaskattur. Áratugir eru síðan ná-
grannaþjóðir okkar tóku upp þessa
skattbreytingu, en við höfum ávallt
hikað. Undantekningar frá sölu-
skattinum voru orðnar svo margar
og ósamræmið í framkvæmd hans
svo magnað að lengur var ekki við
unað. Atti því að nota breytinguna
til þess að ná samræmi og skilvirkni
á ný. En ekki var fyrr farið að tala
um hið nýja skattform, virðisauka-
skattinn, en upp hófust háværar
kröfur um undantekningar. Hávær-
ar voru kröfurnar um tvö skattþrep,
lægra fyrir matvæli. Slík skipting
skattsins er ekkert annað en ávísun
á hækkun hans. En yfirvöldum hef-
ur tekist hvorutveggja í senn. Halda
skattinum í einu þrepi og stórhækka
hann úr 22% í 24 'A%. Hvorttveggja
er alltof hátt, 14-16% væri viðun-
andi.
Lengi leit svo út að innflytjendur
þyrftu að staðgreiða hinn nýja virðis-
aukaskatt í tolli og þyrftu þannig
að snara út 24,5% aukalega eftir
áramótin. Fulltrúar verslunarinnar
bentu á að svo geysisnögg og mikil
fjárbinding gæti leitt til til vöru-
skorts og þar af leiðandi verðhækk-
ana. Þessi ábending mætti litlum
skilningi og sumir ráðamenn töldu,
þótt undarlegt megi virðast, að versl-
unin væri að fara fram á ívilnanir
sér til handa. Sannleikurinn er sá,
að það eru samtök neytenda sem
eiga að beijast fyrir verslunarfrelsi
og aukinni samkeppni. Viðskiptaráð-
herra Jóni Sigurðssyni var þetta þó
alltaf ljóst, þó hann gæti ekki haft
áhrif á málið fyrr en undir lokin.
Menn skyldu þó ekki örvænta þó að
núverandi samdráttarskeið sé lengra
en menn ætluðu. Það þarf ekki að
vera alslæmt ef menn kunna að
draga af því réttan lærdóm. Okkur
er stundum farið eins og fólki sem
býr á fljótsbakka, þar sem elfan
hefur verið í vexti og f lætt svo lengi
yfir bakka sína að menn eru búnir
að gleyma eðlilegu ástandi. Skyndi-
lega sjatnar í fljótinu og það rennur
í eðlilegum farvegi. Þá fórna menn
höndum og hrópa að fljótið sé að
þoma upp. Við höfum svo lengi að-
eins þekkt þenslu, verðbólgu, upp-
grip, síldarævintýri, loðnuævintýri,
hernaðarvinnu og erlend lán að við
þekkjum vart jafnvægisástand. Er
núverandi efnahagsástand svo frá-
brugðið því sem nágrannar okkar
hafa búið við? Nú gildir ekki lengur
að bíða aðeins eftir stóra vinningn-
um. Við þurfum öll að líta í eigin
barm og vinna okkur út úr þessu
og skapa hér traustan efnahag til
frambúðar.
Gleðilegt nýtt ár.
Kristján Ragnarsson,
formaður Landssambands
íslenzkra útvegsmanna
Afkoma
bátaflotans
sýnu verst
Afkoma fyrirtækja í sjávarútvegi
er misjöfn á árinu 1989. Sýnu verst
er afkoma bátaflotans, sem nú er
rekinn með 13% halla. Slæm afkoma
bátaflotans er mikið áhyggjuefni,
enda kemur hún við fjölmörg fyrir-
tæki og byggðarlög. Helstu skýring-
ar á slæmri afkomu bátaflotans má
rekja til þess, að fiskverð hefur
síðástliðin ár engan veginn haldið í
við innlenda verðþróun. Þá landa
bátar hlutfallslega mun meiri afla
til vinnslu innanlands, heldur en tog-
ararnir, sem búa nú við mun betri
afkomu. Einnig má nefna að afla-
heimildir til veiða á þorski voru
minnkaðar um 10% á þessu ári og
verða minnkaðar um önnur 10% á
næsta ári. Sérveiðar bátaflotans
hafa yfirleitt gengið illa í ár svo sem
rækju- og humarveiði. Hörpudisk-
verð hefur verið lágt undanfarin tvö
ár, þótt eitthvað hafi það styrkst
undanfarið. Jafnframt hafa kostnað-
arliðir í rekstrinum hækkað umtals-
vert. Má í því sambandi nefna verð
á olíu, sem hefur hækkað um 65%
frá ársbyijun. Þegar afkoma bát-
anna er borin saman við afkomu
togaranna kemur í ljós hversu hár
launakostnaður á bátum er.
Ýmsar blikur eru á lofti varðandi
loðnuveiði og brást haustvertíðin al-
gerlega. Þetta gerðist þrátt fyrir það
að vertíðin hæfist með hæsta afla-
kvóta, sem úthlutað hefur verið í
mörg ár. Á iyrri hluta ársins vóru
veidd um 600 þúsund tonn af loðnu
og afurðaverð hélst hátt framan af.
Vonandi rætist úr yfirstandandi
vertíð eftir áramót, ella er hætt við
að loðnuveiðiflotinn lendi í miklum
erfiðleikum.
Afkoma togaranna hefur verið
tiltölulega góð á árinu, eins og áður
er nefnt. Þannig eru minni ísfisktog-
arar reknir með um 3% hagnaði og
stærri togarar með enn betri afkomu
eða um 8% hagnaði. Góð afkoma
togaranna byggist m.a. á því að
þeir selja hlutfallslega meiri afla
erlendis en bátarnir. Þessi munur
fellst í því að togaramir selja á er-
lenda markaði með umtalsvert magn
fyrir kr. 93.00 meðalverð á sama
tíma og meðalverð afla, sem landað
er hér innanlands er um kr. 35.00.
Togararnir senda einnig fisk erlend-
is á markaði í gámum.
Þeim skipum sem frysta aflann
um borð hefur fjölgað síðastliðin ár.
Afkoma þessara skipa hefur verið
góð, þótt gætt hafi erfiðieika um
tíma í sölu afurða þeirra. Líklegt er
að sá afli, sem unnin er um borð í
frystiskipum sé um 80.000 tonn í
ár. Nú eru í f lotanum 20 frystitogar-
ar, en þá eru ótaldir margir bátar,
sem hafa frystiaðstöðu um borð og
heilfrysta m.a. rækju, grálúðu og
síld, svo eitthvað sé nefnt.
Afkoma útgerðarinnar endur-
speglast um margt af því efnahags-
lega umhverfi sem atvinnulífinu er
skapað á hveijum tíma og aðstöðu
einstakra fyrirtækja til að veijast
þeim kostnaðarhækkunum, sem
dunið hafa yfir. Þannig eru útgerð-
ir, sem selja afla sinn beint úr landi
betur settar gagnvart gengisþróun
og innlendum kostnaðarhækkunum,
heldur en þau fyrirtæki sem búa við
innlenda verðákvörðun Verðlags-
ráðs. Síðast nefndi hópurinn hefur
litla möguleika á því að veijast þeim
kostnaðarauka, sem verðbólgan hér
innanlands hefur í för með sér. í
raun hafa þessi fyrirtæki orðið að
fjármagna verðbólguna sjálf, sem
þau eru engan veginn í stakk búin
til að gera. Það mun ráða úrslitum
um framtíð margra sjávarútvegs-
fyrirtækja hvort tekst að hemja
verðbólguna í landinu nú á næstu
vikum og mánuðum. Að öðru kosti
er fyrirsjáanlegt að fjölmörg fyrir-
tæki muni komast í þrot og rekstri
þeirra verði hætt með ófyrirsjáan-
legri afleiðingu fyrir þjóðfélagið í
heild. Um þetta verður tekist á í
þeim kjarasamningum, sem fram-
undan eru.
I lok ársins 1990 renna úr gildi
þau lög, sem nú gilda um fiskveiði-.
stjórnun. Nefnd skipuð þingmönnum
og hagsmunaaðilum hefur lagt fram
drög að frumvarpi um framtíðar-
skipan fiskveiða. Samtök útvegs-
manna fjölluðu um þessi drög á
síðasta aðalfundi samtakanna í nóv-
ember og náðist víðtæk samstaða
um þau í öllum megin atriðiim. í
þessum drögum er gert ráð fyrir
ýmsum mikilvægum breytingum á
núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi.
Helst má nefna að gert er ráð fyrir
að lögin verði ótímasett, sóknar-
marksleið verði lögð niður, öllum
fiskiskipum úthlutað aflamarki og
framsal veiðiheimilda verði óheft.
Ef þessi frumvarpsdrög verða að
lögum er fyrirsjáanlegt að fiskiskip-
um muni fækka á næstu árum og
hægt verði að ná verulegri hagræð-
ingu í sókn flotans í helstu fiski-
stofna þjóðarinnar. Það er mikilvægt
fyrir sjávarútveginn að hægt verði
að setja lög um fiskveiðistjórnun
tímanlega, svo komist verði hjá
óþarfa óvissu um skipan þessara
mála.
Þegar litið er til næsta árs kemur
fyrst í hugann að af laheimildir verða
skertar. Er það gert í þeim tilgangi
að styrkja þorskstofninn til næstu
ára. Þrátt fyrir þá erfiðleika sem
þetta veldur, er þetta ekki umdeild
ráðstöfun. Ollum er nú ljóst mikil-
vægi þess, að fiskstofnanir séu nýtt-
ir með langtímasjónarmið í huga,
en ekki stundarhags.
Vegna ofveiði fara fiskistofnar
nágrannaþjóða okkar minnkandi.
Horfur eru því á, að framboð af fiski
minnki, sem að öllum líkindum leiðir
til hækkaðs verðs á fiskmörkuðum
erlendis. Hvort hækkun fiskverðs
muni vega upp áhrif af minni afla
hjá okkur liggur ekki fyrir, en ýmis-
legt bendir þó til þess.
Ég óska landsmönnum gleðilegs
nýs árs og farsældar á komandi ári.
Víglundur Þorsteinsson,
formaður Félags íslenzkra
iðnrekenda:
Evrópskt
efnahags-
svæði
Byltingamar í Austur-Evrópu,
fyrst þær friðsamlegu í Póllandi,
Ungveijalandi, Austur-Þýzkalandi
og Tékkóslóvakíu og nú síðast hin
blóðuga bylting í Rúmeníu þar sem
það virðist hafa kostað þúsundir
mannslífa á örfáum dögum að lyfta
oki kommúnismans af rúmensku
þjóðinni, eru tvímælalaust þeir at-
burðir sem hæst rísa á árinu 1989.
Þessar frelsisbyltingar og gjaldþrot
kommúnismans eiga eftir að hafa
áhrif um allan heim á næstu misser-
um og munu verða til þess að nýir
frelsisvindar í stjórnmálum og við-
skiptum blása um heiminn á kom-
andi áratugum og færa með sér
vöxt og nýsköpun jafnt í þróuðum
sem vanþróuðum ríkjum.
Þótt atburðirnir í Austur-Evrópu
rísi Ianghæst allra atburða á þessu
ári hafa fleiri merkilegir atburðir
átt sér stað í Evrópu á árinu. í fram-
haldi af ákvörðun Evrópubanda-
lagsríkjanna um sameiginlegan innri
markað fyrir árslok 1992 var nauð-
synlegt að EFTA-ríkin endurmótuðu
viðskiptastefnu til að tryggja við-
skiptahagsmuni sína innan Evrópu-
bandalagsins. Fyrir einu ári síðan
voru EFTA-ríkin nokkuð ráðvillt í
þessum efnum og skorti sameigin-
lega stefnu um það hvernig nálgast
bæri þessi mál. Segja má að yfirlýs-
ing Jaques Delors, framkvæmda-
stjóra Evrópubandalagsins, hinn 17.
janúar á þessu ári þar sem hann
kallaði eftir skipulögðu samstarfi
EFTA og Evrópubandalagsins hafi
hleypt af stað þeirri óru þróun sem
nú hefur orðið. Þróun sem hefur
leitt til þess, undir árangursríkri for-
ystu íslendinga í EFTA-ráðinu, að
almenn niðurstaða er nú fengin í
Evrópu um svokallað evrópskt efna-
hagssvæði sem er ætlað að tryggja
í meginatriðum að EFTA-ríkin fái
aðgang að innri markaði Evrópu-
bandalagsins og þau að mörkuðum
EFTA án þess að til aðildar EFTA-
ríkjanna að Evrópubandalaginu
þurfi að koma. Enn er óljóst hvort
hugmyndin um evrópskt efnahags-
svæði er hugmynd um fríverzlunar-
bandalag eða tollabandalag, æski-
legt er fyrir íslenzkan iðnað að um
fríverzlunarbandalag verði að ræða
þar sem slíkt mun ekki krefjast
neinna sérstakra fóma af hans hálfu
eins og tollabandalag mun gera, þó
vilja iðnrekendur ekki að óathuguðu
máli hafna tollabandalagshugmynd-
inni sérstaklega ef hún verður til
þess að leysa tollavandamál okkar
varðandi sumar sjávarafurðir. En
tollabandalagshugmyndin krefst
skoðunar hér innanlands áður en
hægt er að taka endanlega afstöðu.
Eg held að engum geti dulist að
frelsisþróunin í Evrópu, innri mark-
aðurinn og nú síðast byltingamar í
Austur-Evrópu muni verða til þess
að upp renni nýir tímar vaxtar og
velgengni í alþjóðaviðskiptum. Það
ríður því á fyrir okkur íslendinga
að dragast ekki aftur úr þannig að
við verðum úr takt við nýja tíma.
íslandsbanki tekur til starfa
Nú um þessi áramót tekur til
starfa nýr banki, íslandsbanki, eftir
samruna fjögurra banka. Þessi
samruni er í takt við nýja tíma og
við hann em bundnar miklar vonir.
Við iðnrekendur sjáum þennan
samruna sem einn lið í þvi að jafna
þau löku starfskjör sem íslenzkir
atvinnuvegir búa við á sviði fjár-
magnsþjónustu í samanburði við at-
vinnuvegi í öðmm löndum, starfskjör
sem em lakari bæði vegna fábreytni
fjármögnunarleiða og þess hversu
verð þjónustunnar er í sumum tilvik-
um hátt. Við tökum þátt í þessum
sammna vegna þess að við trúum