Morgunblaðið - 31.12.1989, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1989
35
Stefán Valgeirsson,
formaður Samtaka um jafiirétti og félagshyggju:
FJÁRMAGNIÐ RÆÐUR
ÖLLU
1.
Þessi spuming leiðir af sér margar
spumingar. Vandi ríkissjóðs er mik-
ill og hann virðist óviðráðanlegur því
Alþingi sem nú situr. Vandi ríkissjóðs
er afleiðing af slöku réttarkerfi og
auknu misrétti í okkar þjóðfélagi.
Fjármagnið ræður öllu, sýgur at-
vinnuvegi og einstaklinga. Þjóðinni
er skipt í þijá hópa: Mjög ríka, bjarg-
álna og snauða. Munurinn milli ríkra
og hinna vex hröðum skrefum.
Ymislegt hefur verið reynt til að
bæta opinbera tekjuöflun. Stað-
greiðsla tekjuskatta er vafalaust til
bóta og sumir vonast til að virðis-
aukaskattur skili betur tekjum en
söluskatturinn, en það á eftir að sýna
sig. Margt fleira þarf að gera til að
bæta tekjuöflunarkerfið. Höfuðfor-
senda góðs eða sæmilegs opinbers
tekjuöflunarkerfis er gott réttar-
kerfi.
Samtök jafnréttis og félagshyggju
telja að þar sé einn alvarlegasti þver-
brestur stjórnkerfisins, sem brýnt er
að lagfæra án tafar. Því miður sjást
ekki merki þess nú að verulegar
umbætur á réttarkerfinu séu í undir-
búningi.
Er það réttlátt að þegnar þjóð-
félagsins borgi tekjuskatt af öllum
tekjum nema vaxtatekjum (fjár-
magnstekjum)? Á sama tíma bíða á
annað þúsund manns eftir að komast
í bæklunaraðgerðir á sjúkrahúsum
vegna þess að fjármagn skortir.
Fleiri slík dæmi væri hægt að nefna.
Er það ekki skortur á siðferði að líða
vaxtaokur sem leiðir það af sér að
fjölskyldur og einstaklingar verða
unnvörpum gjaldþrota, missa íbúðir
sínar, brotna niður og fjölskyldur
tvístrast? Hvar er umhyggjan fyrir
þeim börnum sem lenda í slíkum
hörmungum? Hvað er gert til að
koma í veg fyrir fjármagnsokrið og
þær hörmungar sem það leiðir af sér?
Það er umhugsunarvert að t.d.
Reykjavíkurborg hefur það jniklar
tekjur að framkvæmdir á hennar
vegum hafa aldrei verið eins miklar
og nú. Flest önnur sveitarfélög safna
skuldum og draga einnig úr nauðsyn-
legum framkvæmdum. Þá er spurn-
ingin hvort það sé sjálfgefið að
Reykjavíkurborg eigi að sitja ein'að
þeim gífurlegu tekjum sem hún aflar
nú sem höfuðborg landsins og mið-
stöð verslunar og þjónustu? Það eru
margar leiðir til að draga úr misrétt-
inu.
Það kann að vera að það tekjuöfl-
unarkerfi ríkisins sem við búum nú
við sé ekki nothæft miðað við það
þjóðfélagsástand sem hér er. Ekki
það að ríkissjóður taki of mikið til
sín, heldur hitt að það næst ekki til
þeirra sem mestar tekjur hafa. Þeir
skjóta undan tekjum með ýmsu móti,
að sagt er. Áður var það nefnt skatt-
svik og markaðsvextir sejn nú tíðkast
var áður kallað okur. Ég hygg að
ekki verði komist hjá því að stokka
upp flesta þætti í þjóðfélagi okkar,
t.d. afnema lánskjaravísitöluna, miða
lágmarkslaun við raunverulegan
framfærslukostnað og miða aðrar
hagstærðir við það. Ríkissjóður verð-
ur að ná til sín þeim tekjum sem
hann þarf til að halda uppi velferðar-
þjóðfélagi sem stendur undir nafni.
Þessu er hægt að hrinda í fram-
kvæmd en til þess þarf skilning á
viðfangsefninu, réttlætiskennd,
kjark, en fyrst og fremst samstöðu
almennings.
2.
Ekki á ég von á því jafnvel þó
ráðamenn þjóðfélagsins virðist vera
tilbúnir að semja um orkuverð veru-
lega undir framleiðslukostnaðar-
verði. Fréttir herma að álframleiðsla
í heiminum sé um þessar mundir
miklu meiri en eftirspurnin og að
álhringirnir séu að ráðgera að draga
úr framleiðslu og einnig að safna
birgðum til að reyna að draga úr
verðlækkun. Þó er gert ráð fyrir
verulegri verðlækkun á næstu mán-
uðum. Verð á áli hefur verið síbreyti-
l?gt undanfarin ár og við þær að-
stæður eru vel þekkt viðbrögð þeirra
sem stjórna þessari framleiðslu. Þeir
hafa ýmist dregið úr framleiðslunni
á sumum stöðum og hætt henni á
öðrum, fyrst og fremst í þeim löndum
sem eru fjarri bækistöðvum eigna-
raðilanna. I þessari framleiðslu ræð-
ur alfarið gróðasjónarmiðið kalt og
miskunnarlaust. Þó að álver verði
byggt hér á landi er engin trygging
fyrir því að samfelld atvinna verði
við álframleiðslu þar á næstu árum.
Að vísu mun raforkuverðið og launa-
kostnaður ráða þar miklu um. Þegar
samið er um orkuverð til orkufreks
iðnaðar verður að taka mið af eðli-
legri fyrningu, viðhaldi og fjár-
magnskostnaði af orkumannvirkjum.
Það er heldur ekki eðlilegt að miða
alla útreikninga orkufreks iðnaðar
við áætlaðan ha^kvæmasta virkjana-
kostinn. Nær væri að taka meðal-
kostnað þeirra virkjanakosta sem eru
á döfinni og kostnaðártölur liggja
fyrir um. Þrátt fyrir mjög kostnaðar-
söm ferðalög um þveran og endilang-
an hnöttinn til að reyna að fá auð-
hringa til þess að byggja hér álverk-
smiðjur er fátt sem bendir til þess
að um það náist samkomulag á næsta
ári. Allar samningsumleitanir hafa
miðast við að slík mannvirki verði
staðsett á suðvesturhorni landsins.
Hins vegar hentar það sumum
sjónhverfingastjórnmálamönnum að
fá landsbyggðarfólkið til þess að
deila innbyrðis um staðsetningu
slíkra mannvirkja. En með því koma
þeir í veg fyrir að samstaða náist
um raunhæfa atvinnuuppbyggingu á
landsbyggðinni og að samstaða náist
um að sameina kraftana til að ná
fram auknu réttlæti í þjóðfélaginu.
3.
Afnema verður með öllu heimildir
opinberra aðila til kaupa á áfengi á
sérkjörum. Ég hef í samræmi við
þessa afstöðu lagt fram svohljóðandi
þingsályktunartillögu:
„Alþingi ályktar að frá 1. janúar
1990 skuli öll áfengiskaup opinberra
embætta og stofnana, sem eiga sér
stað hjá Áfengis- og tóbaksverslun
ríkisins, vera greidd og bókfærð á
útsöluverði ÁTVR, eins og það er
þegar kaupin eru gerð.“
Það hefur komið fram í fréttum
að ráðherrar, þingmenn og ýmsir
embættismenn hafi fengið dagpen-
inga í ferðum erlendis, sem sjálfsagt
verður að teljast séu þeir í opinberum
erindum, en að þeir hafi einnig feng-
ið borgaða hótelreikninga, er hrein
misnotkun og óhæfa sem ekki er
hægt að líða. Það er mögulegt að
allskonar misnotkun eigi sér stað í
opinberum rekstri t.d. í greiðslum
fyrir ómælda yfirvinnu til að breiða
yfir launamuninn hjá því opinbra.
Slíkar greiðslur eru óeðlilegar og ber
að afnema þær. Öll misnotkun á
opinberum rekstri leiðir af sér minna
traust á ríkisstjórn og öllu embættis-
mannakerfinu. Það er nauðsynlegt
að endurskoða embættismannakerf-
ið. Það er nauðsynlegt að endurskoða
öll fríðindi í opinberum rekstri, af-
nema þau eða a.m.k. setja um þau
fastar reglur og tryggja að eftir þeim
sé farið.
4.
Það er erfitt að spá í þau spil.
Það er t.d. mjög erfitt að sjá fyrir
Stefán Valgeirsson
þau áhrif sem breytingarnar í Aust-
ur-Evrópu muni hafa á hið fyrir-
hugaða ríkjasamband Vestur-Evr-
ópu. í Vestur-Þýskalandi virðist vera
mikill áhugi fyrir sameiningu þýsku
ríkjanna. Frakkar munu standa mjög
ákveðið á móti þeirri sameiningu.
Hvort þessi ágreiningur tefur fyrir
sameiningu eða samningum EFTA
og EB geri ég mér ekki grein fyrir.
Þó tel ég líklegt að ýmis mál eigi
eftir að koma upp á yfirborðið sem
eru tengd breytingunum í Austur-
Evrópu og verði til að tefja fyrir
samningum milli þessara ríkjasam-
banda. Þó EFTA-ríkin hafi náð sam-
stöðu um að þreifa fyrir sér um
samninga við ÉB þá eru aðstæður
fyrir slíkum samningum mjög mis-
jafnar innan EFTA-landanna og ekki
sjálfgefið að samningar náist. Það
er t.d. ekki líklegt að upp komi sú
staða að við íslendingar getum eða
viljum gerast fullgildir aðilar að EB
í fyrirsjáanlegri framtíð a.m.k. hvað
sem öðrum EFTA-ríkjum líður. Okk-
ar aðstæður eru allt aðrar en hinna
EFTA-landanna og þó virðist mér að
mál standi þannig hjá a.m.k. sumum
þessara þjóða að tvísýnt sé hvort þær
leggi í að sækjast eftir fullri aðild.
í þessu máli eins og mörgum öðrum
ættum við íslendingar ekki að láta
falla úr minni gamla spakmælið: „Ef
þú réttir fram litla fingurinn, mun
hann taka alla höndina."
Þau skilyrði sem EB setur. fyrir
fullri aðild eru ekki aðgengileg fyrir
okkur Islendinga.
1) Sameiginleg afnot af fiskimið-
um landanna.
2) Fijáls tilflutningur fjármagns
milli aðildarþjóðanna.
3) Sameiginlegur vinnumarkaður.
4) Óheftir vöruflutningar á milli
aðildarþjóðanna.
5) Stórskertur ákvörðunarréttur í
eigin málum.
Alaska er eitt af sambandsríkjum
Bandaríkjanna. Hver er þeirra
reynsla? Hafa þeir haldið sínu for-
ræði? Telja þeir að þeir hafi fullan
ákvörðunarrétt yfir eigin málum?
Mér er tjáð að Alaskabúar séu
mjög óánægðir með hlut sinn og það
gangi seint og illa að ná eyrum sam-
bandsstjómarinnar í Washington og
þar hafi þeir sama og engin áhrif.
Mundi ekki fara eins fyrir okkur ef
við gengjum inn í bandalag Vestur-
Evrópu? Við verðum að reyna að ná
samningum unvtollabandalag. Ég sé
engin rök fyrir því að það sé blátt
áfram veijandi fyrir okkur að gefa
nokkum ádrátt um það að við höfum
í hyggju að sækja um fulla aðiid.
Þetta verður eitt af stærstu málum
í næstu alþingiskosningum.
5.
Það er hin hlutlausa og jákvæða
afstaða valdhafanna í Moskvu gagn-
vart þessum breytingum. Hins vegar
kom mér ekki á óvart afstaða al-
mennings í þessum löndum til
ríkjandi ástands sem var fyrst og
fremst andleg kúgun og skert at-
hafnafrelsi. Eg hef ferðast til fimm
austantjaldslanda. Mér fannst and-
rúmsloftið þar þrúgandi, þó einna.
verst í Austur-Þýskalandi. Éf maður
lagði fyrir þá spurningar um ástand-
ið í landi þeirra, um lífskjörin í víðari
merkingu þess orðs eða um fjölda
rússneskra hermanna í landi þeirra,
samskiptin við þá. o.s.frv., byijuðu
viðmælendur mínir án undantekn-
inga á því að líta allt í kringum sig
áður en þeir svöruðu og töluðu síðan
í hálfum hljóðum til þess að vera
vissir um að enginn heyrði til þeirra
ef ég fékk á annað borð svör. Af
viðbrögðum þeirra dró ég þá ályktun
að þeir lifðu í stöðugum ótta ogr-
ættu von á að fylgst væri með orðum
þeirra og athöfnum. Eftir þessar
ferðir gerði ég mér grein fyrir að
það hlyti að koma að því að upp úr
syði. En að það gerðist með svo
undursamlegum hætti að hvergi
kæmi til blóðugra átaka, að Rúm-
eníu undanskilinni, hvarflaði aldrei
að mér. Þetta gerðist eins og vorleys-
ing, frelsisbylgjan reið yf ir og múrinn
brotnaði niður. Hér á vel við spak-
mælið: „Þeir sem ekki kunna að fara
með valdið munu missa það.“ En
eftir er að sjá hvernig það tekst t.d.
Eystrasaltslöndunum að fá fullt sjálf-
stæði. Við vonum að Rússar beiti
ekki heijum sínum gegn sjálfs-
ákvörðunarrétti þeirra. Ef þeir beita
hervaldi við þessi lönd, líkt og Banda^
ríkjamenn í Panama, væri það alvar-
legt áfall fyrir alla heimsbyggðina
og gæti tafið fyrir að menn færu
yfirleitt að trúa á varanlegan frið,
en áfallið yrði þó mest fyrir Sovétrik-
in sjálf. Tortryggnin gagnvart þeim
myndi vaxa á ný og tefja fyrir eyð-
ingu vígvéla og friðarhorfum.
Júlíus Sólnes,
ráðherra Hagstofu, formaður Borgaraflokksins:
Nýtt álver er happdrættis-
vinningur
i.
Það stefnir óneitanlega í það.
Eins og kom fram f umræðum um
fjárlögin á Alþingi fyrir jólin taldi
formaður fjárveitinganefndar, að
það væri innbyggður fastur halli á
fjárlögunum, sem næmi allt að 3
milljörðum króna. Undanfarin ár
hafa gömlu stjórnmálaflokkarnir
sameiginlega komið upp flóknum
og dýrum þjónustukerfum, sem
þessi fámenna þjóð, 250 þúsund
manns, ræður ekkert við að borga.
Það er engu líkara en óskhyggjan
ein hafi þar ráðið ferðinni. Menn
virðast halda, að 250 þúsund manns
geti staðið undir menntakerfi,
heilsugæzlu og ýmissi annarri opin-
berri þjónustu, sem er miklu full-
komnari og þar af leiðandi dýrari,
en tugmiiljóna þjóðir treystu sér
til. Þjóðir sem jafnvel eru hlutfalls-
lega með meiri þjóðartekjur en ís-
lendingar. Það getur því vel farið
svo, að íslendingar verði að sætta
sig við ófullkomnara mennta- og
heilsugæzlukerfi en gerist meðal
nágrannaþjóða okkar, því flestir
eru sammála um, að ekki komi til
greina að auka skatt frá því sem
nú er. J
2.
Allt bendir til þess, að það takist
að semja um smíði nýs álvers á
árinu 1990. Það ber þó að varast
þær deilur, sem kunna að rísa út
af staðsetningu, en þær gætu kom-
ið í veg fyrir slíka samninga. Nýtt
álver er happdrættisvinningur, sem
öll íslenska þjóðin nýtur góðs af,
sama hvar það væri í sveit sett.
3.
Eðlilegt er, að gerður sé greinar-
munur á risnu embættismanna og
fríðindum þeirra. Fríðindi, ef ein-
hver eru, skulu tilgreind í ráðning-
arsamningum eða reglugerðum, en
risna hlýtur að vera háð fjárveiting-
um til viðkomandi embættiSj sem
taka mið af starfsemi þeirra. I raun
ætti þetta ekki að vera flólkið mál
og einfalt að tryggja eðlilega og
skynsamlega notkun slíkra fríðinda.
4.
Ágreiningur um yfirþjóðlegar
Júlíus Sólnes
stofnanir svo og krafa EB um, að
EFTA-ríkin byndist fastari böndum
innbyrðis en verið hefur til að hægt
verði að mynda hið sameiginlega
evrópska efnahagssvæði. Enn frem-
ur gæti komið fram viss tregða af
hálfu EB-ríkjanna vegna tortryggni
þeira, að EFTA-ríkin fái aðgang að
öllum þeim fríðindum, sem Evrópu-
bandalagið býður upp á, of ódýru
verði. Þá er ekki útilokað, að hin
hraða þróun, sem á sér stað í Aust-
ur-Evrópu í átt til aukins lýðræðis,
verði til að tefja samningana vegná
hugmynda um að fá Austur-Evr-
ópuríkin að hluta til með inn í hið
evrópska efnahagssvæði.
5.
Hin snögga breyting, sem átti
sér stað í Austur-Þýzkalandi og
Tékkóslóvakíu og hversu friðsam-
lega hún átti sér stað. Breytingarn-
ar á stjórnarfari í Póllandi og Ung-
veijalandi áttu sér langan aðdrag-
anda, mörg ár, meðan Austur-
Þjóðveijar og Tékkar skiptu um.
stjórnarfar á nokkrum dögum með
tiltölulega friðsamlegum hætti.
Hefði maður þó getað átt von á
því, að í þessum löndum hefðu orð-
ið jafn sorgleg átök og áttu sér
stað í Rúmeníu. Þá vekur og nokkra
athygli, að engar teljandi breyting-
ar hafa orðið á stjórnarfari í Júgó-
slavíu á sama tíma, en öll skilyrði-
eru þó fyrir hendi þar, sem í öðrum
Austur-Evrópulöndum.