Morgunblaðið - 31.12.1989, Qupperneq 26

26
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 1989
Brautryðjandinn Guðmundur
Hannesson prófessor
- LÆKNABLAÐIÐ 75 ÁRA -
eftir ÓlafSigurðsson
Læknablaðið hóf göngu sína í
janúar 1915, og verða því liðin 75
ár í næsta mánuði frá því að bytjað
var að gefa það út. Fyrstu ritstjór-
ar þess voru læknarnir Guðmundur
Hannesson, Matthías Einarsson og
Maggi Júl. Magnús. En sá, sem var
aðalhvatamaðurinn að útgáfu
Læknablaðsins og lagði mest af
mörkum til hennar í upphafi, var
Guðmundur Hannesson. Hann var
og fyrsti ritstjóri læknablaðs hér á
landi, hafði gefið út á Akureyri fjöl-
ritað læknablað í 3 ár upp úr alda-
mótunum og var því sá eini þess-
arra merku lækna, sem nokkra
reynslu hafði af ritstjórnarstörfum.
Því er ástæða til að minnast hans
sérstaklega við þessi tímamót í sögu
Læknablaðsins og rifja upp og láta
koma fyrir aimennings sjónir nokk-
ur atriði varðandi sevi hans og störf.
Guðmundur Hannesson fæddist
9. september 1866 á Guðlaugsstöð-
um í Blöndudal, Austur-Húnavatns-
sýslu. Foreldrar hans voru hjónin
Halldóra Pálsdóttir frá Hvassa-
hrauni á Vatnsleysuströnd og
Hannes Guðmundsson frá Guð-
laugsstöðum. Þar hafði sama ættin
setið jörðina síðan um aldamótin
1700 og löngum búið þar stórbænd-
ur. Fimm árum eftir fæðingu Guð-
mundar fluttust foreldrar hans að
Eiðsstöðum í Blöndudal, og þar ólst
hann upp. Faðir hans var góður
bóndi og orðlagður smiður.
Snemma kom í ljós, að Guðmund-
ur var bókhneigður, námfús og
minnugur, og lærði hann tvö krist-
indómskver utanbókar fyrir ferm-
inguna, fyrst kver eftir Balle og
síðar Helgakver. Ungur hafði hann
hug á að komast til mennta, en á
þeim tímum var ekki auðhlaupið
fyrir bændasyni að ganga mennta-
veginn. Þó náði það fram að ganga,
acThann var kostaður til náms í
Lærða skólanum í Reykjavík, þar
sem hann lauk stúdentsprófi 1887.
Sagt var, að hugur.hans hefði þá
staðið til náms í verkfræði eða húsa-
gerðarlist, en það þótti þá ekki fýsi-
legur kostur fyrir efnalitla stúd-
enta, og lagði hann því fyrir sig
læknisfræði við Háskólann í Kaup-
mannahöfn. Þar bjó hann við
knappan kost en var sparsamur og
lifði framan af á Garðstyrknum ein-
um saman. Námið sótti hann af
kappi og lauk fyrri hluta prófi í
læknisfræði vorið 1891.
Hélt hann síðan heim til dvalar
í heimahúsum um sumarið. Þá var
það, sem Guðmundur gerði sem
læknanemi þá skurðaðgerð, sem
lengi var í minnum höfð, og hann
var rómaður fyrir. Hann fram-
kvæmdi á sveitabæ aflimun á gang-
lim um læri vegna skemmda í fót-
lið og hnélið. Sjúklingurinn var
bóndi á Stapa í Lýtingsstaðahreppi
í Skagafirði, aðgerðin fór fram á
hurð úr bænum, aðstoðarmaður
Guðmundar var héraðslæknirinn á
Sauðárkróki og svæfinguna annað-
ist sóknarpresturinn á Mælifelli.
Gætti Guðmundur þeirrar varúðar,
sem aðstæður leyfðu, gagnvart
smiti viö aðgerðina. Hann hafði þá
þegar séð nokkrar aðgerðir á Frið-
riksspítala í Höfn en héraðslæknir-
inn litlar sem engar séð á námsár-
um sínum í Reykjavík, því að skurð-
lækningar voru þá skammt á veg
komnar þar. Sjúklingnum farnaðist
vel eftir aðgerðina, gekk síðan við
tréfót og var enn á lífi 1938. Guð-
mundur var góður smiður og hand-
laginn, sagði þó að handlækningar
væru fremur komnar undir höfði
■ læknisins en höndum hans.
Hann lauk læknisprófi frá Hafn-
arháskóla 1894. Gerðist hann hér-
aðslæknir á Sauðárkróki um mitt
ár 1894 og tók þar við embætti af
Guðmundi Magnússyni, síðar pró-
fessor. Ekki mun það hafa verið
vandalaust fyrir Guðmund Hannes-
son að setjast þar i sæti nafna síns,
svo nafntogaður náms- og gáfu-
maður sem Guðmundur Magnússon
var. Hafði hann gert þar fimm hol-
skurði til sulla með fullri smitgát á
tæpum tveimur árum og þar af
misst einn sjúkling. Guðmundur
Hannesson var þar í 15 mánuði og
gerði þar 11 holskurði einnig með
smitgát, missti þar af tvo sjúklinga.
Þessu næst var hann í Höfn vet-
urinn 1895-1896 við framhaldsnám
í læknisfræði, var þar m.a. á fæð-
ingarstofnun og kynnti sér einnig
augnlækningar. Varð hann síðan
héraðs- og sjúkrahúslæknir á Akur-
eyri vorið 1896.
Þar var þá fyrir lítið og ófullkom-
ið 8 rúma sjúkrahús, .stofnsett
1873. Aðsókn að því hafði alltaf
verið lítil allt frá byijun, að jafnaði
15 innlagnir á ári og skráðir sjúkl-
ingar þar ýmist enginn, einn eða
tveir flestir samtímis. Eftir komu
Guðmundar Hannessonar þangað
varð þar^skyndileg breyting á, og
fjölgaði þá innlögnum upp í 64 á
timabilinu frá 15. maí til 31. desem-
ber 1896. Á þeim tíma gerði Guð-
mundur Hannesson þar 44 meiri
háttar aðgerðir. Á næstu 6 árum
var meðaltal innlagna þar 112 á
ári. Á sama tíma var meðaltal inn-
lagna 71 á ári hjá þeim báðum til
samans Guðmundi Björnssyni og
Guðmundi Magnússyni á þáverandi
Sjúkrahúsi Reykjavíkur allt fram
til ársins 1802, að það var lagt nið-
ur og St. Jósefsspítali tekinn í notk-
un þess í stað.
Bylting varð í handlækningum í
Iandinu 1895-1905 með því, að as-
eptik, öðru nafni smitgát, kom til
sögunnar, segir Vilmundur Jónsson.
Kallar hann þau ár Guðmundatíma-
bilið í sögu íslenskrar iæknisfræði
eftir þeim Guðmundi Björnssyni,
Hannessyni og Magnússyni. Guð-
mundur Björnsson gerði 15 hol-
skurði til sulla 1896-1900, missti
þar af engan sjúkling og hætti síðan
skurðaðgerðum fyrir fullt og allt.
Guðmundur Magnússon gerði 30
slíka holskurði 1894-1900, og dóu
4 sjúklingar hans. Guðmundur
Hannesson gerði 39 holskurði við
sullaveiki 1896-1900 og missti 3
sjúklinga.
„Langathafnasamastur og til-
þrifamestur Guðmundanna á upp-
hafsárum smitgátar var Guðmund-
ur Hannesson,“ segir Vilmundur
Jónsson og „lengst af starfstíma
hans á Akureyri stóðu nafnar hans
báðir saman honum hvergi nærri á
sporði um fjölda umtalsverðra að-
gerða“. Hann var með fádæmum
ötull og ósérhlífinn í starfi og var
atorka hans undraverð. Hugkvæm-
ur var hann, úrræðagóður, snarráð-
ur, verkhygginn, laghentur og hafði
góðareglu og skipulag á öllum hlut-
um. í framkomu var hann yfirlætis-
laus og yfirleitt við alþýðuskap eft-
ir því, sem þá gerðist um embættis-
menn. Hann gerði á Akureyri marg-
ar meiri háttar aðgerðir aðrar en
við sullum, framkvæmdi holskurði
við margskonar innyflameinum,
gerði aðgerðir á eitlum, útlimum
og beinum, opnaði höfuðkúpu tvisv-
ar við heilaæxlum og einu sinni við
heilasulli, sem hann nam burtu.
Barkaskurði við bráðri barnaveiki
með bjúgi í barkaoþi gerði hann
yfirleitt í heimahúsum.
Þá fékkst hann allmikið við augn-
lækningar á Akureyri, greindi
marga augnsjúkdóma, gerði augn-
aðgerðir þar flestar við gláku en
líka við dreri og fjarlægði auga
þegar ekki var annarra kosta völ.
Hann vakti athygli á því, hversu
alvarleg hægfara gláka væri, sem
þá var algengasta orsök blindu á
Islandi. Um augnlækningar Guð-
mundar Hánnessonar skrifaði Guð-
mundur Björnsson, prófessor, ýtar-
lega og athyglisverða grein í
Læknablaðið 1975. Segir hann þar
að í augnlækningum Guðmundar
Hannessonar hafi komið vel fram
fjölhæfni hans, dugnaður og áræði.
Eins og þegar hefur verið vikið
að, gerði hann á Ákureyri mun
fleiri meiri háttar skurðaðgerði? en
nafnar hans báðir til samans í
Reykjavík. Jafnhliða skurðiækning-
um sínum þjónaði hann víðlendu
4.000 manna læknishéraði með til-
heyrandi vitjunum og læknisferðum
og tók oftlega á móti 10-15 sjúkl-
ingum í viðtal á dag. Ekki er of-
mælt, að hann var afkastamikill
læknir og hamhleypa til starfa,
þegar því var að skipta. Hlaut hann
og ríflega laun verka sinna í dálæti
því, sem almenningur fékk á hon-
um, og varð hann hálfgildings
kraftaverkamaður í augum fólks,
átrúnaðargoð sjúklinga og þjóð-
sagnapersóna í lifanda lífi.
Nú er það athyglisvert um Guð-
mund Hannesson og raunar dæma-
fátt, að hann hóf og framkvæmdi
skurðaðgerðir sínar án nokkurrar
undirbúningsmenntunar í hand-
Iækningum. Að vísu voru aðstæður
og tímar aðrir þá en nú, en engu
að síður var hann í raun og veru
sjálfmenntaður og jafnframt mjög
fær skurðlæknir, sem naumast hef-
ur verið á annarra færi en afburða-
manna að hæfileikum. Það var öðru
nær en að hann mælti því bót, að
hann gerðist án undirbúnings svo
aðsópsmikill skurðlæknir, sem hann
varð. Þvert á móti sagði hann, að
skurðlækningar yrði að læra á löng-
um tíma og með fyrirhöfn, byija á
því einfalda og smáa en vanda sig
á því eftir föngum og færa sig síðan
smám saman upp á skaftið eftir
því sem æfingin færi vaxandi. Hins
vegar kvaðst hann sjálfur hafa lært
það litla, sem hann kynni í skurð-
lækningum, á þann glæfralega hátt,
að hann gerði aðgerðir við allskonar
handlæknissjúkdómum „í hreinustu
forherðingu" hugarins, þegar líf og
heilsa sjúklingsins var í húfi án
uppskurðar. Hann var heppinn í
fyrstu skiptin og jókst honum þá
trú á sjálfum sér til að halda áfram
á sömu braut. Segja má, að hann
hafi öðrum fremur verið skurðlækn-
ir af náðargáfu og hefði vafalítið
orðið stórt nafn í handlækningum,
ef hann hefði starfað við aðrar og
betri aðstæður, á stærri vettvangi
en hann gerði, við stóra stofnun í
stóru samfélagi.
Með fram vegna þess álits, sem
Guðmundur Hannesson ávann sér
í starfi, fékk hann því framgengt
að byggt var sjúkrahús á Akureyri
með fjárframlögum frá ríki, Akur-
eyri og nálægum sýslufélögum. Var
það tekið í fulla notkun vorið 1899
og mátti fullvel telja það 16 rúma
sjúkrahús í stað 12 rúma í upp-
hafi. Guðmundur Hannesson, sem
lesið hafði mikið um húsagerð,
teiknaði það og hafði alla forsögn
um byggingu þess og líka vandaðs
íbúðarhúss handa sjálfum sér. „Var
hvorttveggja að mörgu leyti braut-
ryðjandaverk og mætti hann fyrir
þá sök vel heita fyrsti íslenski arki-
tektinn,“ segir Vilmundur Jónsson
um hann.
Heimild fékk hann 1902 til að
ráða aðstoðarlækni að sjúkrahúsinu
til frambúðar.
Guðmundur Hannesson var fyrsti
læknirinn sem framkvæmdi botn-
langatöku hér á landi og var það á
sjúkrahúsinu á Akureyri 2. septem-
ber 1902. Sjúlingurinn var Ingólfur
Gíslason, þá héraðslæknir á Breiðu-
mýri, og hafði hann svæsna botn-
langabólgu, aðstoðarlæknir var
Ólafur Sigurðsson
„Guðmundur Hannes-
son var lánsmaður í lífi
sínu, búinn ótæpum
lífsþrótti og atorku,
sem hann varði óspart
í þágu stéttar sinnar og
almennings og uppskar
ríkulegan ávöxt verka
sinna í því, sem hann
kom í framkvæmd á
ævitíma sínum og eftir
hann liggur.“
Steingrímur Matthíasson og svæf-
ingu annaðist Matthías Einarsson,
þá læknanemi. Aðgerðin heppnaðist
vel um það er lauk.
Þá vann Guðmundur Hannesson
það þrekvirki á Akureyri að rita og
gefa út handritað Læknablað sitt
frá hausti 1901 til hausts 1904
mánaðarlega í 8 blaða broti. Gerði
hann það að eigin frumkvæði einn
og án allrar aðstoðar og samdi
mest allt efnið í það sjálfur eða
alls 260 biaðsíður af hinum 288
biaðsíðum, sem hinir þrír árgangar
blaðsins námu til samans. Þóroddur
Jónasson, læknir, skrifaði merka
grein um Læknablað Guðmundar
Hannessonar í Læknablaðið 1987
og er stuðst við þá grein í því, sem
hér er sagt um blaðið. Guðmundur
skrifaði allt blaðið eigin hendi með
kollóttum stálal með hrufótta þjöl
að undirlagi undir pappírnum og
hectograferaði það eftir eigin frum-
riti. Rithönd hans var skýr, auðles-
in og áferðarfalleg. Fyrst í stað
sendi hann það endurgjaldslaust
öllum þáverandi læknum á Norður-
og Austurlandi og kostaði það að
öllu leyti sjálfur. Blaðið fjallaði að
stærstum hluta um læknisfræði og
sjúkdóma, í annan stað um heil-
brigðisþjónustu, þá um læknana
sjálfa, skyldur þeirra, bókhald og
laun og loks um menntun og fram-
haldsmenntun þeirra. Blaðið var
tvímælalaust mjög gagnlegt þeim
læknum, setn fengu það í hendur,
hentaði þeim vel, var þeim ávinn-
ingur. Miðað við tíma og aðstæður
Guðmundar Hannessonar var ritun
og útgáfa blaðsins einstætt framtak
og afrek. Furðuverk kallar Þórodd-
ur Jónasson það réttilega.
Guðmundur Hannesson einskorð-
aði sig ekki við læknisfræði á Akur-
eyri. Árið 1906 gaf hann út litla
bók, ritgerðasafn, og nefndi „I aft-
urelding". Bókin var framlag hans
í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
Ásamt með veigamiklum rökum,
sem hann tilfærir fyrir máli sínu
og ekki verða rakin hér, segir hann,
að hlutskipti einstaklinga jafnt sem
þjóða sé fremur komið undir mark-
miðum hlutaðeigandi aðila en ytri
aðstæðum og háð fastheldni þeirra
við þau markmið, viljaþreki og
kjarki þeirra til að fylgja þeim eft-
ir. Tekur hann sem dæmi um það,
að á flestum jörðum hafi fram að
hans tíma stundum búið fátækling-
ar, stundum efnamenn þrátt fyrir
óbreyttar aðstæður í langan tíma.
Þetta rit, sem er hið merkasta, vakti
mikla athygli um allt land, því að
þar var á eftirminnilegan hátt kveð-
ið upp úr af Jandskunnum manni
um það, að íslendingar ættu að
verða sjálfstætt og fullvalda ríki.
Á ýmsa lund voru Akureyrarár
hans blómatími hans, svo miklu,
margvíslegu og nýju, sem hann kom
til leiðar þar og afkastaði. Starfs-
ferill hans þar var ævintýri líkast-
ur, sýndi og sannaði, hvílíkt afreks-
menni hann var, þegar hann fann
viðnám krafta sinna. Hins vegar
kaus hann að flytja til Reykjavíkur,
þegai' héraðslæknisembættið losn-
aði þar árið 1907. Var sagt, að
hann teldi sig þar vera nær miðju-
punkti málefnanna, og með því
móti mætti hann meira láta að sér
kveða í heilbrigðismálum þjóðarinn-
ar en áður, og samtímis því fengi
hann tækifæri til að fræða og hafa
áhrif á verðandi lækna í landinu.
Mun almannaheill hafa verið meg-
inmarkmið hans í lífinu og jafnhliða
áleit hann það mikilvægt, að eyða
miklum tíma í æskufólkið það sem
erfði Jandið og hann kallaði
„lífti-yggingu þjóðarinnar". Og
ásamt með héraðslæknisstörfum
sínum varð hann kennari í líffæra-,
yfirsetu- og heilbrigðisfræði við
Læknaskólann. Eftir komuna til
Reykjavíkur gerði hann nokkrar
skurðaðgerðir á St. Jósefsspítalan-
um þar en hætti við uppskurði fljót-
lega og var sagt, að honum hafi
ekki líkað allskostar starfskilyrðin
þar. Haustið 1911 varð hann pró-
fessor við hinn nýstofnaða háskóla
og lét þá að mestu af almennum
lækningum. Við háskólann kenndi
hann líffæra- og heilbrigðisfræði'
alla sína tíð þar, yfirsetufræði á
fyrri árum og lífeðlisfræði á síðari
árum sínum þar. Rektor háskólans
var hann tvívegis, eitt ár í senn í
hvort skipti. Áhugi hans á fram-
gangi háskólans var mikill og stöð-
ugur, og vildi hann allt gera til að
auka gengi hans og hróður. Hann
lét af störfum haustið 1946 fyrir
aldurs sakir.
Framan- af Reykjavíkurárum
sinum sinnti Guðmundur Hannes-
son mikið félagsmálum lækna og
sparaði sig ekki. Var hann þar í
fararbroddi og voru honum falin
hin mikilvægustu trúnaðarstörf fyr-
ir starfsbræður sína. Hann var í
stjórn Læknafélags Reykjavíkur í 7
ár, þar af formaður þess í 4 ár.
Læknafélag íslands var stofnað
1918. Tilgangur félagsins var í
upphafi að efla hag og sóma
íslenskrar læknastéttar, auka sam-
vinnu meðal lækna í heilbrigðismál-
um þjóðarinnar og glæða áhuga
lækna á öllu, sem að starfi þeirra
laut. Guðmundur Hannesson var
fyrsti formaður félagsins og sat í
stjórn þess í 14 ár, þar af formaður
í 10 ár. Reyndi sú staða mjög á
lagni hans og þrek og brást hann
hvergi trausti starfsbræðra sinna.
Hann veitti héraðslæknum stuðning
í kröfum þeirra um bætt iaunakjör
og dýrtíðaruppbót. Nýjum læknum
útvegaði hann 5 eins árs nám-
skandidatastöður í Danmörku ár
hvert. Á fundum í Læknafélagi ís-
Iands bókaði hann sjálfur fundar-
gerðir félagsins og var þannig í
raun bæði formaður og ritari félags-
ins. Óhætt má segja, að hann var
vakinn og sofinn í öllu, sem horfði
til bóta fyrir íslenska læknastétt
og heilbrigðismál þjóðarinnar. Sagt
var, að Læknáfélag íslands ætti