Morgunblaðið - 31.01.1990, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 31. JANUAR 1990
Sósíalistar á íslandi,
gerið upp við fortíðina
eftirFriðrik
Friðriksson
Flestir fagna stórkostlegum at-
burðum sem nú eiga sér stað í Aust-
ur-Evrópu, þegar illræmdar ógnar-
stjómir sósíalista falla hver á fætur
annarri. Tilraunin mikla við að koma
á fyrirmyndarríkinu, sæluríki sósíal-
ismans með allsherjar miðstýringu
hugsunar og framleiðslu, hefur al-
gerlega mistekist.
Nú eru sósíalistar í sárum enda
sviptir þvi sem erfiðast er að sætta
sig við, lífslyginni. í þannig aðstöðu
fara menn gjaman með löndum; ná
áttum á nýjan leik. Þetta virðist þó
ekki eiga við um alla forsvarsmenn
íslenskra sósíalista. Sumir hafa sýnt
á undanfömum dögum ótrúlega ófyr-
irleitni þegar þeir reyna að breiða
yfir þá staðreynd að þeir hafa lengi
verið viðhlæjendur böðlanna í Aust-
ur-Evrópu.
Oreigar allra landa, afsakið!
Ástæða er til þess að spyija forvíg-
ismenn íslenskra sósíalista nokkurra
spuminga:
Hvers vegna studduð þið böðlana
í austri um áratuga skeið án þess
að greina frá voðaverkunum?
Hvers vegna gerið þið ekki grein
fyrir því hvers eðlis og við hverja
Álþýðubandalagið hefur átt reglu-
bundin samskipti í Austur-Evrópu?
Vill Ólafur R. Grímsson ekki út-
skýra hvers vegna hann taldi Ceaus-
escu verðugan heimsóknar 1983?
Getur það staðist að hinum frið-
elskandi samtökum Ólafs, „Pariia-
mentarians for Global Action“, hafi
þótt hinn rúmenski harðstjóri koma
til greina við að boða frið fyrir aðra?
Hvar hefur Ólafur rækiiega greint
frá því hvað hann var „sjokkeraður“
af heimsókninni eins og hann segir
nú?
Hvað mederindi annarra fo'rsvars-
manna Alþýðubandalagsins til Rúm-
eníu og fleiri austantjaldslanda?
ViU Framsóknarflokkurinn segja
okkur frá nánum tengslum sínum
við búlgarska sósíalista? Hvers eðlis
voru þau?
Hvers vegna segja aðrir leiðtogar
Alþýðubandalagsins ekki frá lær-
dómsárum sínum í Sovét, Austur-
Þýskalandi, Ungveijalandi og víðar?
Hver borgaði nám þeirra og hvað
Friðrik Friðriksson
lærðu þeir?
Hefur Alþýðubandalagið fengið
fjárhagslegan stuðning frá einhveiju
austantjaldslandanna, þá hveiju,
hvenær og hvað mikið?
Hvers vegna heyrist ekkert form-
lega frá stofnunum Alþýðubanda-
lagsins um uppgjörið við sósíal-
ismann? Getur verið að svarið sé svo
einfalt að fyrir slíku uppgjöri er ekki
meirihluti innan flokksins?
Alþýðubandalagið og aðrir sósíal-
istar skulda íslensku þjóðinni svar
við þessum spurningum og mörgum
öðrum. Þeir skulda þjóðinni þó helst
að sýna þann manndóm að gangast
við því að hafa borið út fagnaðarer-
indi sósíaiismans um árabil.
Á meðan það gerist ekki, á meðan
forvígismennirnir drepa málum á
dreif með hjákátlegum samlíkingum
og málfundarbrögðum er Alþýðu-
bandalagið og þeir sem að því standa
flokkur með enga framtíð, en
skuggalega fortíð. Yfirlýsing frá
flokknum sem bæri yfirskriftina:
Öreigar allra landa, afsakið, væri
heiðarleg byijun.
Öreigar allra landa,
samkeppni!
Hvers vegna hefur sósíalisminn,
allsheijar miðstýring á hug og hendi,
svo gjörsamlega brugðist? Er það
einstaklingunum við stjórnvölinn eins
og þeim Honecker og Ceausescu að
kenna? Nei, þeir eru manngerðin sem
kerfið elur af sér. Kerfíð, hugmynda-
fræðin er vandamálið en ekki ein-
staklingarnir.
Markmiðin með allsheijar miðstýr-
ingu voru þau að með skipulögðum
hætti gætu menn samhæft efna-
hagsllifíð með betri árangri en ef
fólkið gerir það sjálft með fijálsum
viðskiptum á markaðnum. Fram-
leiðslutækin yrðu betur nýtt innan
heildarskipulags, það yrði um minni
sóun að ræða og þannig myndu heild-
arverðmætin í efnahagslífínu aukast
miklu hraðar en með vestrænum
þjóðum. Það er í þessum anda sem
Khrústsjov sagði að Sovétríkin
myndu flytja út korn til Banda-
ríkjanna innan nokkurra áratuga.
I miðstýrðu hagkerfí ræður vilji
og smekkut’ valdhafanna, hvað fram-
leitt er og hvernig, þeir eru fólkinu
í senn atvinnurekendur og skömmt-
unarstjórar á félagslega þjónustu,
menntun og menningu. í sæluríkinu
var sagt að betur yrði séð fyrir hús-
næðisþörfum fólksins, heilsugæslu
og menntun. Það var líka sagt að
enginn myndi líða skort. I sæluríkinu
áttu sjúkir líka rétt. í þessu kerfí eru
menn raunverulega fijálsir sögðu
íslenskit' sósíalistar.
Allt reyndist þetta fjarstæða, af
þeirri einföldu ástæðu að miðstýring
er fyrirfram dæmd til gjaldþrots.
Valdhafarnir geta ekki skipulagt
þarfir fólks né framleiðslu, það ferli
er einfaldlega allt of flókið til þess
að einn maður eða hópur valdhafa
geti haft heildaryfirsýn þar um.
Rétta leiðin er sú að láta einstakling-
ana gefa óskir sínar til kynna með
viðskiptum hver við annan án af-
skipta yfírvalda. Við þannig kerfi er
það framleitt sem fólk vill kaupa,
hefur þörf fyrir. Framleiðsluhlið só-
síalismans er í kaldakoli, fólkið svelt-
ur, en félagslega hliðin er einnig
rústir einar. Þar með féll síðasta
vígið, þ.e.a.s. að í löndum sósíalis-
mans njóti lítilmagninn mannréttinda
og umönnunar.
Sjálfsvirðingin
aldrei brotin niður
Um gjaldþrot sósíalismans væri
með sönnu hægt að hafa mörg orð
en þess gerist ekki þörf því að fólkið
sem sjálft hefur búið í sælunni hefur
kveðið upp sinn dóm. Fyrst greiddi
það atkvæði með fótunum og flúði,
en nú steypir það valdhöfunum.
Forystumenn íslenskra sósíalista voru viðhlæjendur böðlanna í Aust-
ur-Evrópu um langt árabil. Ætla þeir að gera dæmið upp?
Þjóðirnar sem nú horfa fram á
frelsi eru um margt ólíkar svo og
löndin sem þær byggja, en í þessu
umróti öllu má segja að tvennt sé
einkennandi:
í fyrsta lagi, þá er stórkostlegt
að sjá hversu þjóðirnar hafa varð-
veitt sjálfstæði sitt, þjóðemi og
menningu innan fjölskyldnanna. Inn-
an veggja heimilisins var stoltið og
sjálfsvirðingin aldrei brotin niður.
Börn fengu þjóðernisvitund og ást á
föðurlandinu með móðurmjólkinni
þrátt fyrir sífellda kúgun og ógnar-
stjórn. Dæmið sýnir betur en nokkuð
annað hversu mikill hornsteinn fjöl-
skyldan er í öllu samfélagi.
Lepparnir sem stjórnuðu löndun-
um í skjóli Rauða hersins skilja því
ekkert eftir sig nema eyðilegging-
una.
í annan stað skilur fólkið að mið-
stýringu er ekki hægt að koma á
nema með ógnarstjóm og hams-
lausri kúgun á einstaklingseðlinu.
Það er því rökrétt að hafna í senn
miðstýrðu efnahagskerfi og sósíal-
isma. Þessa sjáum við stað í algjöru
fylgisleysi sósíalista á meðal fólksins
í Austur-Evrópu, það fyrirlítur kerfið
sem hefur kúgað það í meira en 40
ár. Það er þar af leiðandi algjört
skilyrði fólksins sem nú þrammar í
fjöldagöngum um götur, að miðstýr-
ing og sósíalismi hverfi og í löndun-
um verði komið á markaðshagkerfi
og íjölflokkakerfí. Fólkið sjálft skilur
vel hvað fijáls samkeppni þýðir í
raun, tómar hillur matvöruverslana
um árabil, biðraðir og eymd kenndu
því þá lexíu.
Það er óvirðing við baráttu þessa
fólks hvernig íslenskir sósíalistar
reyna að breiða yfir lífslygina og
gera ekki upp við böðlana.
Alþýðubandalagið og aðrir sósíal-
istar eiga enn tækifæri til að taka
af skarið. Ef yfirlýsing Alþýðubanda-
lagsins hæfist á orðunum: Öreigar
allra landa, afsakið! væri við hæfi
að hún endaði á orðunum: Öreigar
allra landa, samkeppni!
Höíundiir er Imgfræðingur.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Um dauðans óvissan tíma
eftir Njörð P.
Njarðvík
Fyrr í vetur fór kunningi minn
að heimsækja aldraða móður sína,
eins og hans var vandi, og kom
að henni örendri. Gamla konan
hafði hnigið út af í stólnum sínum.
Hún bjó ein, var ern og talin
heilsugóð, en svo fékk hún skyndi-
lega heilablóðfall og gaf upp önd-
ina. Kunningi minn hringdi á
sjúkrabíl, og það kom læknir og
lögreglumaður, og síðar annar
læknir og menn frá rannsóknar-
lögreglunni. Kunningi minn var
yfírheyrður, að mestu leyti kurt-
eislega, en þó fannst honum born-
ar fram nærgöngular og óþægi-
legar spurningar. Það fór ekki
fram hjá honum, að verið var að
að athuga hvort hugsanlega hefði
verið framið afbrot. Ekki er það
þægilegt manni sem kemur að
móður sinni örendri. Nægilegt
áfall má það teljast, þótt ekki
bætist við að liggja undir hugsan-
legum grun um að hafa orðið
henni að fjörtjóni. Lögreglumenn-
imir eru að sinna skyldustörfum
sínum og naumast ástæða til að
áfellast þá, - en - segir þetta
okkur ekki töluvert um afstöðu
okkar til dauðans?
Dauðinn er bannorð
„Þegar lífið mætir dauðanum,
hylur það alla jafna ásjónu sína,“
segir Gunnar Gunnarsson í skáld-
sögu sinni Heiðaharmur. Enda
duga hvorki fortölur né undan-
brögð á slíkri stundu. Við vitum
öll að sú stund rennur upp. Við
eigum öll stefnumót við dauðann.
Við eigum öll eftir að gangast á
vald hans, hverfa inn í hann eða
ganga í gegnum hann. En við
látum eins og hann sé ekki til.
Dauðinn er bannorð, tábú. Við
fejum hann fyrir sjálfum okkur
og viljum ekki sjá hann eða vita
af honum. Við vísum honum á
ópersónulega stofnun fyrir utan
alfaraleið hversdagsins. Þar skal
sá sem deyr deyja einn í höndum
þeirra sem hafa það starf með
höndum að sjá um dauðann. Án
þess að ónáða aðra að óþörfu með
óþægilegri staðreynd og áminn-
ingu. Ef til vill er það þess vegna
sem það sýnist einkennilegt og
hugsanlega óeðlilegt, að gömul
kona skuli deyja heima hjá sér.
Sams konar afneitun dauðans,
sem kannski er í raun ótti við
dauðann, birtist oft í framkomu
okkar við syrgjendur. Sá sem hef-
ur misst náinn ástvin er eins og
opin und fyrst í stað. Þá er ekki
auðvelt að mæta þessu einkenni-
lega augnaráði annarra, sem sýn-
ist vera einhvers konar sambland
forvitni og meðaumkunar. Oft er
ekkert sagt. Þegar syrgjandinn
birtist, slær þögn á fólk, og stund-
um lætur það eins og það sjái
ekki, en horfir samt. Líkt og dauð-
inn sé smitandi sjúkdómur. Syrgj-
andinn finnur þunga þessa þegj-
andi augnaráðs og biður í raun
aðeins um eðlilega framkomu. En
hún virðist okkur erfíð. Ekki
stafar það af illvilja, heldur óör-
yggi. Við vitum ekki hvernig við
eigum að haga okkur í návist
dauðans, af því að við höfum van-
ist að láta eins og hann sé ekki til.
Að sættast við örlög sín
„Hvorki fyrir hefð né valdi/hop-
ar dauðinn eitt strik,“ segir séra
Hallgrímur í sálminum. Daglega
höfum við fyrir augunum, hversu
hverfult það er í raun sem við
sækjumst eftir og setjum traust
okkar á. Vald þykir eftirsóknar-
vert, en reynist einskis vert. Það
sjáum við skýrt í dæmum þeirra
Caucescu og Noriega. Á snöggu
augabragði hvarf vald þeirra og
breyttist í andstöðu sína. Engir
menn voru aumari þegar blekking
valdsins var frá þeim tekin.
Sá sem verður fyrir verulegu
áfalli í lífi sínu, hvort sem það er
vegna missis ástvina, náttúru-
hamfara, sjúkdóma, slysa eða af
öðrum sökum, hann fínnur með
áþreifanlegum hætti, hversu litlu
hann fær ráðið um örlög sín. Slíkt
áfall er í senn sársaukafull og
áhrifamikil kennslustund. Tvennt
er það sem menn geta lært þá. Á
úrslitastundum eru hlutir og eign-
ir einskis virði. Þegar á manninn
reynir, verður hann að reiða sig
á innri styrk sinn. Og hinar dag-
legu annir sem fylltu líf hans,
verða undarlega fjarlægar og lítil-
fjörlegar. í öðru lagi birtist mönn-
um ný staðreynd líktiig þversögn.
Menn sjá að þeir standa frammi
fyrir hinu raunverulega valdi til-
verunnar. Það kann að virðast
eins og himinninn hafí hrunið.
Eina ráðið er að sætta sig við
takmarkanir sínar og beygja sig.
fyrir hinu óhjákvæmilega. Ef það
tekst, birtist manni tilfinning
frelsis, þótt undarlegt sé. Af því
dreg ég þá ályktun, að sá sem
sættir sig við örlög sín, verður
fijáls.
Afneitun okkar á dauðanum
stafar af því að við getum ekki
sætt okkur við hann. Hann er
falinn ótti, 'sem við reynum að
útskúfa með því að þykjast ekki
vita af honum. Við stígum dans
við hégómleikann og brosum
skrumbrosi þess sem trúir því að
hann sé ódauðlegur í þessu lífi,
og ekkert geti grandað honum.
En í raun lifum við í fjötrum ótt-
ans, ef til vill án þess að vita af
því. Og: „Sjálfgerðir fjötrar/eru
traustastir fjötra,“ eins og Sigfús
Daðason kemst að orði. Sá sem
sættist við dauða sinn, öðlast
frelsi. Hann öðlast frelsi með
þeirri vissu að hann á eftir að
deyja og býr sig með lífi sínu
undir að mæta honum með ótta-
lausu æðruleysi. Þetta orðar Sig-
valdi Hjálmarson svo í ljóði:
Dauðinn er aðeins
að deyja.
Og líka hann er líf.
Höfundur er rithöfundur og
dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóla íslunds.