Morgunblaðið - 18.02.1990, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. FEBRUAR 1990
C 7
Um borð í Brúarfossi á leið til
Islands til að opna Sænsk-
islenska frystihúsið. Frá vinstri:
Greta Forshell, Franz Hartmann
og Rolf Forshell. Myndin er úr
myndaalbúmi Forshell-hjónanna.
Þótt vetur væri fóru sænsku kon-
urnar að skoða það sem merki-
legast var að sjá í Reykjavík,
Þvottalaugarnar. Gréta Forshell
t.v. og Inga Hartmann t.h. Frú
Fenger sem var með þeim, hefúr
liklega tekið myndina.
um 5500-6000 fermetra lóð eða til
framtíðar 7-10 þúsund fermetra
svæði á Batteríshafnarbakkanum
1925, kanna þeir forgangsrétt að
hafnarbakka og möguleika á raf-
magni og gasi og nægu vatni, og
segja: „Ætlunin er að byggja hér
á Suðurlandinu frystihús til fryst-
ingar á fiski og kjöti til útflutnings
og einnig ístilbúnings með svo-
nefndri Ottesens lagarfrystiaðferð,
er við höfum rétt á á Islandi. Til
að byija með er gert ráð fyrir að
frystihúsið geti tekið á móti og fryst
daglega 80 tonn af físki og kjöti
Hjalmar Forshell. Og virðist því
eitt fyrsta viðfangsefni Rolfs Forsh-
ells eftir að hann kom að fyrirtæk-
inu hafa verið að reisa þetta frysti-
hús á Islandi. Sendiherrann sonur
hans segir Svíana hafa komið þarna
inn í gegn um Esphólínbræður á
íslandi. Og það stendur heima, því
í Vísi 16. jjjlí 1925 má lesa um að
bræðurnir eru að reyna að innleiða
þessa nýju frystingu, og Jirinda
málinu af stað: „Bræðurnir Esp-
hólín hafa í hyggju að koma hér
upp frystihúsi með nýtísku tækjum
sem mjög eru að ryðja sér til rúms
erlendis. Þeir hafa nýskeð fengið
sendingu af nýjum fiski og kjöti frá
Svíþjóð, sem fryst var með þessari
aðferð og síðan send hingað í venju-
legum kassaumbúðum. í gær var
sendingin orðin 9 daga gömul, og
reyndist þá fískurinn algerlega
óskemmdur og með nýjabragði, og
kjötið eins. Má því ætla að aðferð
þessi muni gefast ágætlega vel til
þess að vernda fisk og kjöt frá
skemmdum um langan tíma. Bræð-
urnir hafa í hyggju að frysta hér
fisk og kjöt í stórum stíl, bæði til
útflutnings og neyslu í bænum, og
væri óskandi, að fyrirtæki þeirra
kæmist sem fyrst til framkvæmda."
Ári seinna er sænska fyrirtækið
orðinn aðili, svo sem lesa má í Vísi
15. september 1926: „Að undan-
förnu hefir staðið allmikið í erlend-
um blöðum um nýja frystihúsið, sem
Esphólínbræður ætla að koma upp
hér í bæ. í júní í sumar var félag
stofnað í Gautaborg með það fyrir
augum að frysta fisk og kjöt til
útflutnings héðan og tóku helstu
framkvæmdamenn borgarinnar
þátt í félagsstofnuninni. Nota á
nýja frystiaðferð, sem kend er við
Ottesen, þann er fann hana. Hluta-
fé félagins verður nálega ein milljón
krónur, minst 650 þúsund krónur,
mest 1.950.000 kr.“ Kveðst Ingólf-
ur Esphólín, sem blaðið hefur sam-
band við, ekki sjá ástæðu til að
láta neitt meira uppi um fram-
kvæmdirnar. Og svo segir blaðið:
„Óhætt er að fullyrða að hér er á
leiðinni mikið nauðsynjamál, sér-
stakiega má vænta þess, að bættar
frystiaðferðir. og náin samvinna
milli íshúss og kæliskips, eða skipa,
hafí djúptæk áhrif á kjötmarkaðinn,
sem nú er bundinn við eitt land
einvörðungu og auk þess teftur af
dýrum verkunaraðferðum.“
Jón Þ. Ólafsson birtir með grein
sinni í Ægi teikningu frá 30.11.
1925 af frystihúsi, sem þeir Esp-
hólínbræður, Ingólfur og Hjalti,
hugðust reisa við Sölvhólsgötuna.
Það er teiknað af Sigurði Péturs-
syni og Þorleifi Eyjólfssyni. Þetta
er glæsileg bygging, sem aldrei var
reist, enda fluttu Svíarnir til lands-
ins stóra byggingu frá Gautaborg
í Svíþjóð. Þar hafði hún verið rifin
og efniviðurinn fluttur til íslands.
Húsið var að hluta hlaðið úr múr-
steinum, með málmgrind frá Krupp
og klætt með báruðum asbestplöt-
um. Þegar Esphólínbræður sækja
og þá um 20 þúsund tonn af ís
árlega..." Þá hugsa þeir sér að
byija að byggja sama sumar. En
það gengur semsagt ekki eftir. Og
haustið 1927 koma sænskur verk-
fræðingur og tveir sænskir verk-
stjórar til að stjórna verki við að
reisa sænska húsið. Var síðan
sænskur maður, Harald Gustafs-
son, ráðinn til að veita því forstöðu
fyrsta áratuginn og dvaldist hann
á íslandi frá 1929 til 1938.
26. febrúar 1927 undirskrifar
Knut Zimsen borgarstjóri í
Reykjavík samning við Svensk-
Islandska Fryserierna, en fyrir
Svíanna hönd hafa þeir J. Fenger
konsúll og Lárus Jóhannesson lög-
fræðingur undirskrifað samninginn,
að því er segir í Vísi. Samkvæmt
því eru Esphólínbræður ekki lengur
með. Spurning hlýtur að vakna
hvað varð um þeirra þátttöku áður
en Sænsk-íslenska frystihúsið var
opnað. Af hveiju hættu þeir? Sagt
var að upphaflegt hlutafé hafi verið
aukið áður en húsið tók til starfa
og Ingólfur Esphólín hafi ekki
treyst sér til að tryggja sinn hlut.
En nú hefur komið í leitirnar bréf,
sem Ingólfur Esphólín skrifaði
þremur árum síðar eða skömmu
eftir að Sænsk-íslenska tók til
starfa og af öðru tilefni. Þar segir
hann: „Hvað viðkemur þannig
þekking minni á öðiaim löndum en
Svíþjóð, þá mun ég yfirleitt ekki
vera öðrum síðri í þeim efnum, enda
fékk ég lærdóm þá er ég í nærri 4
Sænsk-íslenska frystihúsið,
stærsta bygging á íslandi
fram að því og fyrsta frystihú-
sið sem sérstaklega var byggt
til slíks, blasti við þegar Fors-
hellhjónin sigldu inn í höfnina
í Reykjavík um miðjan janúar
1930.
þeim tíma er afi sendiherrans, Vikt-
or Forshell, framkvæmdastjóri
Sveriges Förenade Konservfabrik-
er, sem þekkt var í Svíþjóð undir
vörumerkin „Fyrtornet“ , keypti frá
1898 íslenska síld frá Siglufirði
fyrir fyrirtæki sitt, sem var allt
fram til 1962 stærsta niðursuðufyr-
irtæki í Svíþjóð. Þá sameinaðist það
fyrirtækinu Abba undir nafninu
Ábba-Fyrtornet og heitir frá 1970
einfaldlega Abba. Svo tengsl fjöl-
skyldunnar við ísland ná allt aftur
fyrir síðustu aldamót.
Sonur Viktors Forshell, sem dó
1928, hagfræðingurinn Rolf Forsh':
ell, kom inn í Fyrtornet 1925, hafði
þá verið í Argentínu um hríð. En
hlutafélagið Sænsk-íslenska er
skráð 14. janúar 1927 og er heimil-
isfang bæði í Gautaborg og í
Reykjavík, eins og ísl. lög gera ráð
fyrir. Stjórnin situr í Gautaborg og
hana skipa framkvæmdastjórinn
Viktor Rudolf Forshell, Carl Maur-
itz Blidberg verslunarmaður, dr.
Carl Philip Johannes Lindstedt og
Frans Erik Wilhelm Olson, og Rolf
ár vann að undirbúningi og söfnun
á fé fil Sænsk-íslenska frystihússins
hér í Reykjavík, því ætlunin var að
ég yrði forstjóri þess fyrirtækis.
En það fórst fyrir, fyrst og fremst
af því að ég, að endingu áleit mér
ekki samboðið að vinna móti hag
eigin landsmanna minna, þá er ég
komst að raun um hvemig stjórn
félagsins yrði skipuð; og einnig
vegna þess, að eftir þetta 4 ára
tímabil, sem undirbúningur og
stofnsetning tók, virtist mér frysti-
aðferðin, „Ottesens", vera orðin
úrelt, eins og mér ennþá frekar virð-
ist nú. Svo og af þeirri ástæðu, að
mér þótti ekkert keppikefli, þá sem
komið var, að halda til streitu lof-
orðum um framkvæmdastjórastöð-
una.“ Samkvæmt gögnum í fórum
Forshells sendiherra hafði Jón Esp-
hólín þegar í janúar 1929 selt
sænsku aðilunum hlut sinn í fyrir-
tækinu.
Merkasta nýjungin
Greinilegt er að mikil eftirvænt-
ing ríkir í Reykjavík vegna opnunar
Sænsk-íslenska frystihússins. Rétt
áður en það tekur til starfa skrifar
Olafur Thors langa grein í Morgun-
blaðið 19. janúar 1930 undir fyrir-
sögninni „Framtíð sjávarútvegsins.
Merkasta nýjungin" og segir m.a.:
„Hér er það í uppsiglingu er ef til
vill mun valda stærri straumhvörf-
um í íslensku þjóðlífí en togaraflot-
inn gerði fyrir 20 árum síðan. ís-
lendingum er því nauðsynlegt að
líta skynsamlega á málið þegar í
upphafi. Enginn ímyndaður ótti má
skyggja á raunveruleikann. - Hér
er ekkert að óttast, en eftir miklu
að sækjast.“ Enda mun fyrirtæki
þeirrá Thorsbræðra, Kveldúlfur,
fljótt hafa brugðist við’ þessu nýja
tækifæri og fengið físk frystan i
nýja frystihúsinu til að flytja út í
tilraunaskyni. Er viðtal við Richard
Thors framkvæmdastjóra, nýkom-
inn frá Spáni, f Morgunblaðinu 8.
júní um sumarið, þar sem hann
segir að sér hafi lengi verið ljóst
að eitthvað þyrfti að fara að breyta
til um meðferð og sölu á íslensku
fiskframleiðslunni: „Ýmsar leiðir
mætti fara í þessu efni, en þegar
frystihúsið sænska var komið upp
hér, virtist mér það liggja beinast
við að reyna að notfæra sér það
að einhveiju leyti í þessu augna-
miði. Við sömdum því við frystihús-
ið um frystingu á fiski af togurum,
síðasta aflanum úr hverri veiðiför
og auk þess úr nokkrum mótorbát-
um og sendum síðan 200 smálestir
af þessum frysta fiski til Spánar
og Ítalíu með skipi sem útbúið er
með kælivél til að haida fiskum
frosnum á leiðinni."
íslandsförin 1930
í ársbyijun 1930 héldu því af
stað til íslands, til að fylgja þessu
fyrsta frystihúsi þar úr hlaði, fram-
kvæmdastjóri sænska fyrirtækisins
Rolf Forshell og Greta kona hans
og Franz Hartmann, sem varð síðar
framkvæmdastjóri Pripps, og Inga
kona hans. Á hafnarbákkanum í
Reykjavík beið þeirra með fjóra bíla,
samkvæmt dagbók Gretu, annar
sænskur stjórnarmaður, dr. Philip
Lindstedt, og hefur verið kominn á
undan. En það var hann sem fyrst-
ur keypti fyrir sænsku aðilana
einkaleyfið á Ottesensaðferðinni
fyrir ísland. Þau fjögur sigldu með
Brúarfossi og fengu vonskuveður,
eins og má lesa í dagbók frú Gretu,
sem skrifar með fallegri rithönd og
góðri kímni, þótt öðru hveiju megi
sjá orðin „ulrik, ulrik“, þegar mat-
urinn vill skila sér í hafíð. Samt
spila þau brids lengst af. Og þegar
þau nálgast ísland skrifar hún að
Rolf sé kominn á kaf í vinnu. Þau
búa á Hótel Skjaldbreið, enda Hótel
Borg í byggingu, og ein myndin er
tekin þar út um gluggann. Og þrátt
fyrir mikinn snjó, eins og sjá má
af myndunum, fara konurnar að
skoða það merkasta í Reykjavík,
Þvottalaugarnar. Hér hafa hjónin
dvalið að minnsta kosti í nokkrar
vikur, fram yfir það að Sænska
frystihúsið fór að taka á móti fiski
18. febrúar.
Þegar hin stóra stund rennur upp
segir Morgunblaðið frá því 18. febr-
úar 1930 að „hið mikla frystihús-