Morgunblaðið - 06.05.1990, Page 17

I
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
D 17
Ljósmynd/Eðvarð Sigurgeirsson
Ljósmynd/Eðvarð Sigurgeirsson
eftir sveitinni á íslandi og hlutverk
okkar var aðallega að fljúga með
birgðir og njósnara til Noregs, að
fylgja skipaléstum og leita að kaf-
bátum milli Shetlandseyja og Fær-
eyja-
I ágúst 1942 fékk ég svo skipun
um_ að fljúga með Katalínaflugvél
til íslands. Vélin átti að afhendast
flugsveit 330 og fékk nafnið Óðinn.
Er við komum til íslands var áhöfn-
in tengd flugsveit 330 um tíma svo
hægt væri að leysa af hluta þess
mannskaps sem fyrir var.“
Johansen var korporáll við kom-
una til íslands og hafði þá verið í
flughernum í tæplega eitt ár. Eftir
stríðið hélt Johansen áfram störfum
innan flughersins. Árið 1983 lét
hann af störfum vegna aldurs og
var þá ofurstalautinant.
„Ovinir“ úr öllum áttum
„Mánuði eftir að ég kom til ís-
lands var ég fluttur til B-flight á
Akureyri. Nokkrum dögum eftir að
þangað var komið fór ég í mitt
fyrsta fylgdarflug þaðan. Við áttum
að fylgja einni af skipalestunum til
Murmansk. Þetta var 40 skipa lest
og lagði af stað frá Skotlandi 2.
september 1942. PQ 18 var kenni-
nafn þessarar lestar, en sú sem
hafði siglt þessa leíð fyrr um sumar-
ið, PQ 17, hafði siglt frá íslandi
og fengið mjög slæma útreið. Þjóð-
veijar réðust á hana og-eyddu nær
algjörlega. Tvö skipanna sneru við
til íslands, aðeins 11 komu fram
til Murmansk en 23 þeirra var
sökkt. Þjóðverjar töluðu mikið um
það að þeir hefðu „slátrað" PQ 17.
Við vorum auðvitað mjög tauga-
óstyrkir er við lögðum af stað í
fylgdarflugið. Allur breski heima-
flotinn lá líka í viðbragðsstöðu því
þeir reiknuðu með því að Þjóðveijar
myndu reyna að granda þessari
flutningalest eins og hinni fyrri.
Stóru þýsku herskipin, Tirpitz,
Scharnhaust og Naustner, lágu jú
inni á norsku fjörðunum og biðu
þess að Murmansk-lestirnar kæmu.
En í þetta skipti gekk allt vel og
ég sé af dagbókinni minni að við
vorum í loftinu í 11 klukkustundir
og 55 mínútur. En þótt allt gengi
vel uppgötvuðu Þjóðveijar okkur
og þýskar flugvélar flugu við hlið
okkar,“ segir Johansen.
Flugsveitin hafði mikið að gera
á þessum tíma við fylgdarflug og
kafbátaleit auk þess sem sjúkraflug
innanlands var mikilvægur þáttur
í starfi sveitarinnar. En þrátt fyrir
mikið álag gekk oftast allt vel. Oft
voru veðrið og langar flugleiðir
verstu óvinir hermannanna. Þó
lentu þeir oftar en einu sinni í
návígi við Þjóðveija, bæði við leit-
ar- og fylgdarflug og þegar þýskar
njósnaflugvélar flugu inn yfir
landið.
Ein slík barátta var háð 22. sept-
ember 1942 er þýskur kafbátur
réðist til atlögu við eina af Ka-
talína-flugvélunum sem var við
fylgdarflug. Flugvélin skemmdist
svo mikið að l\ýn varð að nauðienda
á hafinu við Jan Mayen. Áhöfninni
var bjargað um borð í breska tund-
urduflaeyðinn Marne.
„í nóvember 1942 misstum við
aðra flugvél af Katalína-gerðinni,“
segir Johansen. „Hún hafði fengið
það verkefni að leita að þremur
björgunarbátum. Vélin hafði verið
í loftinu í 15 klukkustundir er hún
hvarf algjörlega og enginn veit hvað
kom fyrir. Flugstjóri um borð var
Björn Stray Tingulstad, sem var
aðstoðarflugmaður á Óðni á leiðinni
til íslands. Aðrir um borð voru
Steen W.D. Hauge, Káre Myran,
Svein R. Pedersen, Finn S. Aanons-
en, Torgeir Hansen, Kristen Berg-
ene, Alf 0. Johansen og Bernhard
B. Mortensen. Árið 1983 fékk
íslenskur bátur leifar af flugvélar-
flaki í vörpuna og í ljós kom að það
var af þessari vél. Flakið liggur á
400 metra dýpi 20 mílur vestur af
Snæfellsnesi. Þaðan er aðeins 30
mínútna flug til Nauthólsvíkur."
Að minnsta kosti einu sinni var
árásaraðilinn nokkuð óvæntur.
„Eitt sinn er við vorum að koma
frá því að fylgja skipalest og vorum
rétt við Jan Mayen hófu bresku
herskipin skothríð á okkur,“ heldur
Johansen áfram. „Sem betur fer
hittu þau ekki en þetta var ekki
beinlínis skemmtileg upplifun.
Morguninn eftir var flugstjórinn
okkar kallaður inn til breska yfir-
mannsins og fékk þar viðhlítandi
afsökunarbeiðni."
Flugm í 7.437 tíma,
sáu 15kafbáta
Egil D. Johansen var hérlendis í
þijá mánuði, eða fram í október
1942. í lok sama árs var ákveðið
að flytja alla flugsveitina til Oban
í Skotlandi. Þar fengu hermennirnir
þjálfun í að fljúga fjögurra hreyfla
Sunderland-vélum. Um miðjan júlí
1943 var sveitin flutt enn einu sinni
og þá til Sullum Voe á Shetlandseyj-
Það var ekki bara norsk flug-
sveit á Akureyri. Þar var líka
skíðadeild úr norska iandhern-
um. Þeir höfðu m.a. það hlut-
verk að þjálfa breska og síðar
bandaríska hermenn í vetrar-
hernaði. Hér sést hluti land-
hersins ganga fylktu liði í Hafn-
arstræti á Akureyri 9. apríl
1942.
Guðsþjónusta í Akureyrar-
kirkju 9. apríl 1942. Tvö ár eru
liðin frá því Þjóðverjar tóku
IMoreg. Minningarathöfn. Flug-
sveit 330 missti 11 flugvélar
og 21 mann á íslandi.
um. Var það gert til þess að flugvél-
arnar næðu að fljúga lengra norður
en hægt var frá Skotlandi. Verk-
efni sveitarinnar var það sama og
áður, að vernda skipalestir og leita
að kafbátum.
Meðan flugsveit 330 var hérlend-
is flugu hermenn hennar samtals í
7.473 klukkustundir, eyðilögðu 8
þýskar flugvélar, sáu 15 kafbáta
og réðust til atlögu við 9 þeirra,
án þess þó að eyðileggja nokkurn
þeirra.
En þó sveitinni hafí ekki tekist
að eyðileggja kafbát var hún með
er bandamenn tóku þýskan kafbát
200 mílur suður af íslandi árið
1941. Áhöfnin var tekin til fanga
og færð til Reykjavíkur. Flugsveit
330 missti líka bæði menn og vélar
hérlendis. Alls missti hún 21 mann
og 11 vélar. Á Skotlandi og í Shet-
landseyjum missti sveitin41 mann.
Orðrómur um þýska innrás
- Finnst þér starf flugsveitar
330 hafa haft einhver áhrif á gang
mála í stríðinu?
„Já, það er alveg öruggt,“ segir
Johansen með áherslu. „Þýsku kaf-'
bátamir fengu að starfa að mestu
óáreittir í bytjun stríðsins og sökktu
fjölda skipa. Árið 1941 var ástand-
ið orðið ískyggilegt hvað varðar
birgðaflutninga til Englands. Það
komst næstum því ekkert á leiðar-
enda vegna þessara árása Þjóð-
veija. Þegar byijað var að fylgja
skipalestunum með flugvélum og
leita að kafbátum á svæðinu urðu
þeir að halda sig meir undir yfir-
borðinu. Við hindruðum þá í að
gera það sem þeim var ætlað.
En við gátum ekki fylgt lestunum
alla leið til Murmansk. Við gátum
aðeins flogið að Jan Mayen áður
en við þurftum að snúa við. Þaðan
þurftu þær að sigla án fylgdar þvi
einhverra hluta vegna komu Rúss-
amir ekki til móts við skipin.“
Sumir segja að það sé óhugsandi
að Þjóðveijar hafa ætlað sér að
hernema Island en aðrir segja að
Bretar hafi forðað íslandi frá her-
námi Þjóðveija. Blaðamaður spyr
Johansen hver sé hans skoðun.
„Ég er á þeirri skoðun að Þjóð-
veijar hefðu tekið ísland ef Bretar
hefðu ekki orðið fyrri til. Þeir hefðu
haft not fyrir landið sem miðstöð
fyrir skip og flugvélar sínar í norð-
urhöfum."
- Urðuð þið varir við að Þjóð-
veijar hefðu í hyggju að ráðast á
landið meðan þið vomð þar?
„Nei, en ég veit að það var rætt
mikið um það á Akureyri á tíma-
bili að Þjóðveijar væru á leið inn í
firðina á austurströnd landsins. Ég
veit líka að norski herinn var oftar
en einu sinni í viðbragðsstöðu vegna
Gríeg meðal norskra
flugmanna á Islandi
NORSKIRITHÖFUNDURINN Nordahl Grieg
starfaði sem fréttaritari á stríðsárunum og
lést við störf sín er árásarflugvél sem hann
var um borð í var skotin niður yfir Berlín 2.
desember 1943. í blaðinu Norsk Tidend, sem
upplýsingamiðstöð norsku ríkisstjórnarinnar
í London lét gefa út á stríðsárunum, birtist
grein eftir Grieg 10. mars 1943 og ber heitið
„Meðal norskra flugmanna á íslandi“. Þar
skrifar Grieg um heimsókn sína til flugsveitar
330 á Íslandi. Þat' stendur m.a.:
„Þegar einhver ætlar að skrifa um heim-
sókn á flugvöll segir hann án undantekningar
frá því að flugmaður komi til hans: ;,Gleymdu
ekki flugvallarstarfsmönnunum." Á íslandi
segir enginn slíkt. Maður sér, á hveijum degi,
flugvallarstarfsmennina með eigin augum. Á
nokkrum strandbreiðum strita þeir með flug-
vélarnar, í 20 stiga frosti, í stormi, með ber-
ar hendur verða þeir að vinna með smáskrúf-
umar í vélinni, með umhyggju og ástríðu-
fullri þolinmæði hafa þeir fyrir löngu lengt
lífaldur vélanna. Þeir draga flugvélarnar upp
úr vetrarhafínu, þeir standa í sjó upp í mitti,
gegnumblautir, skjálfandi, óstöðvandi flug-
vallarstarfsmenn. Meðan bjart er og skipalest-
ir úti fyrir sem þarf að vernda, þarf oft að
vinna allan sólarhringinn. Flugmaður sem
hafði verið inni og sofið svolítið spurði vélvirkj-
ana sem höfðu unnið í 60 tíma í einu hvort
þeir gætu meira. Þeir svöruðu ógnandi: „Eins
lengi og þið getið haldið rellunum á lofti get-
um við haft umsjón með því sem er á vellin-
um.“
Síðar í sömu grein skrifar Grieg: „Nokkrum
mánuðum síðar, er ég var með bandaríska
hernum, sá ég í gegnum sementgráan, kaldan
nóvemberdaginn langt í burtu rauðan flekk
sem hreyfðist í kirkjugarðinum. Þar var aftur
norski fáninn á kistu. Ein Northrop hafði
fallið í hafið. Sama daginn barst fréttin um
að níu manna væri saknað. Ein Katalína hafði
flogið til hafs til að leita björgunarbáta frá
sökktu skipi. Það höfðu komið skilaboð frá
flugvélinni, hún hafði leyst verkefni sitt, bát-
amir vom á réttri leið til lands og stuttu eft-
ir var þeim bjargað. En Katalínan kom aldrei
til baka.“
Enn grípum við niður í grein Griegs:
„Næstu daga var ég með Katalína-flugvélun-
um í leit þeirra á hafinu. Verkefnið náði yfir
tvö heimshöf, Atlantshafið og íshafið. Við
lögðum af stað í myrkri og komum aftur í
myrkri. Það var vetur með stutt dagsljós og
nístandi kalt. Þegar við flugum hátt virtust
fætur okkar dauðir eins og málmurinn undir
þeim. Við flugum yfir hafið og sveimuðum
kannski yfír skipalest sem grá og hægfara
færðist áfram. Við fórum bara í það sem flug-
mennirnir kalla „þreytandi ferðir"; tólf-fjórtán
tímar í loftinu án þess að nokkuð gerðist.
Þannig eru margar ferðir, ekki allar. Siglinga-
fræðingurinn sýndi mér kortið sitt, sundurt-
ætt eftir þýskar vélbyssukúlur og útatað í
blóði, hans eigin. Hann var nýkominn út af
sjúkrahúsi."
Nordahl Grieg lýkur grein sinni á þessum
orðum: „Dagnokkurn sá ég norsku flugbúð-
irnar í síðasta skipti. Ég var um borð í fjög-
urra hreyfla sprengjuflugvél, Liberator, og
var á leið suður. Við þutum eftir flugbraut-
inni og strukumst lágt yfír hermannabragg-
ana og norska flaggið. Bráðum, held ég, mun
þessi landlengja úti í hafi aftur verða gefin
íslensku þjóðinni sem hefur leyft norskum
vinum sínum að nota hana í frelsisbaráttu
sinni. En í næstum tvö ár hafa Norðmenn
búið þar, stritað og vonað og viljað, haldið út
í baráttu og kannski ekki snúið aftur — því
mun Noregi aldrei fínnast þessi auða hraun-
mörk, sem stormur og regn þjóta yfir, vera
ókunnugt land.“ |