Morgunblaðið - 06.05.1990, Side 28

28 D
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAI 1990

MOSKITÓFLUGURNAR
LÉTUÁ SÉR STANDA
Brot úr dagbókarfærslum breska hersins
á íslandi árin 1940 og 1941
eftir Guðrúnu Guðlaugsdóttur
AFIMMTUDAGINN kemur verður að venju hengd
upp tilkynning í anddyri kjallara stjórnarráðsbygg-
ingarinnar í Westminster í London. í kjallara þess-
um voru herstjórnarskrifstofur Breta til húsa á stríðsárun-
um og dag hvern um þessar mundir er hengd þar upp til-
kynning sem segir hvað var að gerast á vettvangi seinni
heimsstyrjaldarinnar fyrir 50 árum. Þann tíunda maí 1940
hernámu Bretar ísland en umtal um þá hernaðaraðgerð
var mun minna en búast hefði mátt við vegna þess að þann
dag hófst stórsókn Þjóðverja á vesturvígstöðvunum. Beggja
þessara tíðinda verður vafalaust getið í tilkynningunni sem
hengd verður upp á fimmtudaginn kemur.
ÞAÐ VEKUR blendnar tilfinn-
ingar að ganga um þennan kjallara
sem nú er orðinn að safni, Cabinet
War Rooms. Ekki er ólíklegt að
þarna í fundarherbergi bresku her-
stjórnarinnar hafi verið ákveðið að
senda her til íslands til að hertaka
landið. Sú ákvörðun hefur trúlega
verið ein af fyrstu ákvörðunum
Churchills eftir að hann tók við
landvörnum Breta þann 5. apríl
1940. Einnig er freistandi að ætla
að inn í hið margfræga kortaher-
bergi, The Map Room, hafi tilkynn-
ingin borist um að þessi umrædda
stríðsaðgerð Breta hafi heppnast.
Frá þessum rammgerða og sérstak-
lega styrkta kjallara stjórnuðu
bresk hemaðaryfirvöld aðgerðum
breska hersins öll stríðsárin.
Það er með ólíkindum hvað til-
þrifamikil starfsemi hefur átt sér
stað í þrengslunum undir stálbitun-
um sem héldu uppi þriggja feta
þykku lagi af steypu og járni sem
lagt var yfír þykkt gólfíð. Kjallarinn
er niðurgrafínn um þijá metra og
hann var sérstaklega útvalinn
skömmu fyrir stríð til þess að hýsa
herstjórnarskrifstofurnar ef til
styrjaldar kæmi. Milli digurra burð-
arviða lifði starfsfólk herstjómar-
innar síðan lífí sínu þessi örlagaríku
ár. Múrsteinsveggirnir urðu vitni
að sigrum þess og ósigrum, innan
þeirra vann það og hvíldi sig, gladd-
ist og hryggðist í gulu skini raf-
magnsljósanna. Sumir helstu yfír-
mennirnir höfðu þarna lítil svefn-
herbergi auk vinnuaðstöðu sinnar,
sem var ákaflega þröngur stakkur
skorinn. Churchill var reyndar
lengstum tregur til að sofa í neðan-
jarðarherbergi sínu, hann fór heldur
upp í herbergi á fyrstu hæðinni sem
herstjórnin hafði einnig fyrir starf-
semi sína. Eftir að loftárásir á
London færðust í aukana reyndu
kona hans og starfsliðið að sjá til
þess að hann tæki á sig náðir niðri
í kjallaranum en það kom oft fyrir
lítið. Einu sinni sem oftar þegai
loftárásir stóðu yfír hringdi Clem-
entina kona Churchills í yfirmann
starfsliðsins og bað hann um að sjá
til þess að Churchill gengi til hvílu
niðri í kjallaranum. Churchill hlýddi
konu sinni og fór niður en skömmu
seinna kom starfsmaður að honum
á gangi á náttfötunum. Churchill
stansaði og sagði til skýringar: Nú
Sir Winston Churchill kemur til Islands í ágúst 1941.
Inngangur í Cabinet War Rooms
norðlægu eyju sem áður var svo
fjarri togstreitu stórveldanna í hin-
um vestræna heimi. Þeir skjala-
bunkar í Public Record Offíce sem
varða Island eru ekki miklir að vöxt-
um og eru sumir hveijir ófáanlegir
til athugunar. Aðra má skoða en
ekki birta neitt úr þeim sem varðar
nafngreint fólk. Enn aðra er mönn-
um fijálst að endursegja að fullu
og ljósrita að vild.
Töluvert mikið hefur verið skrif-
að um viðbrögð íslendinga við
hemáminu og þær afleiðingar sem
það hafði fyrir íslenskt þjóðlíf. Hins
vegar fer færri sögum af því hvern-
ig bresku hermönnunum leist á
þetta land sem þeir gistu sem nokk-
urs konar herraþjóð um takmarkað-
an tíma. Það er forvitnilegt að sjá
ýmsar athugasemdir breska yfir-
hershöfðingjans í dagbókunum sem
hann hélt hér og þær hugmyndir
sem hann og undirsátar hans gerðu
Ljósmynd/Benedikt Jónsson
sér um land og þjóð. Sumt af því
sem hér verður birt er úr dagbókum
sem ekki má gefa algerlega lausar
til afnota fyrr en um miðja næstu
öld, en bannið tekur þó helst til
nafngreinds fólks. Mest lítið er gert
af því að túlka þessi handahófs-
kenndu brot sem tekin eru upp úr
dagbókum hershöfðingjans eða
auka við þau. Færslurnar eru þýdd-
ar og birtar eins og þær koma fyrir.
Boðorðin tíu og róandi
áhrif riffla
Samkvæmt upplýsingum sem
Bretar höfðu voi-u íbúar Islands við
upphaf hernáms 120 þúsund, þeir
eru í dagbókunum sagðir skiptast
aðallega í tvo hópa, þá sem eru
hliðhollir Bretum og hina sem halla
sér að Þjóðveijum. Þeir fyrrnefndu
eru sagðir heldur fleiri, en hinir
síðarnefndu mun betur skipulagðir.
Ljósmynd/Imþenal War Museum
Bretar töldu sig vita að ýmsir aðilar
á Islandi, sérstaklega Ungmennafé-
lagshreyfíngin, væru undir þýskum
áhrifum og hafa áhyggjur af að
þeir gætu reynt að stofna til vand-
ræða. „Slíkt ber að varast,“ segir
ennfremur í dagbókinni.
Af þessum 120 þúsund íbúum
íslands voru samkvæmt upplýsing-
um Breta 700 Danir, 400 Norð-
menn, 25 Svíar, 6 Bretar og 180
Þjóðveijar. I dagbókum hersins eru
Þjóðveijarnir flokkaðir nánar eftir
búsetu og kyni en jafnframt tekið
fram að upplýsingar þessar séu frá
íslendingum komnar og látinn í ljós
grunur um að Þjóðveijar séu hér
mun fleiri en þetta.
24. maí 1940: Allar upplýsingar
benda til þess að viðhorf Islendinga
gagnvart breska herliðinu sé vin-
samlegt. En varfærni þeirra til sam-
vinnu við hersveitir okkar virðist
eiga rót í almennum efasemdum
um endalok stríðsins og hvernig þau
endalok munu hafa áhrif á Islandi.
Ótti við loftárásir er almennur enda
loftvarnir litlar. Það þarf að vinna
bug á þessu efasemdaviðhorfi svo
og sögusögnum sem spretta upp
úr þýskum útvarpsáróðri og vinna
gegn þeim áhrifum með því að gera
staðreyndir kunnar. I þessu sam-
bandi má nefna tilkynningu í þýska
útvarpinu þess efnis að skipunum
Franconia og Lancastria hafi verið
sökkt í Reykjavíkurhöfn. En sú til-
kynning var birt í öllum blöðum og
hefur orðið að miklu liði til að af-
hjúpa þýska áróðursstarfsemi.
Tekið er fram í dagbókarskýrsl-
unum að Islendingar séu spurulir
við herverðina og þeir eru líka sagð-
ir hafa grunsamlegt aksturslag
(hvernig sem ber að skilja það).
Verðirnir eru varaðir við að vingast
Ljósmynd/Benedikt Jónsson
Daglega eru hengdar upp til-
kynningar í anddyri herstjórn-
arsafnsins.
hef ég gengið til hvílu hér niðri,
og þá er ég farinn upp að sofa.“
I þessum undarlegu húsakynnum
bresku herstjórnarinnar hefur nafn
íslands vafalaust stundum borið á
góma en þegar maður skoðar landa-
kortin sem hanga uppi í kortaher-
berginu, þar sem staða hinna ýmsu
heija er enn merkt inná kortin með
mislitum pijónum þá verður manni
rækilega ljóst hvað ísland var bless-
unarlega afskipt í þessum hræði-
lega hildarleik. Eigi að síður breytti
hernámið íslensku þjóðlífi þann veg
að aldrei síðan hefur lífið á íslandi
verið með neitt svipuðum formerkj-
um og áður var.
Strax eftir að breski herinn steig
hér á land hóf yfirmaður hersins
að skrifa um viðburði hér í
stríðsdagbók sína. A Þjóðskjala-
safni Breta í London þar sem
stríðsskjöl Breta eru varðveitt liggja
nú þessar gulnuðu dagbækur og
gefa nokkra innsýn inn í það líf sem
breskir hermenn lifðu hér á landi
og í bakgrunninum má sjá óljósar
útlínur af lífí almennings á þessari