Morgunblaðið - 06.05.1990, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
D 29
um of við íslendinga og harðbannað
að þiggja drykki sem sagðir eru
hafa alvarleg áhrif (hér er sennilega
átt við íslenskt brennivín). Sett voru
upp tíu boðorð til hermannanna. í
lauslegri endursögn eru boðorðin
þessi: 1) Þetta er í fyrsta sinn sem
breskar hersveitir eru á Islandi og
breska þjóðin mun verða dæmd eft-
ir hegðun bresku hermannanna. 2)
Gleymið ekki að hús og bæir eru
eign og heimili íslendinga sem þið
eigið að meðhöndla eins og þið vild-
uð láta meðhöndja ykkar eigin eign-
ir. 3) Dæmið íslendinga ekki of
fljótt. Við erum gestir þeirra og til
þess er ætlast að þeim sé sýnd
fyllsta kurteisi. 4) Munið að ýmis
bresk þjóðareinkenni, sem við erum
vanir, geta, án þess að við gerum
okkur grein fyrir því, hneykslað eða
jafnvel sært íslendinga. Við erum
vanir að koma fram hver við annan
með ffjálslegu kæruleysi. Utlend-
ingar eru miklu kurteisari hver við
annan. Þess vegna skulum við
reyna að vera miklu kurteisari við
þá (Islendinga) en við erum hver
við annan. 5) Komið fram við konur
eins og þið vilduð að komið væri
fram við ykkar eigin konur eða
systur. Réttið konum í erfiðisvinnu
hjálparhönd. Reynið að vingast við
börnin. 6) Það er ágæt vörn gegn
leiða að nota tímann til að kynnast
vopnum sínum. 7) Menn skulu hlýða
fyrirmælum yfirmanna sinna og
gefa góðan gaum að klæðaburði
sínum. 8) Varist lausmælgi því
njósnarar geta verið á. hveiju strái.
9) Margir Islendingar tala ensku
en fáir Englendingar tala íslensku.
Besta leiðin að hjörtum manna er
að læra mál þeirra og kenna þeim
sitt eigið mál. 10) Stranglega er
bannað að taka nokkurn hlut
ófijálsri hendi. Auk þess er bent á
að það sem þykir alsiða á Bret-
landi, að hermenn veifi og kalli til
kvenna, er bannað á Islandi. Tekið
er fram að þar þyki þetta athæfi
ókurteisi. Lögð er áhersla á að
frumkvæði að vináttu eigi að koma
frá íslendingum.
í lok maí 1940 er tekið fram í
dagbókunum að útborgunardagur
bresku hermannanna sé á föstudög-
um. Jafnframt er varað sérstaklega
við íslensku brennivfni: Að undan-
förnu hafa komið upp þau tilfelli
að hermenn drekki áfengi inn-
fæddra, sérstaklega áfengi sem
kallast Svarti dauði. Það lamar lík-
amann eða heilann eða hvort
tveggja. Hermönnum er því bannað
að drekka Svarta dauða að við-
lagðri þungri refsingu. Neðan við
þessa viðvörun er önnur ekki síðui'
alvarleg: Varað er við íslenskum
kommúnistum, þeir eru sagðir hlið-
hollir nasistum. í byijun júní 1940
er þess getið að allir Þjóðveijar sem
tilkynna sig daglega til sendiráðsins
hafi verið ljósmyndaðir. Jafnframt
er þess getið að listi hafi verið bú-
inn til yfir varhugaverða einstakl-
inga sem hafa haft sig í frammi
gagnvart breskum hermönnum,
aðallega á þann hátt að hafa selt
þeim áfengi. í dagbókunum er mik-
ið lagt upp úr því að halda vinsam-
legum samskiptum við Islendinga:
„Astæður þess eru augljósar, fyrsta
lagi leiðir það af sér áfallaminni
samskipti, í öðru lagi hjálpa vin-
veittir en óvinveittir ekki.“ Að
kvöldi 22. júlí 1940 er eftirfarandi
skráð í dagbækurnar: Okyrrð í
bænum. Rifflar voru hlaðnir sam-
stundis og „óvart“ hleypt af og
hafði það róandi áhrif.
Allt nautakjöt, á íslandi af
aflóga mjólkurkúm
„Úr skýrslu birgðavarðar 5. júní:
Engar moskitóflugur hafa enn sést
svo vitað sé, kannski verður þeirra
vart seinna og mun ég láta ykkur
vita um það. Ur bréfi birgðavarðar-
ins 8. júní: Ég vil fá 30 tonn af
frystu nautakjöti og legg til að
keypt verði íslenskt lambakjöt sem
mun vera fáanlegt á sanngjörnu
verði. Nautakjöt er einnig til, en i
minni mæli en lambakjöt en það
er dýrara (u.þ.b. penny á pund) og
það er ekki gott. Þáð er lítil fita á
því og það kemst ekki í hálfkvisti
Hið fræga fundarherbergi í
Cabinet War Rooms.
við það nautakjöt sem við erum
vanir. Nautgripir eru ekki aldir hér
vegna slátrunar, allt nautakjöt á
Islandi er kjöt af aflóga mjólkur-
kúm. Mikið er til af fiski en hann
þykir fitulítill. Kartöflur og _græn-
meti er óheyrilega dýrt á lslandi
og raunar lítið til af því. Þó er rabar-
bari ódýr.
A hernaðartímum er ljósmynda-
taka jafnan talin varhugaverð. Um
slíkt er nauðsynlegt að móta stefnu.
í dagbókunum er sú stefna kynnt:
Að því tilskyldu að gætt sé fyllsta
öryggis breska hersins er engin
ástæða tii að amast við því að Is-
lendingar taki ljósmyndir út um
landið. Þess vegna ber að varast
að hafa afskipti af íslendingum í
þessum efnum. 11. júlí færsla nr.
211: Björgunarafrek. Lögreglu-
stjórinn í Reykjavík hefur vakið
athygli hershöfðingjans á eftirfar-
andi björgunarafreki. Aðfaranótt
sunnudagsins 7. júlí fleygði drukkin
kona sér í sjóinn hjá Faxagarði.
Hermaður nr. 548105 sem var í
nágrenninu stakk sér eftir konunni
án þess að hugsa um áhættuna sem
hann setti sig í og tókst að bjarga
konunni frá drukknun. Hershöfð-
inginn hefur látið svo um mælt að
atburður þessi verði skráður í skjöl
hersins.
15. júlí ritar hershöfðinginn eftir-
farandi tilskipun: Vopnaburður. Þó
að sérhver hermaður beri á sér skot-
færi á hann ekki að hlaða rifil sinn
án skipunar yfirmanns síns nema
hann standi frammi fyrir vopnuðum
einstaklingi.
Enn varað við Svarta dauða
Enn er varað við Svarta dauða:
18. júlí tilskipun nr. 244. Alkóhól.
Allir hermenn háir sem lágir eru
varaðir við hættulegum áhrifum
islenska brennivínsins sem þekkt
er undir nafninu Svarti dauði. Áhrif
þess geta verið mjög snögg. Þeim
sem eiga Svarta dauða eða drekka
hann verður stranglega refsað. 30.
júlí 1940: Komið hefur í ljós að í
mörgum tilfellum hefur matur verið
eyðilagður í miklum mæli. Yfir-
mönnum er gert að gera allt sem
í þeirra valdi stendur til að stöðva
þetta athæfi. Júlí 1940: Mikill
skortur á húsnæði og lítil von til
þess að ljúka áætluninni um
braggabyggingarnar fyrir jól. 10.
ágúst 1940: Haldinn var dansleikur
fyrir yfirmenn í íslensku húsnæði.
A síðustu stundu heimtaði hljóm-
sveit hússins hærri borgun og sama
gerði eigandi hússins. Vegna þessa
varð smávægilegt tap af skemmt-
uninni. Ákveðið að koma upp hljóm-
sveit og offiseraklúbb sem fyrst,
en húsnæði er erfitt að fá. (Mörg
böll voru haldin á Hótel Borg, einn-
ig í Oddfellowsalnum en seinna kom
Ingólfskaffi til sögunnar, svo eitt-
hvað sé nefnt af þeim húsum sem
breski herinn leigði fyrir samkomur
sínar.) 16. sept 1940: Stórum flokk-
um af kindum mun fljótlega verða
ekið til Reykjavíkur og aðra bæi til
slátrunar og er bílstjórum hersins
uppálagt að taka þessum uppákom-
um með þolgæði. 11 sept. 1940:
Sérstakrar aðgæslu er þörf þegar
kalt er í veðri og rakt. Eftir her-
göngu eða að loknu dagsverki ættu
hermenn að skipta um sokka og
nudda fætur sína uppúr púðri. Sér-
stök fótsápa og púður er fáanlegt
hjá birgðaverði og ein únsa af sápu
og púðri ættu að nægja hveijum
manni í viku. í lok sept 1940: Stend-
ur til að koma á fót skáksveit til
að keppa við skáksveit innfæddra
og áhugasamir hermenn beðnir að
gefa sig fram. 2. des. 1940: Herða-
tré, krókar og sjónaukar hafa horf-
ið í Sundhöll Reykjavíkur og öðrum
sundstöðum. Linni þessu ekki verð-
ur hermönnum bannaður aðgangur
að sundstöðum. 8. janúar 1941:
Verkfalli aflétt með því að hækka
framfærslukostnað úr 27 prósent í
41 prósent. Okkar stefna var af-
skiptaleysi þó að við höfum fimmtán
hundruð íslendinga í vinnu. Vinnu-
afl úr röðum breskra hermenna var
notað í mikilvæg verkefni, aðallega
til að sýna að breski herinn væri
sjálfur sér nógur um vinnuafl. 25.
janúar 1941: Verkfall karl- og
kvenstarfsfólks á hótelum stendur
út mánuðinn. öli hótel lokuð.
Sagt frá Churchill í
einni setningu
Þessi brot sem hér hafa verið
birt úr dagbókarfærslum breska
yfirhershöfðingjans á íslandi eru
ekki mikilsverð frá hernaðarlegu
sjónarmiði. I dagbókum þessum
bregður enda svo við að tíðindi sem
talin eru mikilsverð frá sögulegu
sjónarmiði fá kannski mun minni
umfjöllun en alls kyns smámunir.
T. d. segir yfirhershöfðinginn frá
því í einni línu þegar Winston
Churchili heimsækir Íslandl6.
ágúst 1941. Hins vegar er eytt tals-
vert löngu máli í að brýna fyrir
mönnum að vera ekki með hávaða
í nánd við loðdýrabú svo feldur
dýranna skemmist ekki og hvetja
menn til að púðra vel fætur sína
að lokinni vinnu. En hið síðarnefnda
flokkast nú nú kannski undir hygg-
indi sem í hag koma í hernaði. At-
burðir dagsins í dag eru undra fljót-
ir að verða að sagnfræði. Innihald
dagbókanna sem hér um ræðir var
eitt sinn strangasta leyndarmál og
gersamlega óaðgengilegt hveijum
Islendingi. En tíminn breytir vægi
hlutanna. Nú eru þeir sem fyrir 50
árum sátu og púðruðu á sér fæt-
urna inn í bröggum uppá íslandi
ýmist orðnir aidraðir menn eða
gengnir til feðra sinna og aldurinn
hefur einnig sett sitt mark á dag-
bækur breska yfirhershöfðingjans.
Þær eru nú litnar öðrum augum
en áður var, rétt eins og safngrip-
irnir sem geymdir eru í Cabinet
War Rooms í London, þar sem áður
sló púls þeirra atburða sem réðu
lífi eða dauða fyrir milljónir manna
ríkir nú rykfallin friðsæld. Undir
gleri í tréborði herstjómarsafnsins
í Westminster eru geymdir fáeinir
sykurmolar sem fundust eftir að
stríðinu lauk árið 1945 í skúffum
í borði yfirmanns kortaherbergisins.
Þeir liggja þarna rétt eins og sýnis-
horn af því sæta sem til var á
stríðsárunum. En hlutfallið á milli
gömlu hvítu sykurmolanna og allra
morðtólanna sem einnig eiga sitt
pláss i glerborðum safnsins minnir
á þá staðreynd að þó menn hafi
vissulega lifað sætlegar stundir á
tímum seinni heimsstyijaldarinnar,
þá voru hinar sársaukafullu svo
margfalt, margfalt fleiri. ■