Morgunblaðið - 05.10.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. OKTÓBER 1990
Orð til Gunnars
Salvarssonar
eftir Brnga
Asgeirsson
Á stundum er það næsta leiðin-
legt og jafnvel dapurlegt að setjast
niður fyrir framan tölvuskjáinn.
Það á einkum við, er maður
neyðist gegn vilja sínum að svara
ómaklegum staðhæfíngum og
ávirðingum á eigin persónu og er
ég löngu hættur því að mestu,
enda treysti ég dómgreind lesenda
og að þeir sjái í gegnum skrifín.
En fyrir kemur, að skrifín eru
þess eðlis, að maður verður beinlín-
is að svara, því að slíkt geta ýms-
ir seinna tekið upp sem blákaldar
staðreyndir og ekki hef ég áhuga
á að láta troða mér um tær í jafn
viðkvæmu máli.
Ekki þekki ég neitt til Gunnars
Salvarssonar, skólastjóra Heym-
leysingjaskólans, nema rétt aðeins
í sjón, en hann hefur fnál sitt af
miklum móð og í fyrstu málsgrein
sinni fer hann tvívegis með rangt
mál og seinna skiptið með hrein
ósannindi. Skil ég illa slíkan mála-
flutning.
í fyrsta lagi hefur það sjaldnast
verið í beinum tengslum við al-
mennar umræður um málefni
heymarlausra, að ég hef skrifað
um eðli heymarleysis, þótt það
hafí gerst í tvö síðustu skipti, held-
ur hefur verið um að ræða almenn-
ar greinar um orsakir og eðli
heyrnarleysis og hef ég þar einnig
nákvæmlega skilgreint mikinn
mun þess að fæðast heymarlaus
og missa heym, eftir að einhver
málkennd hefur náð að þróast.
Hinn minnsti málþroski hefur mjög
mikið að segja, ef rétt er að málum
staðið um áframhaldið. En sé svo
aftur rangt að málum staðið getur
jafnvel drjúgur málþroski glatast.
Þá er það ekki aðeins rangt
heldur hrein ósannindi að segja
mig vera á móti táknmáli og vinna
gegn því, það hef ég aldrei verið
né mun verða, svo sem öll skrif
mín em til vitnis um.
Hins vegar er ég hræddur við
alhæfingu, forsjárhyggju og mið-
stýringu í þessum málum sem öðr-
um.
Ég leyfði mér og einungis að
efast um að hægt sé að alhæfa
einn tjáskiptamöguleika heymar-
lausra sem móðurmál þeirra og
fyrir það fæ ég það framan í mig
að skrif mín séu sprottin af annar-
legum hvötum og jafnvel í auglýs-
ingaskyni á eigin persónu. Dijúgur
skammtur af lágkúm það.
Ég hef ósjaldan verið spurður
að því, hví ég beitti ekki stflvopni
mínu meira fyrir málstað heymar-
lausra vegna margþættrar þekk-
ingar og reynslu minnar á þessum
málum, og það var m.a. gert í til-
efni dags heymarlausra síðast.
Skrifaði ég þá pistil, þótt seint
yrði vegna anna, og sé ég nú að
hann mun hafa farið í taugarnar
á skólastjóranum vegna þess að
ég vék að hugtakinu „móðurmál
heymarlausra".
Þá skal þess í leiðinni getið, að
ég sagði við Matthías Johannessen
skáld og ritstjóra fyrir nokkmm
árum, að út væm komnar nokkrar
merkilegar bækur með skilgrein-
ingfu á heymarleysi, er vörpuðu
um margt nýju ljósi á eðli þess og
töluðum við um stund um þessi
mál. Segir hann við mig að skiln-
aði að ég skuli panta þær allar og
skrifa grein upp úr þeim við til-
efni, en hef ekki ennþá komið því
við, en þær era verðmætur stuðn-
ingur skrifum mínum.
Hef ég fullan hug á því að taka
saman grein upp úr þeim og mun
síst af öllu spyija Gunnar Salvars-
son um leyfi hér, er- að því kemur.
Skilningur skólastjórans virðist
vera all takmarkaður um eðli
heymarleysis, þar sem álíti þá helst
heymarlausa, sem era fæddir
heymarlausir eða mikið heyrnar-
skertir, en hinir séu ekki „nema“
læknisfræðilega heymarlausir!
íslensk tunga á ekkert skil-
merkilegra orð fyrir þá fötlun, er
menn missa fullkomlega heym eða
fæðast þannig, en að þeir séu
heymarlausir og nær hugtakinu
fullkomlega, þótt meir en æskilegt
væri að geta aðgreint þessa tvo
hópa í einu orði, sem fæddir eru
heymarlausir eða misst hafa
heym, eftir að nokkrum málþroska
var náð.
Hér er þó um skilgreiningarat-
riði að ræða og vil ég því fara
nokkrum orðum um reynslu mína.
— Ég er alinn upp í fallegu
húsi við Rauðarárstíginn og í
beinni línu upp frá því og aðeins
aðgreint af Þverholtinu og einni
húsalengju var Málleysingjaskól-
inn svonefíidi við Stakkholt.
Ég hafði því þetta fólk í nálægu
sjónmáli frá bernskuárum mínum
og er það í fersku minni ásamt
öllu því andlega og líkamlega fatl-
aða fólki, sem einnig var vistað í
skólahúsinu. Minnist ég þess hve
ég fann mikið til með þessu heil-
brigða fólki að vera sett á sama
bás og vangefíð og þroskaheft.
Augljóst mátti vera, að eina hindr-
un þess væri heymarleysið og varð
það til þess að við krakkamir í
hverfínu, sem fylgdumst grannt
með, veltum þessu fyrir okkur.
Síst af öllu datt mér þá í hug,
að ég ætti eftir að ganga í gegnum
þetta. sama og m.a. vera innan
veggja þessa skóla í þijú ár.
Málvísum mönnum mun vafal-
ítið hafa þótt nafngiftin „mállaus"
fegurri íslenzka en daufdumbur og
eins og oftar ekki gert sér grein
fyrir því, að orðið gæti brenglað
skilninginn á hugtakinu, er það
næði alfarið yfír einn minnihluta-
hóp í þjóðfélaginu.
Auðvitað eru allir fæddir mál-
lausir og langflestir heymarlausir
voru mállausir allt lífíð áður fyrr
og því hefur hinum vísu mönnum
fundist nafngiftin við hæfí.
Orðið daufdumbur mun komið
úr germönsku sbr. Taubstumm á
þýsku og dövstum á dönsku og var
skilgreining á þeim, sem fæddir
voru heymarlausir, eða mikið
heymarskertir, og'var í þann tíma
fynrmunað að læra talmál.
í þann tíma vora þeir, sem dapr-
aðist heym eða misstu heymina
eftir að málþroska var náð, nefnd-
ir heymardaufír eða alveg heym-
arlausir.
Þetta er alveg ljóst og klárt og
þarf ekki að deila um viðumefnin
jafn lítið eftirsóknarverð og þau
eru.
Ég fylgdi fljótlega Brandi heitn-
um Jónssyni í Málleysingjaskólann,
eftir að hann varð skólastjóri þar
og móðir min hafði tekið mig úr
Austurbæjarskólanum, þar sem
menn höfðu ekki þá þekkingu til
áð bera, er til þurfti í mínu tilfelli.
Voru ánægðir ef ég mætti rétt-
stundis í skóla og sæti allan
kennslutímann. En það var ég
naumast og móðir mín alls ekki.
Brandur gerði það að skilyrði
fyrir yfirtöku sinni á Malleysingja-
skólanum, að hann yrði sérskóli
heyrnarlausra og engra annarra
og fékk það í gegn, enda hefði
hann öðrum kosti tekið tilboðum
erlendis frá og ný og ómetanleg
þekking hans þar með glaíast' ís-
lendingum.
Við komu Brands gjörbreyttist
skólinn og smám saman viðhorf
fólks til þessa minnihlutahóps.
Fljótlega hóf hann atlögu að
nafngift skólans, sem honum þótti
ærið misvítandi, enda lagði hann
áherzlu á að reyna að koma sem
flestum til einhvers málþroska með
nýjum aðferðum og eigin tilraun-
um. Þar sem ég var trúnaðarvinur
hans í þessum málum og hann
lagði mikla áherslu á að ræða við
mig vítt og breitt um eðli heymar-
leysis fylgdist ég grannt með bar-
áttu hans. Ég var trúlega fyrsti
Islendingurinn, sem hann skipu-
lega kenndi varalestur og hafði
gert það í tvö ár, áður en hann
varð skólastjóri.
Þá var það nýtt, að Brandur
óskaði eftir miklu yngri börnum í
skólann — vildi eiginlega skóla-
skylda heymarlaus böm frá fjög-
urra ára aldri og mun einnig hafa
tekist það, þótt að sjálfsögðu
mætti hann hér andstöðu svo sem
í öllum öðrum nýjungum, er hann
fitjaði upp á.
Helgi Elíasson, fræðslustjóri,
sýndi skilning á mörgu því, sem
Brandur vildi fá í gegn og m.a.
fengum við þrír piltamir, sem
misstum heym á sama tíma og
vorum níu, ellefu og tólf ára, sér-
kennslu i nokkram námsgreinum.
Nafni skólans var þannig breytt
í „Heyrnleysingjaskólinn" og muni
Brandi hafa verið það nokkur
stuðningur, að innan veggja hans
vora þrír ungir piltar alveg heym-
arlausir, sem þó töluðu móðurmál
sitt reiprennandi, enda gerði það
nafngiftina málleysingjaskóli
næsta fáránlega.
Það var þó áreiðanlega ekki
meiningin að einskorða nafngiftina
„heyrnarlaus" einungis við þá, sem
fæddir era heyrnarlausir eða illa
heyrnarskertir, heldur átti vita-
skuld við heymarlausa almennt.
Má hér vísa til og minna á, að
hinn mikilvægi útvörður skilnings-
vitanna er í jafn miklu lamasessi,
hvort heldur sem menn fæðast
heyrnarlausir eða missa heyrnina
seinna á lífsleiðinni.
í ljósi framanskráðs er það
þannig hálf langsótt einföldun að
tala um, að menn séu „ekki nema“
eða kannski „bara heyrnarlausir"
og svolítið torskilið fyrir þá að
liggja undir því, sem misst hafa á
unga aldri heyrnina með öllu, þ.e.
100%. Nógu ill er þessi fötlun samt.
Eiga menn þá að koma inn í
tunguna markleysum sem þessum;
að þessi maður sé ekki blindur
nema frá því að hann var dreng-
ur, én ekki fæddur blindur. Eða
að þessi sé aðeins alveg lamaður
frá unga aldri? Að slíku er í sjálfu
sér lítil meinabót, þegar fötlunin
er algjör.
Telji skólastjórinn það almenna
reglu, að menn haldi málkennd
sinni eins og ekkert haíi í skorist,
og auki hana með áranum þrátt
fyrir algjöran heyrnarmissi á unga
aldri, þyrfti hann að læra fræði sín
mun hetur. Einkum þegar um er
að ræða einstaklinga, sem aldrei
hafa lært íslenzku í skóla né hinar
dýpri reglur rítaðs máls.
En þetta er þó vel mögulegt við
góðar ytri aðstæður, metnað og
vilja, þrátt fyrir að klappað væri á
öxlina á manni í skóla og ýjað að
því, að heyrnarlausir þyrftu ekki á
íslenzku að halda í lífi sínu.
Það er einmitt þetta, að rótgrón-
ir fordómar, sem ná jafnvel inn í
raðir víðsýnustu skólamanna, geta
gert þolandanum mun erfiðara fyr-
ir um vik við að tileinka sér reglur
málsins, hvað þá ef honum væri
kennt og álagt að nota frekar tákn-
mál í samskiptum sínum við fólk.
Það eru ekki aðeins til tvær teg-
undir heyrnarlausra, heldur marg-
ar tegundir, svo að hér er ekki
hægt að alhæfa þarfir þeirra, held-
ur skulu hlutirnir teknir í réttri röð
og meta hæfni og getu hvers og
eins og aðstoða viðkomandi eftir
því.
Bragi Ásgeirsson
„Þá er það ekki aðeins
rangt heldur hrein
ósannindi að segja mig
vera á móti táknmáli
og vinna gegn því, það
hef ég aldrei verið né
mun verða, svo sem öll
skrif mín eru til vitnis
um. Hins vegar er ég
hræddur við alhæfingu,
forsjárhyggju og mið-
stýringu í þéssum mál-
um sem öðrum.“
Margur fæðist með heyrnarleif-
ar og á þá mun auðveldara með
að tileinka sér mál en sá, er fæð-
ist alveg heyrnariaus. Með aðstoð
nýtækni ættu möguleikar þeirra
að aukast stórlega við að tileinka
sér talmál og almenna málkennd,
en hvað gerist ef móðurmál þeirra
verður táknmál frá upphafi og
þeir teljist þá vera að læra erlend
mál, skyldu þeir vilja tileinka sér
mál móður eða föður?
Það eru þannig margir fletir á
þessu máli og farsælast að fara
sér hægt um allar staðhæfingar.
Það eru t.d. ekki mörg ár síðan
beinlínis átti að sturta öllu heyrn-
arlausu fólki út í almenna skóla-
kerfið og afnema sérskólana og
stóðu að þessari nýju og vísu stefnu
lærðir, heyrandi sérfræðingar með
þykka doðranta spekilegra álykt-
ana fyrir rasspúða.
Á móti þessu höfum við þolend-
urnir einungis lífsreynsluna, á köfl-
um lífsreynslu sem fæstir vildu.
Það er þannig margt, sem ég
hef verið að velta fyrir mér, og
það er algjörlega úr lausu lofti
gripið að telja mig vera á móti
einhveijum tjáskiptamöguleika
heyrnarlausra né nokkurri þeirri
lausn, sem stuðlað geti að auknum
þroska þeirra og dýpri lífsfyllingu.
Hér þróast hlutirnir eftir aðstæð-
um, en menn eiga síður alfarið að
vera undir forsjá og miðstýringu
þeirra komnir, sem iðulega virðast
vita betur en þolendurnir.
Og skyldu þeir, sem fæðast með
heyrnarleifar, jafnvel 50% vera
heyrnarlausari en þeir, sem missa
heyrnina 100% á bernskuskeiði?
En hér er allur samanburður út
í hött og getur valdið misskilningi,
en hins vegar er það hárrétt, sem
ég hef og þráfaldlega bent á í
greinum mínum, að hvert ár með
heyrn í æsku hefur gríðarlega mik-
ið að segja um þroskamöguleika
viðkomandi. Vel að merkja einung-
is möguleika, því að séu þeir ekki
fyrir hendi er hætta á að þroskinn
glatist og um það era dæmin mörg
og dapurleg.
Jafnvel fullorðnum mönnum,
sem náð hafa Iangt í lífinu, getur
slíkur skyndilegur missir orðið um
megn, eins og t.d. svo eitt dæmi
sé nefnt hljómsveitarstjóranum
Artie Shaw, sem giftur var kvik-
myndaleikkonunni Betty Grable,
en hann hvarf í algjöra einangrun.
Gunnar Salvarsson má gjarnan
leggja í róminn, hann má jafnvel
tala hátt, en snjall telst málflutn-
ingur hans ekki og vil ég m.a.
benda á þessa setningu: „Fjöl-
miðlar hafa löngum hampað heyrn-
leysingjanum Braga Ásgeirssyni
án tillits til þess hvenær hann
missti heyrnina."
Því er til að svara, að í samtals
eitt skipti (eitt skipti vel að merkja)
á þeirri nær hálfu öld, sem liðin
er, síðan ég missti heyrnina, hef
ég fallist á að fara í viðtal sem
beint fjallaði um heymarmissi
minn, líf mitt og reynslu af að
ganga í gegnum það í algerri þögn
frá unga aldri, og var það í Press-
unni nú nýverið og samkvæmt
sérstakri beiðni. Verður viðtalið að
skoðast í ljósi þess, hvernig það
var tekið og að hér var ekki úr
nægum tíma að spila né djúpt
kafað.
Fyrr í vetur var rætt við mig í
skemmtiþætti og reyndi ég að vera
dálítið skemmtilegur á eigin kostn-
að, er ég var spurður um heyrnar-
leysi, en slíkt er víst mjög hættu-
legt hér á útnáranum, því að hætta
er á, að fólk taki mann bókstaf-
lega! Landsþekktur sjónvarpsmað-
ur talaði þá við mig í hærri tónhæð
en við aðra, að því er mér var sagt
eftir á, og brýndi jafnvel enn frek-
ar raustina og má það sýna for-
dóma og fáfræði fólks í hnotskum,
því að slíkt þýðir minna en ekkert
í mínu tilviíri. Varirnar stífna er
menn breyta tónhæð og verra verð-
ur að skilja viðkomandi og verða
varahreyfingarnar til muna
ógreinilegri, eftir því sem meira
er lagt í róminn. Þá er tíu sinnum
betra að viðkomandi tali hljóðlaust.
Það sem iriáli skiptir er að menn
tali á sem eðlilegastan hátt og séu
hvorki með óeðlilegar áherslur né
handapat á meðan — jafnvel ekki
táknmál.
Vil ég vísa til viðtals við heyrn-
arlausa, enska leikkonu í sjónvarpi
nýlega, en þrír menn töluðu við
hana eins og hvern annan og kon-
an svaraði jafn óðum fyrir sig. Var
líkast, sem verið væri að tala við
fullkomlega heyrandi einstakling,
svo eðlilega fór þetta fram og engu
var merkjamáli né táknmáli fyrir
að fara.
Væri kannski ekki af hinu góða
að fólki almennt væri kennt að
tala jafn eðlilega við þá sem lesa
af vöranum og í þessu tilviki, jafn
lítið og þarf til?
Þá vií ég og geta þess að ég
legg ríka áherslu á að það komi
jafnan fram að ég missti heymina
níu ára gamall til að forðast mis-
skilning. Veit ég að ólíklegustu
menn hafa sagt mig heymarlausan
frá fæðingu og hefur það jafnvel
ratað á prent og fer mjög í taug-
arnar á mér.
Ég var ekki að alhæfa, að móð-
urmál lærðu menn í vöggu, en
móðurhlutverkið hefur um aldraðir
verið í höndum konunnar og því
er hugtakið til komið. Þetta hefur
að nokkru breyst á allra síðustu
tímum, en harla mundi móðurmál-
ið setja ofan, ef jafnan væri tekið
tillit til álits sérfræðinga, en eins
og kunnugt er verður mál þeirra
sjálfra iðulega að óskiljanlegu
stofnanamáli.
Hvað mig snerti, þá er sérstaða
mín og gæfa mikið til komin fyrir
þá sök, að móðir mín kenndi mér
ungum að lesa, söng og raulaði
ljóð góðskáldanna, sem hún lærði
sum utanað er þau lásu þau í út-
varpið, og fór með fyrir okkur
börnin. Þar með skapaðist vísir að
málkennd, sem ég hóf svo fyrst
fyrir alvöra að þroska úti í Kaup-
mannahöfn, þegar ég var 19 ára
eða áratug eftir að ég missti heym-
ina. Nokkuð mikilvægur áratugur
það og hætta á að menn missi
dijúgt úr.
Sérstöðu mína og góð ytri skil-
yrði hef ég aldrei falið og tók
snemma þá stefnu að leyna hvorki
né auglýsa missi minn.
Satt að segja er ég meira en
sáttur við, að táknmálið hljóti al-
þjóðlega viðurkenningu, sem það
hefur raunar gert, en eins og fram
kemur hef ég vissar efasemdir um,
að það sé rétt að nefna það móður-
mál, þótt það verði aðalmál heyrn-
arlausra.
Ég er ekki sá útlendingur í aug-
um heyrnarlausra, sem Gunnar
Salvarsson virðist álíta, nema hann