Morgunblaðið - 07.10.1990, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. OKTOBER 1990
19
leggja mat á stöðu efnahagsmála. Magnús
kom á síðasta ári með þessari nefnd, sem
starfsmaður sjóðsins, og þótti forvitnilegt
að skoða málin frá því sjónarhorni.
„Sendinefndin taldi raunar að margt
hefði tekist vel í stjórn efnahagsmála,“
sagði Magnús. „Verðbólga hafði náðst nið-
ur, vextir og peningastjórn væru talin virk-
ari og ýmsar aðgerðir í opinberum fjármál-
um voru taldar stefna í rétta átt svo sem
skattkerfisbreytingar. Nú er sendinefndin
væntanleg aftur í nóvember og þá verður
gaman að sjá hvert mat hennar verður.“
Kerfið komið að hruni
Þegar Magnús kom aftur til landsins
um síðustu áramót, tók hann við sínu
gamla starfi sem hagsýslustjóri, en honum
var jafnframt falið að vinna tillögur um
hvernig hægt væri að sameina Fjárlaga-
og hagsýslustofnunina og fjármálaráðu-
neytið. Fyrsta skrefíð að þeirri sameiningu
var raunar stigið skömmu síðar, þegar
Sigurgeir Jónsson ráðuneytisstjóri tók við
öðru embætti og Magnús var settur í hans
stað, þannig að hann gegndi bæði emb-
ætti ráðuneytisstjóra og hagsýslustjóra.
„Aðdragandinn er í stuttu máli sá að
menn hafa alllengi rætt hvort sameining
þessara tveggja arma fjármálaráðuneytis-
ins sé æskileg,“ segir Magnús. „Það sýn-
ist sitt hveijum, en það sem ef til vill reið
baggamuninn er að umræðan um endur-
skoðun laga um Stjórnarráð íslands hefur
yfirleitt hnigið í þá átt. Núverandi fjár-
málaráðherra tók af skarið og ákvað að
af sameiningu skyldi verða og að skipulag
og starfshættir ráðuneytisins yrðu endur-
skoðaðir.
Ég var raunar á annarri skoðun, og
taldi rök mæla með því halda íjárlagavinn-
unni og áætlanagerðinni aðskildu. En ann-
að var ákveðið og ég er alveg sáttur við
það. Það má raunar með nokkrum rökum
segja að þessi breyting falli betur að þéirri
stefnu að færa ýmis verkefni frá ráðuneyt-
inu til annarra ráðuneyta, og auka fjár-
hagslega ábyrgð þeirra.
Þegar grannt er skoðað höldum við
uppi gífurlega miðstýrðu fjármálakerfí,
sem ég tel að mörgu leyti komið að hruni.
Launamálum ríkisins er til dæmis þannig
háttað, að hið miðstýrða eftirlit heldur
hvergi, enda er það óopinber staðreynd
að allskoaar launagreiðslur viðgangast til
að bæta mönnum upp launin. Það væri
ef til vill ekki það versta, ef fyrir lægi
hver ber ábyrgð á slíkum ákvörðunun, en
því er ekki til að dreifa, því miður. Ég tel
að annaðhvort þurfi að styrkja eftirlit með
starfsmannaráðningum og samræma
launagreiðslur, eða dreifa ábyrgðinni til
ráðuneyta og stofnana. Ég tel að það eigi
að velja síðari leiðina og myndi fagna því
að geta ráðið starfsmenn í íjármálaráðu-
neytið á launum sem samið er um við
hvern og einn.
Og Því ekki að reyna þetta í Stjórnarráð-
inu öllu? Ef það gæfi góða raun fengju
aðrir heimild til slíks, t.d. Póstur og sími,
Vegagerðin og svo framvegis. Ég geri mér
fulla grein fyrir því að þótt hagsmunir
ríkisins séu nokkrir í þessu sambandi þá
Mctgnús Péturs-
son, nýi ráðu-
neytisstjórinn í
fjármálaráðu-
neytinu, vill rót-
tækar breytingar
í skipulagi ráðu-
neytisins, upp-
stokkun í ríkis-
rekstrinum og um
byltingu í mennta
kerfinu sem hann
segir komið að
fótum fram. Það
er engu líkara en
kominn sé minkur
í hænsnabúið.
markmið að að vinna fjármálaráðuneytinu
traust hjá öðrum ráðuneytum, hjá hags-
munaaðilum og hjá löggjafanum. Og ég
tel að ráðuneytið eigi að vera miklu sókn-
djarfara í mörgum málum. Við eigum ekki
alltaf að vera í vörn.
Fyrsta skrefið er að taka ráðuneytið
sjálft til skoðunar og meta hvort þar er
unnið að réttum hlutum og skynsamlega.
Næsta skref er að auka tengslin við ýmis
hagsmunasamtök sem eiga samskipti við
ráðuneytið. Þar get ég nefnt VSÍ og ASÍ,
BSRB, BHMR, skrifstofu viðskiptalífsins
og fleiri. Viðræður við þessa aðila eiga að
vera á efnislegum grunni um ýmis mál,
sem varða bæði hagsmuni ríkisins og hags-
muni þessara hópa.
Gleggsta dæmið um misbrest að þessu
leyti eru samskipti ríkisins og BHMR. Það
er einfaldlega afleitt að ekki sé talast við
annarstaðar en í fjölmiðlum og þá yfirleitt
í fjandsamlegum tón. Ég vildi gjarnan sjá
að fjármálaráðuneytið ætti jafngott sam-
starf við BHMR og það á við forustu
BSRB. Launanefnd BSRB og íjármála-
ráðuneytisins, sem sett var á fót með kjara-
samningunum í febrúar, hefur reynst
ágætur vettvangur til viðræðna um annað
en launataxta og starfsmannamál. Þar
hefur verið skipst á skoðunum um þróun
efnahagsmála, viðskiptakjör og stöðu
ríkissjóðs, sem er nauðsynlegur undanfari
þeirrar endurskoðunar á kjarasamningi
sem fer í hönd.“
Magnús telur einnig að ráðuneytið þurfi
að móta skýrari reglur varðandi samskipti
við Alþingi, Ríkisendurskoðun, umboðs-
mann Alþingis og íjárveitinganefnd.
„Ég hef ekkert á móti aðhaldi að fram-
kvæmdavaldinu frá Alþingi og stofnunum
þess, og tel raunar að tilkoma umboðs-
manns hafi verið mjög þörf ákvörðun. En
staðreyndin er samt sú að það er viðvan-
ingsbragur á samskiptum framkvæmda-
valdsins við umboðsmann og ríkisendur-
skoðun enn sem komið er. Ráðuneytin
hafa sjálfsagt verið full sinnulítil um álit
umboðsmanns í ýmsum málum, og það
verður bætt úr því í fjármálaráðuneytinu.
Ég tel einnig að ríkisendurskoðun hafi
komið með margar þarfar ábendingar, en
sú stofnun verður líka að gæta þess að
misskilja ekki hlutverk sitt,“ segir Magnús.
Stefnulaus menntamál
Fjárlög næsta árs eru nú að líta dagsins
ljós og fýrirsjáanlegt að ríkið verður rekið
með talsverðum halla enn eitt árið. Því
er haldið fram að ríkisreksturinn sé þann-
ig uppbyggður að á honum sé varanlegur
halli sem til lengdar sé að grafa undan
sjálfstæði þjóðarinnar. Þegar þetta er bor-
ið undir Magnús segir hann það alrangt
að sjálfstæði þjóðarinnar sé í hættu, en
hins vegar sé það hárrétt að það sé tóma-
hljóð í ríkiskassanum.
„Þetta hefur komið í ljós ekki síst nú,
þegar menn fleyta sér ekki á verðbólg-
unni, sem oft hefur reynst afkomu ríkis-
sjóðs hliðholl þrátt fyrir allt. Það hefur
ekki verið tekið á hallarekstri ríkissjóðs
til þessa. Þótt núverandi fjármálaráðherra
vilji draga úr útgjöldum og leggja á skatta
— öðruvísi verður málið vafla leyst — þá
eru enn meiri hagsmunir í húfi fyrir stétt-
arfélögin því hlutverk þeirra myndi gjör-
breytast. Það þarf því að steypa undan
þessu launakerfi ríkisins og endurskoðun
á því ætti að mínum dómi að vera eitt af
verkefnum nýrrar ríkisstjórnar,“ segir
Magnús.
Ekki svartur og hvítur heimur
En er ekki erfitt að sameina þessar tvær
stofnanir, þar sem hagsýslan er tækni-
og áætlanastofnun meðan fjármálaráðu-
neytið er pólitísk framkvæmdastofnun?
Magnús svarar því til að hann vilji gjarnan
skilja á milli þess sem hægt. sé að kalla
fagmennsku og pólitík í störfum ráðuneyt-
isins.
„Það má draga skarpari línur en nú er.
Ég geri mér fulla grein fyrir því að þetta
er ekki hvítur og svartur heimur, enda
hljóta þau verkefni sem unnin eru fyrir
ráðherra hveiju sinni að mótast af þeirri
stefnu sem hann vill að fylgt sé. En það
má segja að það sé list embættismanna
að fylgja eftir pólitískum ákvörðunum og
sjónarmiðum innan marka laga, reglna og
stundum sanngirni.“
— En eru þessi skil ekki óljós, þegar
fjármálaráðherra leggur fram gögn og
upplýsingar frá fjármálaráðuneyti og
kynnir þau og túlkar með eigin hætti?
„Ég held að það megi svara þessu með
annarri spurningu: Á ráðuneytið að vera
opnara og reiðubúið til að veita upplýsing-
ar um ýmsar staðreyndir þannig að hægt
sé að draga ályktun þar af? Mér þykir
afar slæmt ef menn vefengja álitsgerðir
ráðuneytisins vegna þess að þeir eru ekki
stuðningsmenn ráðherrans. En ég hef það
skortir algerlega stefnu í þessu til fram-
búðar og það hlýtur að vera viðvarandi
verkefni íjármálaráðherra á næsta ári.“
En margir telja að ekki sé hægt að
ganga lengra í skattlagningu og því eigi
ríkið að einbeita sér að því að skera niður
útgjöld. Það hefur þó ekki reynst auðvelt,
og Magnús segir um þetta að það fari
algerlega eftir því hver sé spurður, hvar
menn telji að ríkið geti sparað.
„Aðalútgjöldin skiptast í fáa þætti,“
segir hann. „í fyrsta lagi er rekstur opin-
bera kerfisins þar sem obbinn af framlag-
inu fer til heilbrigðisstofnana og skólá-
starfs. í menntamálum er ekki mikið hægt
að spara og það hefur reynst þrautin
þyngri að draga saman útgjöld í heilbrigð-
ismálum. í öðru lagi eru framkvæmdir
ríkisins, sem eru aðeins um 10% heildarút-
gjaldanna og mestmegnis vegagerð. í
ariðja lagi eru allar greiðslur til atvinnu-
vega, einstaklinga og sveitarfélaga. Þarna
liggur fast að helmingur útgjaldanna og
vilji menn ekki draga úr þessu er ekki um
auðugan garð að gresja.
En ég spyr mig stundum hvort það sé
veijandi að ráðstafa 5 milljörðum í niður-
greiðslur á meðan menn tíma ekki að
leggja nokkur hundruð milljónir í skóla-
kerfið til að koma á samfelldum -skóla-
degi. Og ég er raunar mjög gagnrýninn á
allt menntakerfið sem mér fínnst vera
meingallað, og það þarf sennilega að beina
meiri fjármunum til þess, þótt það sé ekki
endilega trygging fyrir umbótum. Mér
finnst bestu skólarnir vera leikskólar; þar
er börnunum haldið að verki því annars
væri þar sjálfsagt plíft. Auðvitað eru svo
til ágætis skólar á grunn- og framhalds-
skólastiginu en í heild held ég að þar
megi taka til hendinni. I hnotskurn held
ég að stjórnvöld velkist allt of mikið í
vafa um hvert skal stefna. Skólastjóm og
vinna í skólum er aga- og metnaðarlítil
og margir foreldrar telja uppeldishlutverki
sínu meira eða minna lokið þegar börn
komast á skólaalduri. Og krakkarnir eru
þolendurnir.
Á meðan þetta er svona er hætta á að
það fari að spretta upp einkaskólar. Það
væri svo sem í lagi ef þeir væru stofnaðir
til að veita hinum aðhald, en á meðan
þeir gera það ekki er verr af stað farið
en heima setið. Við erum að láta þetta
skólakerfi leka út úr höndunum á okkur,“
segir Magnús.
„Jákvæður“ ágreiningur
í fjármálaráðuneytinu hefur undanfarin
ár verið unnið að því að umbylta skattkerf-
inu. Hvernig fínnst Magnúsi hafa tekist til?
„Að svo miklu leyti sem ég þekki, þá
hefur staðgreiðslukerfi skatta reynst miklu
betur en menn áttu von á, og það er búið
að lækna flesta barnasjúkdómana. Ég
held að sömu sögu sé að segja af virðis-
aukaskattinum. Næsta lota þarf að vera
endurskoðun á skattlagningu fyrirtækja
og hún þarf að taka mið af því að atvinnu-
reksturinn í landinu geti starfað og keppt
við löndin í kringum okkur.
Það eru dæmi þess að skattar hér á
landi hafi hvatt fyrirtæki til að flytja starf-
semina úr landinu þangað sem sem skatt-
lagning ér hagstæðari, og það er alvarleg-
ur hlutur. Að auki er hægt að velta því
fyrir sér, hvort það sé eðlilegt að vera
með sérsamninga um skattlagningu hjá
stórum fyrirtækjum, eins og álfyrirtækj-
um. Þurfum við að vera með skattkerfi
sem kallar á slíka samninga? Það getur
ekki verið til þess fallið að laða hingað
atvinnurekstur.“
— Eigum við von á nýjum sköttum á
næstunni, svo sem vaxtaskatti?
„Skattlagning fjármagnstekna, eins og
það heitir nú á tæknimáli, hefur verið í
alvarlegri athugun. Það er engin tilviljun
að flestar þjóðir skattleggja fjármagnstekj-
ur á einhvern hátt. Þetta var ekki knýj-
andi hér fyrir nokkrum árum, þegar fæst-
ir höfðu verulegar tekjur af fjármagni.
En nú er öldin önnur og margir hafa veru-
legar tekjur af fjármagni. Það getur vel
verið að menn séu ekki reiðubúnir að fara
fram með þetta mál núna, en ég spái því
að fyrr eða síðar verði einhvers konar
skattur af þessu tagi lagður á. Menn bera
því oft við, að þetta dragi niður sparnað
og auðvitað hefur slíkur skattur einhver
áhrif á sparnaðinn og vextina. En það
jafnast út með tímanum þegar menn semja
sig að breyttum aðstæðum. Hitt er svo
annað mál, að ég dreg sterklega í efa að
landsmenn felli sig við það til lengdar að
sumir afli skattfijálsra tekna til fram-
færslu og aðrir ekki,“ sagði Magnús.
í ljósi þess að hann hefur greinilega
mjög ákveðnar skoðanir á þeim málefnum
sem varða fiármálaráðunevtið oe stiórn-
sýsluna, þá er forvitnilegt að vita hvernig
honum gengur að vinna með fjármálaráð-
herrum sem augljóslega hafa oft önnur
viðhorf. „Gengi mér illa að starfa með fjár-
málaráðherra, hver sem hann er, hefði ég
leitað mér að annarri vinnu fyrir löngu,“
segir Magnús. „Samvinna okkar Olafs
Ragnars Grímsso’nar hefur til dæmis verið
með miklum ágætum. Hann er í pólitík,
ég er embættismaður. Það getur ekki far-
ið hjá því að okkur greini stundum á um
hvernig fara eigi með mál, nú síðast um
hvort ríkið eigi að gefa eftir tolla og virðis-
aukaskatt af bensíni. En ég tel skoðana-
skipti af þeim toga sem við eigum frekar
bera vott um góða samvinnu en það gagn-
stæða.“