Morgunblaðið - 12.01.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. JANUAR 1991
Litháar undir hæl Moskvuvaldsins:
Stolt smáþjóð með
stórveldisfortíð
GORBATSJOV REIOIR TIL HOGGS
í KRAFTI NÝFENGINNA VALDA
Moskvu. Reuter.
ÍBÚAR Litháens, sem verið hefur í fararbroddi baráttu einstakra
ríkja fyrir sjálfstæði frá Sovétríkjunum, eru aðeins um 3,7 milljónir
en alls byggja nær 290 milljónir öll Sovétríkin. Það er um 65.000
ferkilómetrar að stærð en Sovétríkin öll rúmlega 22 milljónir ferkíló-
metrar. Aflsmunurinn er því mikill og Ijóst að Litháar munu ekki
ná rétti sínum ákveði Moskvuvaldið og Míkhaíl Gorbatsjov Sovétfor-
seti að láta kné fylgja kviði að hefðbundnum Kremlarsið í samskipt-
um Sovétvaldsins við Eystrasaltsríkin þijú; Litháen, Lettland og
Eistland.
Um 80% íbúa Litháens eru Lithá-
ar og eru þeir langflestir kaþólskir.
Sama er að segja um minnihlutahóp
Pólveija sem eru tæp 8% lands-
manna; Rússar, sem oftast eru í
Réttrúnaðarkirkjunni, eru tæp níu
af hundraði en þess bera að gæta
að síðasta manntal fór fram 1979
og gætu hlutföllin hafa breyst
nokkuð, Rússum í vfl. Tunga Litháa
er indóevrópsk eins og flest Evrópu-
mál en gerólík rússnesku og hefur
tekið afar litlum breytingum undan-
farnar aldir. í höfuðborginni Viinius
búa samkvæmt síðustu tölum
579.000 manns. Landbúnaður var
aðalatvinnuvegur Litháa fram á
miðja öldina en þá hóf Moskvu-
stjómin að reisa verksmiðjur af
ýmsu tagi í landinu og jókst jafn-
framt innflutningur á rússnesku
vinnuafli.
Þótt Litháar séu fámenn þjóð
voru þeir fyrr á öldum í hópi voldug-
ustu þjóða álfunnar. Þjóðin samein-
aðist í eitt ríki á 13. öld til að veij-
ast árásum riddara frá Þýskalandi
og Líflandi er var þar sem nú er
norðurhluti Lettlands. Litháar
lögðu síðan undir sig nokkur rúss-
nesk landsvæði og á næstu öldum
sameinaðist ríkið Póllandi. Pólsk-
litháíska stórveldið var síðan at-
kvæðamikið fram á átjándu öld er
halla tók undan fæti. 1795 skiptu
nærliggjandi stórveldi ríkinu endan-
lega á milli sín og komst þá Lithá-
en undir yfirráð Rússakeisara en
þýskar aðalsættir voru þó voldugar
í öllum Eystrasaltslöndunum fram
á 20. öld.
Litháen hlaut sjálfstæði 1919 í
kjölfar rússnesku byltingarinnar
eftir að búið var að bijóta á bak
aftur uppreisnartilraunir innlendra
kommúnista; Vilnius var að vísu
undir pólskri stjóm til 1939. Lýð-
ræði átti erfítt uppdráttar í Litháen
m.a. vegna einræðistjómanna sem
ríktu í nær öllum nágrannaríkjum
þess, einkum er líða tók á fjórða
áratuginn. Með leynilegum samn-
ingum Hitlers og Stalíns var ákveð-
ið að Litháen félli Sovétríkjunum í
skaut og 1940 var landið innlimað
í Sovétríkin. Mörg vestræn ríki við-
urkenndu aldrei innlimunina form-
lega þ. á m. Bandaríkin.
Eftir valdatöku Gorbatsjovs 1985
og umbótastefnu hans tók að bera
æ meira á sjálfstæðishreyfíngu í
Eystrasaltsríkjunum en margir
Vesturlandabúar höfðu talið að tek-
ist hefði að kæfa hana á umliðnum
áratugum. Meirihluti kommúnista í
Litháen tók upp samvinnu við sjálf-
stæðisöflin í þjóðarhreyfíngunni
Sajudis er hlaut flest þingsætin sem
Litháum var úthlutað er kosið var
til hins nýja fulltrúaþings Sovétríkj-
anna 1989.
'vv- Lettland

S Moskva
Suður-
Ossetia
$
r
'Z'
/ Nagorno-
Karabakh

7
km
800
\
/
\
z
V—
• Eystrasaltsríkin
Eistar, Lettar og Litháar
krefjast endureheimte
sjálfstæðis síns.
• Moldova (Moldavia)
Þjóðernisróstur.
• Nagorno-Karabakh
Hundruð manna hafa
fallið í skærum milli
Armena og Azer-
bajdzhana undan-
farin þrjú ár.
• Suður-Ossetia
Suður-Ossetar, sem flestir
eru múslimir vilja aðskilnað
frá hinni nýju þjóðernis-
sinnuðu.ríkisstjórn Georgí^r.
/__/

REUTER
Hemum beitt gegn Litháum
Yfirlit yfir atburðarásina í Lithá-
en þar til sovéski herinn réðst á
nokkrar mikilvægar byggingar í
höfuðborginni Vilnius og öðrum
helstu borgum ríkisins:
2. febrúar 1990 - Sajudis, samtök
sjálfstæðissinna, nær miklum meiri-
hluta í fjölflokka þingkosningum.
11. mars - Þing Litháens lýsir yfír
sjálfstæði og kýs Vytautas Lands-
bergis, leiðtoga Sajudis ogtónlistar-
kennara, forseta ríkisins.
16. mars - Míkhaíl Gorbatsjov
Sovétforseti gefur leiðtogum Lithá-
ens þriggja daga frest til þess að
afturkalla sjálfstæðisyfírlýsinguna.
17. mars - Landsbergis hafnar
úrslitakostum Gorbatsjovs. Ný rík-
isstjórn mynduð og þar með hefst
taugastríð við Sovétstjórnina sem
skipar Rauða hernum að taka
nokkrar byggingar í Litháen og elta
uppi liðhlaupa úr hemum.
19. apríl - Moskvustjómin reynir
að knésetja Litháa og grípur til víð-
tækra efnahagsþvingana-gegn Lit-
háen. Stöðvar m.a. gas- og olíu-
flutninga þangað. Stjóm Litháens
bregst við með skömmtunum.
29. júní - Litháíska þingið frestar
gildistöku sjálfstæðisyfírlýsingar-
innar til þess að koma af stað samn-
ingaviðræðum við Moskvustjómina
um aðskilnað. Viðræðurnar komust
aldrei á skrið vegna deilna frá upp-
hafí um fyrirkomulag og inntak
þeirra.
15. ágúst - Litháar sniðganga
Moskvustjórnina og gera samning
við Rússland, stærsta sovétlýðveld-
ið, um samstarf á sviði efnahags-
mála.
1. desember - Gorbatsjov gefur
út forsetatilskipun þar sem íbúum
Eystrasaltsríkjanna er m.a. gert
skylt að hlýða herkvaðningu.
Ákvörðunin vakti litla athygli hjá
fjölmiðlum en í henni var m.a. gert
ráð fyrir beitingu hervalds til að
framfylgja henni.
7. janúar 1991 - Sovéska vamar-
málaráðuneytið ákveður að senda
tugþúsundir hermanna til einstakra
lýðvelda til að framfylgja herkvaðn-
ingu.
8. janúar - Kazimiera Pmnskiene
forsætisráðherra fer til fundar við
Gorbatsjov í Moskvu. Snýr aftur til
Vilnius og biðst lausnar fyrir sig
og stjórn sína eftir að þingið hafnar
efnahagsáætlun hennar sem fól
m.a. í sér verðhækkanir á nauðsynj-
um.
9. janúar - Rauði herinn tekur sér
stöðu víðs vegar í Vilnius til þess
að framfylgja herkvaðningu og leita
uppi liðhlaupa. Landsbergis hvetur
þjóð sína til þess að veija þinghúsið
hugsanlegri árás frá hemum. Her-
inn hverfur frá ýmsum byggingum
án þess að til tíðinda dragi.
10. janúar - Yfírmaður sovésku
fallhlífaherdeildanna skýrir frá því
að 1.000 manna sérsveit hafí verið
send til Litháens. Gorbatsjov varar
þing ríkisins við og segir að það
verði að fallast á sovésk yfírráð.
Sjálfstæðissinnar annars vegar og
sambandssinnar hins vegar, en þeir
koma einkum úr röðum rússneska
og pólska minnihlutans, efna til
friðsamlegra mótmælafunda við
þinghúsið. Hagfræðingurinn Al-
bertas Simenas kosinn forsætisráð-
herra.
11. janúar - Sveitir Rauða hersins
ráðast á mikilvægar byggingar í
Vilnius og hertaka m.a. helstu sím-
stöðina, fréttastofur og ijölmiðla.
Sex manns á.m.k. slasast og hljóta
sumir þeirra skotsár.
Mubarak Egyptalandsforseti:
ísraelar hafa rétt til sjálfs-
vamar gegn íraskri árás
Reuter
ísraelar í Tel Aviv kaupa límbönd sem þeir nota til að festa
plastábreiður fyrir glugga og dyr í von um að geta varið heimili
sín fyrir áhrifum efnavopnaárás af hálfu Iraka.
Washinglon. Reuter.
HOSNI Mubarak, forseti Egypt-
alands, telur ísraela hafa fullan
rétt til £ið svara með gagnárás
ráðist írakar á þá að fyrra-
bragði. Þetta kom fram í viðtali
sem bandarísk sjónvarpsstöð
tók við Mubarak á fimmtudag
og voru forsetinn og Yitzhak
Shamir, forsætisráðherra ísra-
els, sem einnig var tekið viðtal
við, sammála um að friðarhorf-
ur væru afar litlar eftir að fundi
James Bakers, utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, og írasks
starfsbróður hans, Tareqs Aziz,
Iauk án árangurs í Genf.
Egypski forsetinn sagði að
„kraftaverk" gæti gerst en það
væri afar óliklegt og hann teldi
enga von um friðsamlega lausn
eftir að hafa heyrt ummæli Bakers
Persaflóadeilan á Bandaríkjaþingi:
Stríðsheimild líklega samþykkt
Wachinorfnn Ilailv Tolorrranh
Washington. Daily Telegraph.
GERT er ráð fyrir því að atkvæðagreiðsla fari fram á Bandaríkja-
þingi i dag, laugardag, um yfirlýsingu er heimili George Bush
forseta að beita hervaldi við Persaflóa eftir 15. janúar, verði írak-
ar ekki farnir með innrásarher sinn frá Kúveit fyrir þann tíma.
Bush er sagður út af fyrir sig sem hvor um sig ér borin upp af
sáttur við það að öðlast heimild til
að beita hervaldi með eins atkvæð-
is mun. Hann hefur þó lýst því
yfír að lagalega séð telji hann sig
ekki þurfa heimild frá þinginu til
þess að lýsa yfír stríði.
Fyrir þinginu liggja tvær tillögur
þingmönnuni úr báðum flokkum
þingsins. Annars vegar liggur til-
laga fyrir fulltrúadeildinni sem
heimilar Bush að beita Bandaríkja-
her á Persaflóanum í samræmi við
samþykktir Öryggisráðs Samein-
uðu þjóðanna (SÞ) samþykki írak-
ar ekki eftir pólitískum leiðum að
fara frá Kúveit.
Hins vegar liggur fyrir Öldunga-
deildinni tillaga frá leiðtogum
Demókrataflokksins sem heimilar
eingöngu að hervaldi verði beitt í
sjálfsvörn og til þess að framfylgja
viðskiptabanni SÞ á írak. í tillög-
unni er hvatt til þess að látið verði
reyna enn frekar á bannið og for-
setanum settir þeir úrslitakostir
að hann verði að fá þingið til að
samþykkja hugsanlega stríðsyfir-
lýsingu.
Stjórnmálaskýrendur töldu að
atkvæðagreiðsla yrði nokkuð tví-
sýn en spáðu því að forsetinn
myndi öðlast samþykki þingsins
fyrir því að beita hervaldi. Mun
þingmönnum sem það styðja hafa
íjölgað mjög þegar niðurstaða
fundar utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna og Iraks í Genf í vikunni
lá fyrir.
og Aziz að loknum fundinum.
írakar hafa lýst yfir því að þeir
muni ráðast á Israel ef alþjóðlega
herliðið við Persaflóa ráðist gegn
þeim og ítrekaði Aziz þetta á frétt-
amannafundi í Genf. Mubarak, sem
stutt hefur hernaðaruppbygging-
una við Persaflóa með þúsundum
hermanna, varði rétt Israela til
sjálfsvamar. ^Ráðist írakar á þá
án þess að Israel hafi gripið til
vopna gegn þeim hafa ísraelar rétt
til þess að svara í sömu mynt. Sér-
hvert ríki hefur rétt til að veija
sig,“ sagði Mubarak.
Shamir forsætisráðherra, er tal-
aði frá Jerúsalem, sagði rétt að
halda í friðarvonina þar til yfir lyki
en hann teldi „afar litlar" horfur á
friði. Ljóst væri að Saddam Hus-
sein íraksforseti vildi að átök við
Persaflóa breyttust í stríð araba-
þjóða gegn ísrael. Saddam vonaði
að slík þróun fengi arabaþjóðir í
bandalagi með Vesturveldunum til
að neita þátttöku í stríði gegn írak
á þeirri forsendu að þær vildu ekki
berjast við hlið ísraela. Shamir
sagði ísraela myndu veija sig en
vildi ekki tjá sig nánar um hvaða
vopnum og aðferðum yrði beitt.