Morgunblaðið - 23.01.1991, Blaðsíða 22

Morgunblaðið - 23.01.1991, Blaðsíða 22
22 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JANUAR 1991 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. JANÚAR 1991 23 Útgefandi Framkvæmdastjóri Ritstjórar Aðstoðarritstjóri Fulltrúar ritstjóra Fréttastjórar Árvakur, Reykjavík Haraldur Sveinsson. Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Björn Bjarnason. Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen. Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal- stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar- gjald 1100 kr. á mánuði Jnnanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið. Astsæll konungxir kvaddur Nöfnin Hákon, Ólafur, Har- aldur, Hákon Magnús á konungum og nýjum ríkisarfa í Noregi vekja minningar um forna höfðingja og Noregskon- unga í hugum okkar Islendinga. Okkur verður hugsað til Heims- kringlu Snorra Sturlusonar og sagnanna er tengjast upphafi íslandsbyggðar. Við minnumst þess að hinn nýlátni og ástsæli konungur Norðmanna Ólafur V kom hingað sem ríkisarfi 1947, skömmu eftir síðari heimsstyrj- öldina, og tók þátt í Snorra- hátíð. Heimsókn hans var meira en ræktarsemi við fornan arf. í augum íslendinga hafði hún einnig táknrænt gildi fyrir sjálf- stæðisbaráttuna, svo skömmu eftir að lýðveldi var stofnað og tengslin voru rofin við konung- inn í Kaupmannahöfn. Ólafur V Noregskonungur átti ekki ættir að rekja til kon- unganna sem Snorri lýsir. Hann var fæddur í Bretlandi aðeins tveimur árum áður 'en Norð- menn ákváðu í þjóðaratkvæða- greiðslu árið 1905 að kalla föð- ur hans, Karl Danaprins, til konungs sem eftir það tók sér nafnið Hákon. Telja Norðmenn það til marks um hve heppnir þeir voru við val að-þjóðhöfð- ingja eftir sambandsslitin við Svía, að þeir feðgar Hákon VII og Ólafur V hafa ríkt í landinu bróðurpart aldarinnar, en Ólaf- ur var á 55. aldursári, þegar hann tók við af föður sínum 1957 einu ári eldri en Haraldur V, þegar hann sest í hásætið. í tíð þeirra Hákons og Ólafs hefur konungdæmið fest svo djúpar rætur í Noregi, að þeir hafa báðir orðið tákn þjóðar sinnar og tileinkað sér með reisn hinn sögulega arf norskra konunga. í hugum flestra hafa þeir verið lifandi tákn norsku þjóðarinnar. Haraldur V er þó fyrsti Noregskonungur um aldir sem er fæddur í Noregi. Það hlaut að snerta hvern þann sem sá í sjónvarpi einlæga sorg ungra sem aldinna Norð- manna, þegar fréttin barst um andlát Ólafs V. Þjóð syrgir ekki konung sinn á þennan hátt nema af því að honum tókst að ávinna sér ást hennar og traust. Stærsta stund Hákons og Ólafs var þegar mest reyndi á þá eftir að nasistar réðust inn i Noreg. Hugrekki þeirra og ótvíræð forysta á útlegðarárum var Norðmönnum fyrirmynd og hlúði að voninni um að frelsi þjóðarinnar yrði endurheimt að nýju. Ólafur V var ekki aðeins al- þýðlegur konungur heldur var hann ómetanlegur sem „ráð- gjafi ráðgjafa sinna“. Þekkingu hans á mönnum og málefnum var viðbrugðið og minni hans þótti með eindæmum. Á ríkis- ráðsfundum og í viðræðum við stjómmálamenn og áhrifamenn var ríkt tillit tekið til skoðana hans og viðhorfa. Hann gætti þess jafnan að halda sig í þeirri fjarlægð sem bar en farsæl störf hans og vinsældir voru einskonar þungamiðja í stjórn- málalífí og þjóðlífi. Hann sýndi vörnum Noregs og hernum sér- staka vináttu og lagði rækt við trú sína með vinsemd í garð kirkjunnar. Öðram var hann fyrirmynd í heilbrigðu líferni og hreysti með því að stunda íþróttir og útivist. Haraldi V er ekki auðvelt verk á höndum, þegar hann tekur við af föður sínum. Hann sækir styrk sinn til þess að hafa kynnst þvi hvernig afa hans og föður tókst að festa konungdæmið í sessi. Þegar hann sver hollustu sína við norsku stjórnarskrána frá 1814 bærast hins vegar aðrar tilfinn- ingar í bijósti Norðmanna en 1905 og 1957. Tímarnir eru aðrir og kröfur til þjóðhöfðingj- ans hafa breyst. Stíll hins nýja konungs verður annar. í fyrsta sinn síðan 1922 þurfti til dæm- is að koma fyrir hásæti drottn- ingar í norska Stórþinginu á mánudaginn, þegar Haraldur V tók þar formlega við konungs- tign. Sonja 'Noregsdrottning settist þá í stólinn, sem ekki hafði verið notaður síðan Maud drottning, amma konungs, heiðraði þingmenn síðast með nærveru sinni árið 1922. Frá því að hún lést 1937 hefur ekki verið drottning í Noregi, því að Ólafur missti Mörtu konu sína þremur árum áður en hann varð konungur. Haraldi V fylgja góðar óskir frá íslandi. Hann kom hingað í opinbera heimsókn á sjöunda áratugnum. íslendingar hafa eins og aðrir fylgst með afrek- um hans í íþróttum. Skal sú von látin í ljós, að hann fetý í fót- spor föður síns gagnvart íslend- ingum og rækti áfram hin sér- stöku tengsl sem Ólafur V skapaði í samskiptum sínum og viðmóti við íslendinga. Föstudagskvöld innan og utan víggirðinganna í Rigu, höfuðborg Lettlands: Morgunblaðið/Ragnar Axelsson Reykinn frá eldunum leggur til lofts og yfir þinghúsið. Frá varðeldunum berst lyktin af sjálfstæðu Lettlandi ÞEGAR Aeroflot-vélin lenti í Rigu lék enginn vafi á því að við vorurn í Sovétríkjunum. Þótt lettneskur og íslenskur fáni blöktu við hún í flughlaðinu og menn frá lettneska sjónvarpinu væru komnir ásamt aðstoðarutanríkisráðherra Lettlands til að taka á móti Jóni Baldvin var illlýsanlegur drungi yfir þessari senu. Sovétstjórnin hefur völdin á flugvellinum og mér fannst það taka okkur fréttamenn heila eilífð og fjórar biðraðir, þar sem gerð var grein fyrir hverri einustu krónu og hveiju einasta stykki í farangrinum, að komast út úr grárri, kaldri, daunillri og hálfmannlausri flugstöðinni. Til að sjá út um glugga rútunnar, sem ók með okkur inn í borgina, þurfti linnulaust að skafa héluna af rúðunum en í fyrstu var fátt að sjá nema gráleit- ar risastórar byggingar, sem báru sovéskum arkítektúr órækt vitni; breiðar illa lýstar götur, sem einstaka bíl var ekið eftir, og á stöku stað fólk sem stóð við strætisvagnabiðstöðvar og horfði út í myrkrið. Við ein gatnamótin var fjórum hertrukkum ekið í átt að flugvellin- um, og um það leyti sást fyrst glitta í reisulegar byggingar, sem maður gæti átt von á að sjá hvar sem er í borgum N-Evrópu. Nú voru göturnar ekki lengur malbikaðar heldur hellulagðar. Engir her- menn sjáanlegir. Það var einkennilegur bjarmi í loftinu. Umhverfis húsaraðirnar stóðu kyrrstæðir vörubílar, rútur, slökkvibílar og þunga- vinnuvélar, stuðari við stuðara. Við ókum inn á hliðargötu, milli trukka og hlaðinna 3 metra hárra götuvígja úr granitklumpum og við vorum farnir út úr Sovétríkjunum aftur og komnir til Lettlands. Kveikt á kerti við Minnismerki frelsisins. Lyktin af sjálfstæðu Lettlandi Þarna eru þúsundir manna, karlar og konur, ungir og gamlir. Alls stað- ar loga varðeldar og umhverfis þá situr fólk, talar saman, hlustar á útvarp, og sums staðar er verið að sjóða súpur í stórum grýtum. Við hvern köst hefur einhver þann starfa að bæta á eldinn. Viðardrumbarnir eru í stöflum út um allt. Rútan nem- ur staðar við þinghús lýðveldisins þar sem Jón Baldvin og Arnór eru inni á fundi með aðstoðarutanríkis- ráðherra Lettlands. Þegar rútan opnast leggur á móti mér lyktina frá varðeldunum, reykjarlyktina sem er alls staðar í loftinu innan víggirðing- anna, hvort heldur er úti eða inni, og alls staðar í borginni, þar sem sjálfstæðissinnarnir koma saman, yfirgnæfir hún dauninn sem maður finnur annars staðar í opinberum byggingum. Þeir sem ferðast hafa víða um Sovétríkin segja að sá daunn sé eins hvar sem er í heimsveldinu. Við förum ekki inn í þinghúsið heldur inn í mannhafið. Ragnar fest- ir stemmninguna á filmu en tilraun- ir mínar til að ná tali af fólkinu stranda í fyrstu á því að ég hitti ekki á neinn sem vill tala á ensku eða þýsku. Við snúum til baka að þinghúsinu þar sem Ljúdmíla, sem tók á móti okkur á fiugvellinum, túlkar meðan ég tala við tvo þeirra sem standa vörð um inngang þing- hússins. Hvorugur þeirra er búsettur í Rigu, annar kemur frá stað sem heitir Valmera, um 200 kílómetra leið, en hinn segist vera kominn 1.800 kílómetra leið frá einhveijum stað í Rússlandi sem ég næ ekki nafninu á. Hann segist vita um marga aðra sem lagt hafi álíka vega- lengd að baki til að sýna vanþóknun sína á herrunum i Kreml og stuðning við frelsi Lettlands. Báðir eru í hópi þeirra mörgu þarna sem gyrtir eru litlum töskum og í eru gasgrímur. Kurteisir kollegar Ég spyr hvað muni gerast ef svarthúfur og hermenn komi. Þeir segja að þá verði blóðbað. „Við verð- um hér og þúsundir og aftur þúsund- ir verða með okkur. Þeir verða að keyra yfir okkur á skriðdrekum og skjóta okkur ef þeir ætla að taka þinghúsið," segir sá yngri, sem skemur var að kominn. Hann hafði verið innan víggirðinga síðan svart- húfurnar, úrvalssveitir Borís Pugos, innanríkisráðherra í Kreml, létu til skarar skríða í Vilnius. Hinn, sem var áreiðanlega á sjötugsaldri, hafði komið daginn áður. Hvorugur kvaðst mundu hreyfa sig fyrr en öryggi þingsins væri tryggt. í þeim orðum töluðum opnast dyr þinghússins og út koma konur með súpupotta og bakka, hlaðna brauði og pylsum. Þær ganga á rniHi og veita fjöldanum og líka okkur. Skömmu seinna er kallað á okkur íslensku blaðamenn- ina inn. Blaðamannafundur Jóns Baldvins að hefjast. í anddyri húss- ins eru tveir lettneskir lögreglumenn með hríðskotabyssur. Þeir eru fyrstu vopnuðu mennirnir sem við sjáum innan víggirðinganna. Á fundinum eru auk okkar lettneskir og rússne- skir blaðamenn, einn tékkneskur og annar svissneskur. Andrúmsloftið er allt öðru vísi en ég á að venjast á blaðamannafundum. Þessi fundur er fyrst og fremst fyrir lettneska fjöl- miðla og lesendurþeirra. Jón Baldvin svarar kurteislegum spurningum kolleganna í löngu ensku máli, sem síðan er snarað á bæði lettnesku og rússnesku. Mér sýnist fljótlega að fátt nýtt muni koma fram á þessum fundi fyrir lesendur Morgunblaðsins og ekkert það sem komið geti í veg fyrir að ég noti frekar þann litla tíma sem gefst áður en farið verður til Vilnius í Litháen í fyrramálið til að fara út, ganga um og drekka í mig þessa stemmningu og lyktina af sjálfstæðu Lettlandi. Hvers vegna réðst Saddam inn í Kúveit? Uppi á einni víggirðingunni standa fjögur ungmenni og syngja baráttu- og ættjarðarsöngva. Fólk safnast að og tekur undir. Sumir dansa. Víða á grindverkum, vcgnum og veggjum hanga uppi orðsending- ar, ljósmyndir en þó einkum teikn- ingar og skopmyndir og fólkið skoð- ar þetta vandlega, bendir og ræðir málin. Sumir eru brosmildir en aðrir alvarlegir. Orðsendingarnar skil ég ekki. Teikningarnar er hins vegar ekki hægt að misskilja og þær lýsa tilfinningum fólksins til Kremlar- veldisins, Gorbatsjovs, Rauða hers- ins og úrvalssveita Pugos, svart- húfnanna, sem líkt er við SS. Sumar teikningarnar eru greinilega ætlaðar okkur Vesturlandabúum. Þær fjalla um það sem þessu fólki fínnst vera barnaleg trú ríkisstjóma og almenn- ings á Vesturlöndum á Gorbatsjov, forseta i Krem), og um örvænting- una sem ég á eftir að heyra meira um út af því að ástandið í Eystrasalt- slöndunum nái ekki athygli vest- rænna fjölmiðla vegna Persaflóastr- íðsins. Á einu spjaldinu er áletrun sem ekki verður misskilin þótt ég skilji aðeins orðin Nobel, Gorbatsjov 1990, Saddam Hussein 1991. Seinna segir Alberts Sarkanis sendifulltrúi Letta í Vilnius mér brandara sem hann segist hafa heyrt ótal sinnum undanfarna daga: „Hvers vegna réðst Saddam inn í Kúveit? Jú, til að tryggja sér friðarverðlaun Nóbels næsta ár.“ Eftir góða stund ákveð ég að snúa við, hringja heim og ljúka við að Nokkrar óteljandi pólitískra skopmynda sem hvarvetna er að finna innan víggirðinganna. senda frétt í laugardagsblaðið en ég kemst ekki aftur inn í þinghúsið þar sem sami vörður og ég var að tala við áðan, sá sami og hleypti mér inn á blaðamannafundinn, segir núna að ég sé ekki með réttu pappírana. Einhver bendir mér á hús handan við götuna og segir: „Press“. Þar vérð ég mér úti um passa sem veit- ir mér aðgang að þinghúsinu og blaðamannaaðstöðunni í Rigu meðan ég er í borginni en um leið og ég kem út aftur sé ég að það er verið að aka með Jón Baldvin burt og til fundar við Gorbunovs forseta Lett- lands. Rúta íslensku blaðamannanna er að leggja af stað til hótelsins, Ridzene, þar sem við eigum að gista, en fyrst er ekið að sjónvarpshúsinu og stjórnarbyggingunni og einnig þar er almenningur á verði. Eldarnir loga og vörubílar og þungavinnuvél- ar eru til taks að hefta för hermann- anna. Rúta bílstjórans sem féll fyrir kúlu úr byssum svarthúfnauna. Skiltið í sundurskotinni frainrúðunni þarf ekki að þýða. í bakgrunninum virðist Lenín ekki orða vant frekar en fyrri daginn en allir eru búnir að heyra nóg. Þessa mynd tók Ragnar þegar við komum til Rigu á sunnudaginn; um þremur klukkustundum áður en skothriðin við innanrikisráðuneytið hófst. Að ininnismerki frelsisins kom fjöldi fólks til að votta virðingu minn- ingu fórnarlamba blóðbaðsins í Vilnius og bílstjórans, sem drepinn var í Rigu. Á hótel Ridzene Á hótel Ridzene eru herbergin rúmgóð og ekki óvistleg. Litasjón- varp er í hveiju herbergi og við gætum séð Sky ef við værum komn- ir hingað til að fræðast um stríðið við Persaflóa. Fljótlega hittumst við íslensku fréttamennirnir í veitinga- staðnum. Við erum spurðir hvort við viljum borða en ekki hvað og eftir um klukkustund erum við búnir að narta í fjóra sömu réttina og við Ragnar nörtuðum í á fyrsta farrými hjá Aeroflot. Lambakjötssneið, ein- hvers konar salami, gratíneraður fiskur, svínakjötssneið, makríll í hlaupi, þetta hljómar mun betur en það bragðast og kemst ekki í hálf- kvisti við brauðsneiðina fyrir framan þinghúsið. Hún er það langljúffeng- asta sem ég bragðaði þessa daga í Eystrasaltslöndunum. Minnismerki frelsisins Eftir að hafa hringt heim með frétt í laugardagsblaðið fer ég aftur út að ganga. Það fyrsta sem ég sé fyrir utan hótelið eru lögreglumenn með alvæpni sem þarna eru til þess að gæta innanríkisráðuneytisins, sem ekki nýtur gæslu almennings eins og fiestar aðrar mikilvægustu stofnanir lýðveldisins. Ég geng aftur í átt að miðbænum, fram hjá Minnis- merki frelsisins, sem reist var í til- efni af sjálfstæði Lettlands 1918. Þar er fjöldi fólks, sem kveikir á kertum og leggur blóm við minnis- varðann. Þar hefur verið komið fyrir mynd af bílstjóranum sem svarthúf- urnar skutu í Rigu á miðvikudag. Einnig er þarna spjald þar sem eitt- hvað stendur um Litháen. Ég er löngu búinn að týna Ragnari og öðrum úr hópnum, þeir eins og ég eru að upplifa þetta út af fyrir sig. Ég geng um drjúga stund enn og það er komið fram á nótt þegar ég fer út fyrir víggirðingarnar, geng fram hjá minnismerki frelsisins, beygi fyrir hornið hjá innanríkis- ráðuneytinu, sem ég veit ekki að svarthúfurnar eiga eftir að ráðast á eftir hálfan annan sólarhring, og fer inn á hótel Ridzene, því að hvílda; er þörf þegar framundan er ferð til á vettvang ofbeldisverkanna í Vil- nius í Litháen. texti: Pétur Gunnarsson myndir: Ragnar Axelsson

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.