Morgunblaðið - 26.06.1992, Blaðsíða 20
20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. JÚNÍ 1992
NIÐURSTAÐA MANNRETTINDADOMSTOLS EVROPU I MALI ÞORGEIRS ÞORGEIRSSONAR
Forsaga málsins
FRAMLAG Þorgeirs Þorgeirssonar rithöfundar til mikillar opin-
berrar umræðu um lögregluofbeldi haustið 1983, í tengslum við
Skaftamálið svokallaða, var að skrifa tvær greinar sem birtust í
Morgunblaðinu 7. desember og 20. desember 1983. Auk þess að
minnast á „Skaftamálið" fjallaði hann um fleiri mál sem hann
hefði vitneskju um þar sem lögreglumenn hefðu beitt almenna
borgara ofbeldi og harðræði.
Þann 27. desember 1983 ritaði
Svala Thorlacius lögmaður Lög-
reglufélags Reykjavíkur ríkissak-
sóknara bréf og fór fram á að fram
færi opinber rannsókn „þannig að
allir aðilar sem hlut gætu átt að
máli verði látnir standa fyrir máli
sínu,“ segir í bréfinu. „í greinum
þessum báðum einkum þó þeirri
fyrri kemur fram grófur áburður,
dylgjur og ærumeiðandi að-
dróttanir í garð lögreglumanna.
Alvarlegasti áburður greinarhöf-
undar er sá að ungur maður hafí
slasast svo af völdum lögreglu að
hann hafi hlotið af mikla og varan-
lega örorku,“ segir ennfremur í
bréfí lögmannsins.
Hin opinbera rannsókn fór fram
og leiddi tii þesá að ríkissaksókn-
ari gaf út ákæru þar sem krafíst
var refsingar yfír Þorgeiri Þor-
geirssyni fyrir brot á 108. grein
almennra hegningarlaga sem
kveður á um að hver sá sem hafí
í frammi skammaryrði, aðrar
móðganir í orðum eða athöfnum
eða ærumeiðandi aðdróttanir við
opinberan starfsmann, þegar hann
er að gegna skyldustarfi sínu eða
við hann, eða um hann út af því,
skuli sæta sektum, varðhaldi eða
fangelsi allt að árum. Aðdróttun,
þótt sönnuð sé, varði sektum, ef
hún er borin fram á ótilhlýðilegan
hátt.
Á grundvelli þessar ákæru var
Þorgeir Þorgeirsson dæmdur til
að greiða 10 þúsund króna sekt
með dómi sakadóms Reykjavíkur
frá 16. júní 1986. Sá dómur var
staðfestur í Hæstarétti 20. október
1987.
Þorgeir Þorgeirsson skaut mál-
inu til Mannréttindanefndar Evr-
ópu og taldi dóminn brjóta gegn
Mannréttindasáttmálanum í fjór-
um atriðum. Mannréttindanefndin
hafnaði því að taka fyrir kvartan-
ir vegna þess að sakadómarinn
sem dæmdi málið hafði áður verið
starfsmaður saksóknara og hafn-
aði einnig að fjalla um það að
Þorgeiri var synjað um leyfí til að
verja sig sjálfur fyrir Hæstarétti.
Mannréttindanefndin féllst hins
vegar á, að bera undir Mannrétt-
indadómstól Evrópu hvort mál
Þorgeir hefði hlotið meðferð fyrir
óháðum óhlutdrægum dómstóli og
einnig hvort brotið hefði verið
gegn ákvæðum 10. greinar mann-
réttindasáttmálans um tjáningar-
frelsi.
Mannréttindanefndin skýrði frá
þessari ákvörðun sinni þann 14.
mars 1990. Málið var flutt fyrir
Mannréttindadómstólnum í
Strasbourg í janúarmánuði og í
gærmorgun ías Norðmaðurinn
Rolv Ryssdal, forseti Mannrétt-
indadómstólsins, í heyranda hljóði
dómsorð í fyrsta málinu sem ís-
lensk stjómvöld hafa þurft að verj-
ast fyrir Mannréttindadómstóln-
um.
Sex hinna níu dómara sem dæmdu malið fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Þriðji frá vinstri er Rolv
Ryssdal, forseti réttarins. Aðrir dómarar í málinu voru, auk Garðars Gíslasonar hæstaréttardómara,
L.-E. Pettiti frá Frakklandi, R. Macdonald frá Kanada, A. Spielman frá Lúxemborg, S.k. Martens frá
Hollandi, E. Palm frá Svíþjóð, R. Pekkanen frá Finnlandi og A.N. Loizou frá Kýpur. Á innfelldu mynd-
inni eru Þorgeir Þorgeirsson, t.h., við málflutninginn í Strasbourg í janúar ásamt Tómasi Gunnarssyni hrl.
Ákvæði um ijáningarfrelsi
brotin með dómi Hæstaréttar
Kröfur til óhlutdrægrar og óháðrar dómsmeðferðar ekki brotnar
Mannréttindadómstóll Evrópu í Strasbourg hefur kornist að
þeirri niðurstöðu að brotin hafi verið ákvæði 10. greinar Mann-
réttindasáttmála Evrópu um tjáningarfrelsi með dómi Hæstarétt-
ar Islands frá 20. október 1987 yfir Þorgeiri Þorgeirssyni rithöf-
undi sem sakfelldur var fyrir meiðyrði um ótilgreinda lögreglu-
menn í Reykjavík og þar með brot á 108. grein almennra hegning-
arlaga sem veitir opinberum starfsmönnum ríkari æruvernd en
öðrum. Átta dómarar mannréttindadómstólsins komust að þess-
ari niðurstöðu en sá níundi, Garðar Gíslason hæstaréttardómari,
sem sat í dóminum í þessu máli, taldi dóminn ekki stangast á
við Mannréttindasáttmálann.
Mannréttindadómstóllinn féllst hins vegar ekki á að brotið
hefði verið gegn 6. grein sáttmálans um að réttarhöld skuli heyja
fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli með því að fulltrúi ákæru-
valds hefði ekki verið viðstaddur öll réttarhöldin við sakadóm
Reykjavíkur heldur hafi sakadómarinn gætt hagsmuna ákæru-
valdsins að fulltrúa þess fjarstöddum, en það er í samræmi við
þá réttarskipan hér á landi sem horfið verður frá um næstu
mánaðamót. Dómstóllinn telur að fulltrúi ákæruvaldsins hafi ver-
ið viðstaddur þau þinghöld þegar fjallað var um þau atriði sem
skáru úr um sekt eða sýknu.
þessarar greinar skal ríki heimilt
að krefjast þess að útvarps-, sjón-
varps-, og kvikmyndafyrirtæki séu
eigi rekin nema samkv. sérstöku
leyfí.
2. Þar sem af réttindum þessum
leiðir skyldur og ábyrgð, er heim-
ilt að þau séu háð þeim formsregl-
um, skilyrðum, takmörkunum eða
viðurlögum, sem mælt er í lögum
og eru nauðsynlegar í lýðfijálsu
10. grein Mannréttindasáttmál-
ans, sem dómstóllinn telur að ís-
lensk stjórnvöld hafi brotið, er
svohljóðandi í opinberri íslenskri
útgáfu:
1. „Hver maður á rétt til aðjáta
í ljós álit sitt. í rétti þessum felst
frelsi til að ráða skoðunum sínum,
fá og miðla vitneskju og hugmynd-
um heima og erlendis án afskipta
stjórnvalda. Þrátt fyrir ákvæði
Þorsteinn Pálsson dómsmálaráðherra:
Nefnd kanni hvernig á
að bregðast við dómnum
Hugsanlegt að lögfesta mannréttindasáttmálann
ÞORSTEINN Pálsson dómsmálaráðherra mun á næstu dögum
skipa nefnd þriggja sérfræðinga sem falið verður að skila áliti
fyrir haustið um það hvernig íslenskum stjórnvöldum beri að
bregðast við dómi Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Þorgeirs
Þorgeirssonar, þar á meðal hvort breyta beri 108. grein almennra
hegningarlaga. Ráðherra hyggst einnig fela sérfræðingunum að
kanna hvort rétt sé að lögfesta hér á landi Mannréttindasáttmála
Evrópu, sem Islendingar staðfestu árið 1954.
„Við fljótan yfírlestur á dómn-
um sýnist mér að þar sé ekki gerð
bein krafa um að [108. grein al-
mennra hegningarlaga] sé vikið
til hliðar eða það sé í sjálfu sér
ósamrýmanlegt Mannréttinda-
sáttmálanum, hér sé öllu fremur
um það að ræða hvort þessi
stranga túlkun fái staðist. Það er
augljóst af niðurstöðu dómsins að
hann telur að svo sé ekki,“ sagði
ráðherra.
„Ég er hins vegar þeirrar skoð-
unar að það sé mikið álitamál
hvort rétt sé að viðhalda þessari
aðgreiningu milli opinberra starfs-
manna og annarra, eins og hegn-
ingarlögin gera ráð fyrir í dag og
tei eðlilegt að það sé skoðað hvort
fella beri niður þessa sérstöku
vernd sem opinberir starfsmenn
njóta. Ég er ekki viss um að það
þjóni þeirra hagsmunum að njóta
þessarar sérstöku vemdar í nútíma
þjóðfélagi."
„Það má vel vera að fyrir því
hafí verið ástæður á sínum tíma
en mér sýnist flest benda til þess
að þær eigi þá ekki við í þjóðfélag-
inu eins og það er nú. Það verður
eitt af þeim atriðum sem ég mun
óska eftir að nefndin skoði sér-
staklega burtséð frá því hvort það
er skýr krafa samkvæmt niður-
stöðu Mannréttindadómstólsins
eða ekki,“ sagði Þorsteinn Pálsson.
þjóðfélagi vegna öryggis almenn-
ings og ríkis eða landvarna, til að
komið sé í veg fyrir óspektir eða
glæpi, til að vemda heilbrigði eða
siðgæði, mannorð eða réttindi ann-
arra, til að koma í veg fyrir upp-
ljóstran trúnaðarmála eða til að
tryggja vald og óhlutdrægni dóm-
stóla.“
I niðurstöðum dómstólsins segir
að ekki sé um það deilt að með
dómi hinna íslensku dómstóla hafí
tjáningarfrelsi Þorgeirs verið
skert. Slík skerðing brjóti gegn
sáttmálanum nema mælt hafí ver-
ið um það í lögum og lagasetning-
in hafí þjónað tilgangi sem fram
komi í fyrrgreindri 2. mgr. 10.
grein sáttmálans enda lagasetn-
ingin talin nauðsynleg í lýðfrjálsu
þjóðfélagi af þeim ástæðum sem
þar greinir.
Varðandi spurninguna um hvort
mælt hafi verið í lögum fyrir um
atvik sem heimiluðu að skerða
tjáningarfrelsi Þorgeirs Þorgeirs-
sonar eins og gert hafi verið með
dómi Hæstaréttar hafnaði dóm-
stóllinn því, sem Þorgeir hafði
haldið fram, að það stæðist ekki
ákvæði mannréttindasáttmálans
að beita 108. grein almennra
hegningarlaga um mál hans. ís-
lensku dómstólarnir hefðu beitt
þessu lagaákvæði á þann hátt sem
væri fyllilega í samræmi við orða-
lag ákvæðisins og hefðu ennfrem-
ur stuðst við fordæmi og auk þess
hafi skerðingin stuðst við lögmæt-
an tilgang, sem sé þann „að
vernda... mannorð ... annarra“
eins og segir í sáttmálanum.
Hins vegar komst dómstóllinn
að þeirri niðurstöðu að sjcerðing á
tjáningarfrelsi Þorgeirs Þorgeirs-
sonar hafí ekki verið af ástæðum
sem séu „nauðsynlegar í lýðfijálsu
þjóðfélagi" og því hafi ákvæði 10.
greinar mannréttindasáttmála
Evrópu verið brotin á honum.
Dómstóllinn féllst ekki á það
með talsmönnum íslenska ríkisins
að gera bæri greinarmun annars
vegar á þátttöku í pólitískri um-
ræðu og hins vegar í umræðu um
aðra hluti sem almenning varði
og einnig var því hafnað að tján-
ingarfrelsi njóti því aðeins verndar
mannréttindasáttmálans að því sé
beitt á máta sem samræmist
grundvallarreglum lýðræðis enda
taki þessi sjónarmið ekki mið af
því að eingöngu megi skerða tján-
ingarfrelsi af ástæðum þeim sem
raktar séu í 10. grein Mannrétt-
indasáttmálans.
I niðurstöðum dómsins er rakið
að í blaðagreinum þeim sem málið
reis út af hafí Þorgeir, auk þess
að fjalla um mál þar sem um hafí
verið að ræða að mati dómsins
óumdeilt lögregluofbeldi (Skafta-
málið, svokallaða), einkum greint
frá því sem aðrir hafi sagt um
lögregluofbeldi. Fram kemur að
með því að dæma hann meðal
annars fyrir að hafa ekki getað
fært sönnur á staðhæfingar sem
fram komu í greininni, hafí verið
gerðar til Þorgeirs kröfur sem
honum hafí verið ómögulegt að
rísa undir.
Dómstóllinn lítur svo á að Þor-
geiri hafí ekki gengið það til með
skrifum sínum að sverta orðspor
lögreglunnar heldur hafi hann vilj-
að koma á framfæri óskum um
að ásakanir um lögregluofbeldi
yrðu teknar til sjálfstæðrar og
óháðrar rannsóknar. í greinunum
hafi því verið fjallað um mál sem
skipti almenning miklu og þegar
fyrrgreindur tilgangur sé hafður í
huga verði ekki litið svo að orða-
val Þorgeirs sé utan eðlilegra
marka.
Tjáningarfrelsi á einnig
við um móðganir
í dóminum segir að -mannrétt-
indadómstóllinn líti svo á að tján-
ingarfrelsi sé ein grundvallarstoð
lýðfrj álsra þjóðfélaga og það þjóni
ekki aðeins þeim tilgangi að auð-
velda miðlun upplýsinga og hug-
mynda um mál sem séu vinsæl og
móðgi engan heldur einnig um mál
sem valdi móðgun, hneykslun og
röskun. Þær skorður sem 10. grein
Mannréttindasáttmálans setji við
tjáningarfrelsi beri að túlka þröngt
og færa þurfí gild rök fyrir öllum
takmörkunum.
Þar sem Þorgeir hafi tjáð skoð-
anir sínar í grein í dagblaði beri í
þessu sambandi að huga að hinu
mikilvæga hlutverki dagblaða (the
Press) í réttarríki. Þótt dagblöð
megi ekki ganga út fyrir þau mörk
sem meðal annars séu sett til að
vernda mannorð annarra beri þeim
engu að síður skylda til að birta
upplýsingar og hugmyndir um
málefni sem almenning varðar. Og
ekki aðeins beri dagblöðum til þess
skylda heldur eigi almenningur
einnig rétt á aðgangi að slíkum
upplýsingum og hugmyndum. Að
öðrum kosti yrði blöðum gert
ókleift að sinna hinu mikilvæga
hlutverki „varðhunds almennings“.