Morgunblaðið - 18.08.1992, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. ÁGÚST 1992
Ný sjávarútvegs-
stefna - Líf eða dauði?
eftir Einar Svansson
Um hvað snýst fískveiðistjómun?
Umræðan hefur hingað til snúist
um kvótakerfið sem hefur verið
harðlega en oft ranglega gagnrýnt.
Til að átta sig á stöðunni verður
að /ara aðeins aftur í tímann.
Á áttunda áratugnum lauk út-
færslu landhelginnar og við fengum
þá umráðarétt yfír auðlind sem em
fískimiðin í kringum landið. Á þeim
tíma sem í hönd fór var mikið fjár-
fest bæði til sjós og lands. Sú bjart-
sýni reyndist fullmikil þegar á
reyndi.
Fyrir áratug var fyrst nauðsyn á
að takmarka veiðar á bolfíski og
þörfín fyrir heilsteypt kerfí hefur
ekki minnkað síðan. Fýrst var reynt
skrapdagakerfí sem fólst í að leyfð
var takmörkuð sókn í þorskinn en
þann tíma sem ekki mátti veiða
þorsk urðu menn að veiða aðrar
tegundir, svokallað skrap. Árið 1984
tók fyrsta útgáfa núverandi kerfís
við og hefur breyst mikið síðan.
Aðalbreytingin felst í afnámi sókn-
armarks. í dag er kvótakerfíð afla-
markskerfí þar sem úthlutun veiði-
heimiida er bundin við fískiskip.
Það liggur í augum uppi að slík
höft sem kvótakerfíð bindur frelsi
manna hljóta að valda deilum og
ágreiningi. Hins vegar er kvótakerf-
inu ranglega kennt um það sem
miður fer í sjávarútvegi og mörg
atriði ranglega talin sýna galla
þessa kerfís. Eg ætla að fjalla um
nokkur þessara atriða hér á eftir.
Skerðing á athafnafrelsi
Því er haldið fram að kvótinn
skerði athafnafrelsi fiskimanna og
aflaklæmar fái ekki að njóta sín og
einnig að erfítt sé fyrir nýja aðila
að heQa rekstur. Það er nokkuð til
í þessu en vandséð er hvernig hægt
er að takmarka aðgang að auðlind-
inni án þess að slíkt gerist á ein-
hvem hátt. Hjá sjávarútvegsfyrir-
tækjum sem eiga rúmar veiðiheim-
ildir hefur þróast samkeppni á milli
skipa þar sem ekki hefur verið vitað
fyrirfram hvað aflamagnið yrði á
hvert einstakt skip. Sú gagnrýni að
kerfíð leiði til einhverrar ailsherjar
meðalmennsku er því hæpin.
Mótvægi gegn þessu er sú stað-
reynd að magn skiptir í dag minna
máli en áður fyrr. Gæði og verð-
mæti em að taka við sem æðstu
gildi í greininni í stað aflamagns
áður. Helsta breytingin er í hnot-
skum sú að fyrr á öldinni fór heild-
arafli landsmanna mikið eftir dugn-
aði og hörku þeirra sem sjóinn sóttu
og veðurfar og __ tækniframfarir
skiptu miklu máli. í byijun árs er í
dag nokkurnveginn vitað hver heild-
araflinn verður í lok ársins en enn
er óráðið hveijir veiða fískinn og
hveijir vinna hann og með hvaða
árangri. Áður fyrr var hvert tonn
sem veiddist viðbót við heildarafl-
ann.
Minnkandi landvinnsla
Verkefni fyrir frystihúsin hafa
minnkað síðasta áratuginn og sum
sjávarpláss hafa lent í vemlegum
erfíðleikum. Kvótakerfínu er kennt
um þetta sem er ekki réttmætt.
Meginástæður þessa er aukinn út-
flutningur ísfísks og sjófrysting.
Árið 1982 var þetta tvennt saman-
lagt um 1% af botnfískaflanum en
árið 1990 er þetta hlutfall komið
upp í 30%. Þróun þessi hófst
skömmu áður en kvótakerfið tók
gildi og er ekki afleiðing af því.
Aukin vinnsla á sjó byggist m.a. á
tækniframfömm og meiri arðsemi
vegna betri nýtingar fjárfestinga.
Ný skip era einnig orðin það dýr
að hefðbundnar ísfiskveiðar standa
ekki undir smíðaverði. Aukinn ísfí-
skútflutningur grundvallast á
gámavæðingu og breyttum mark-
aðsaðstæðum í Evrópu vegna sam-
dráttar í fískveiðum. Að sjáifsögðu
er þetta einföld lýsing en mestu
skiptir að gera sér grein fyrir því
að kvótakerfíð veldur ekki minnk-
andi verkefnum frystihúsanna.
Landvinnslan verður að auka nýt-
ingu framleiðslutækjanna á næstu
ámm ef hún á að verða sam-
keppnisfær við sjófrystingu og fisk-
markaði heima og erlendis. Hér er
um líf og dauða að tefla. Nýjasti
áhrifavaldurinn í þessari þróun eru
innlendir fiskmarkaðir. Þeir hafa
vaxið og munu þróast óháð því
hvaða fiskveiðistjórnun verður í
gildi.
Stækkun fiskveiðiflotans
Fiskiskipaflotinn var orðinn of
stór þegar kvótakerfíð komst á en
hélt áfram að stækka. Kvótakerfið
var í byijun bæði sóknar- og afla-
markskerfí. í sóknarmarkskerfinu
fólst hvati til stækkunar flotans því
hægt var að vinna sér inn afiarétt
með því að veiða meira en næsta
skip og á kostnað heildarinnar.
I öðru lagi voru bátar undir 10
tonnum undanþegnir kerfinu og í
dag eru bátar undir 6 tonnum í
banndagakerfinu. Gat þetta leiddi
til mikillar fjölgunar smábáta sem
aftur leiddi til þess að hlutur þeirra
í þorskafla jókst úr 18 í 45 þúsund
tonn á 6 áram. Á síðasta ári minnk-
aði flotinn örlítið og mun halda
áfram að dragast saman á næstu
ámm ef kerfíð verður svipað því sem
nú er í gildi. Sagt er að kvótakerfið
sé orsökin fyrir vandræðum smá-
báta. Vandinn stafar af fjölgun
þeirra vegna undanþága í kvóta-
kerfínu. Það er áuðvelt að vera vitur
eftirá en augljóst er að ef aflamark
á allan flotann hefði gilt frá upp-
hafi hefðu þessi vandræði ekki kom-
ið til. Lagfæringar á þessum undan-
þágum hafa í sumum tilvikum leitt
til óréttlætis og haft slæmar afleið-
ingar. Menn verða að greina á milli
þess hvað er afleiðing af slæmu
kerfí eða því sem orsakast af erfíð-
leikum við að innleiða kerfi sem er
skásti kostur af mörgum.
Það hefur einnig verið gagnrýnt
að útgerðarmenn sem hætta og selja
sinn kvóta verði forrikir af því. Það
verður meira ábérandi þegar ein-
staklingur á í hlut en ef flotinn á
að minnka verður skipum af öllum
gerðum að fækka. Það er sparnaður
fyrir þjóðiha ef útgerðarmaður trillu
eða togara hættir og skipið er úrelt.
Verndun fiskistofna
Því hefur verið haldið fram að
kvótakerfið hafi leitt af sér minni
Einar Svansson
fískistofna. Þetta er röng fullyrðing.
Við höfum veitt meira á síðustu
áram en fískifræðingar töldu ráð-
legt. Það er pólitísk ákvörðun sem
varðar á engan hátt kvótakerfíð.
Einnig hafa aðstæður í hafinu og
minni nýliðun valdið því að þorskár-
gangar eru lélegir síðustu ár. Þar
er um duttlunga náttúrunnar að
ræða og engar staðreyndir byggðar
á gögnum vísindamanna sýna að
kvótakerfíð valdi hér einhveiju.
Einnig hefur því verið haldið fram
að smáfískadráp sé tilkomið vegna
kvótakerfisins. Ekkert fískveiði-
stjórnunarkerfi kemur í veg fyrir
slíkt. Lög og reglur geta hér litlu
breytt heldur viðhorf þeirra sem
ganga um þessa auðlind. Áróður
skiptir mestu og það er af hinu
góða að farið er að ræða hreinskiln-
islega um þessa hluti. Það þarf einn-
ig að áuka fræðslu fyrir starfsfólk
til sjós og lands um meðferð aflans
og umgengni við auðlindina.
Smáfiski hefur alltaf verið hent
fyrir borð í gegnum tíðina en í mism-
iklum mæli. Það skiptir hins vegar
miklu meira máli í dag hvernig við
göngum um okkar auðlind, fiskimið-
in, þegar takmarka þarf sóknina og
ungviðið þarf meiri vernd.
Byggðaröskun
Kvótakerfíð = byggðaröskun. Að
tengja þetta saman á þennan hátt
er út í hött. Byggðaþróun er afleið-
ing þjóðfélagsbreytinga og á sér
stað á öllum tímum hvort sem við
búum við kvóta eða ekki. Afli og
skip hafa flust á milli staða frá því
fískveiðar hófúst hér við land. í dag
er takmarkað með forkaupsrétti
heimamanna hvort skip era seld á
milli byggðarlaga. Fyrir daga kvót-
ans var sú sala fijáls. Ef skoðað er
grannt sést að ekki vora minni
sveiflur í tilflutningi á milli byggða
hér áður fyrr þegar veiði var ótak-
mörkuð. Ég man ekki betur en að
Norðlendingar hefðu þá þurft að ;
sækja vinnu suður á land. Breyting-
arnar á byggð sem tengjast sjávar-
útvegi geta hins vegar vel verið |
afleiðing aflasamdráttar og annarr-
ar ráðstöfunar aflans en fyrr. Einn-
ig geta veiðiheimildir færst á milli )
staða vegna þess að fyrirtæki ná
ekki endum saman. Það sama gerð-
ist hér áður ef menn réðu ekki við
að reka skipin sem keypt voru.
Ég get ekki samþykkt það að
veiðiheimildir fylgi byggðarlögum
til að lækna þennan vanda. í fyrsta
iagi hafa fyrirtækin alltaf þurft að
bera ábyrgð á sínum rekstri. Stund-
um hefur ríkisvaldið hjálpað til ef
illa hefur farið en menn hafa samt
ekki á neinum tímum verið tryggðir
í bak og fyrir burt séð frá hvernig
reksturinn væri. Ég held að byggð-
akvótinn myndi gera það að verkum
að ábyrgðartilfinning stjómenda
minnkaði. Þó fyrirtæki yrðu gjald-
þrota myndi kvótinn ekki tapast. ^
Slíkt kerfi myndi mismuna fólki og
fyrirtækjum. Kerfisbreytingar eru
ekki lausn á vanda byggðarlaga sem *
komist hafa í þrot heldur byggð-
stefna sem væri byggð á eðlilegum
hagnaði í sjávarútvegi.
Hvaða kerfi er skynsamlegast?
Ég hef hér á undan rakið helstu
atriðin sem gagnrýnd hafa verið í
núverandi kvótakerfí. Ekkert kerfí
er án galla. Reynslan sýnir að best
er að hafa engar undanþágur og
fella allar veiðar undir eitt heil-
steypt kerfí. Margt af þeirri gagn-
rýni sem kvótakerfíð hefur mátt
þola er byggt á misskilningi og því
að menn hafa ekki gert sér grein
fyrir orsök og afleiðingu í flóknu
þjóðfélagi sem er sífelldum breyt-
ingum háð.
Það er brýnt að hafa skýra stefnu
í sjávarútvegi sem skapar mest af ,
tekjum okkar. Öll óvissa leiðir til
sóunar. Ég tel það mikilvægast að
eftir endurskoðun taki gildi kerfí ,
sem vari í langan tíma, helst áratug
eða meira. Ég held að þetta atriði
sé mikilvægara en menn gera sér
almennt grein fyrir.
Aðalmarkmiðið með stjórnun
fiskveiða er að hámarka arðsemi
þeirrar auðlindar sem við lifum á.
ÞJÓÐMÁL
STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Hundrað ungmenní fallin
- fimm hundruð í hættu
Gluggað í fíkniefnaumræðu á Alþingi
ÞAU ERU mörg og mikilvæg
málin sem bíða Alþingis i haust
og vetun Evrópumái, efnahags-
vandi (atvinnuvega og ríkis-
sjóðs), atvinnuleysi og sam-
dráttur í sjávarútvegi og þjóð-
arbúskap. En það eru fleiri mál
brýn en þau sem hér voru
nefnd. Eitt af þeim stærstu er
vaxandi fíkniefnaneyzia í land-
inu: „Eitt hundrað ungmenni
hvíla nú á kistubotni, hafa fail-
ið fyrir þessum voða.“ Þessi orð
voru töluð úr ræðustól Alþingis
rétt fyrir þinglausnir síðastliðið
vor.
Er fíkniefnaveltan hálfur
milljarður á ári?
„Eitt hundrað ungmenni hvíla
nú á kistubotni, hafa fallið fyrir
þessum voða,“ sagði Guðni Ag-
ústsson (F-Sl) í þingræðu í maí-
mánuði síðastliðnum. „Talið er að
allt að 500 ungmenni á aldrinum
13-19 ára séu djúpt sokkin í fíkni-
efnaneyzlu,“ hélt þingmaðurinn
áfram. „Fullyrt er að fiármagnið
sem á ári hveiju er varið til fíkni-
efnaviðskipta skipti hundruðum
milljóna."
Þingmaðurinn segir síðar í
ræðu sinni að fíkniefnaveltan
kunni að nema hálfum milljarði
króna á ári hveiju. „Eiturlyfjasal-
an er því orðin „bisness". Sölu-
menn svo og neytendur verða ill-
skeyttari með ári hveiju. Hér
duga því engin vettlingatök".
Annar þingmaður, Gunnlaugur
Stefánsson (A-Al), sagði í sömu
umræðu: „Það eru sannarlega al-
varlegar upplýsingar, sem okkur
eru kunnar, að aðeins 5-10% af
þeim efnum sem berast til Iands-
ins fínnist við tollleit. Afgangur-
inn, 90-95%, er í umferð hér...
Þetta segir okkur að stórefla verð-
ur allar varnir gegn innflutningi
og þar held ég að notkun hunds
sé lykilatriði."
Það er ekki hægt annað en að
taka alvarlega • upplýsingar sem
bornar eru fram á sjálfri löggjaf-
arsamkundunni um stærð vand-
ans: 500 ungmenni á aldrinum
13-19 ára djúpt sokkin í fíkni-
efnaneyzlu.
Hvernig er að vörnum staðið?
Þorsteinn Pálsson dómsmála-
ráðherra rakti í umræðunni það
sem gert hefur verið af hálfu
ráðuneyta til að spoma gegn
vandanum. Skipuð var sérstok
framkvæmdanefnd (1986) í fíkni-
efnavörnum, en hún er skipuð
fulltrúum þeirra ráðuneyta sem
koma að þessum málum. Félags-
málaráðuneytuð hefur unnið að
því að tryggja rekstur á neyðarat-
hvarfí fyrir ungmenni í Rauða-
kross-húsinu í Reykjavík, en hluti
þeirra barna og ungmenna, sem
þangað leita, á í vímuefnavanda.
Fjármálaráðuneytið hefur sér-
þjálfað tollgæzlumenn til eftirlits
og leitar að fíkniefnum.
Tollgæzlumenn nota sérþjálfaðan
hund við eftirlitsstörfin. Dóms-
mála- og menntamálaráðuneytin
styrktu könnun Rannsóknastofn-
unar í uppeldis- og menntamálum
á fíkniefnaneyzlu unglinga. At-
hugunin fór fram í marzmánuði
sl. og tók til 1.200 unglinga. Nið-
urstöður liggja fyrir á þessu
hausti. Könnunin nær til helztu
áhættuþátta í sambandi við fíkni-
ALÞINGISTÍÐINDI
UMRÆÐUR
25. hefti 1991-92
ISSN 1017-365X
F(kniefnaneysla í landinu, ein umr.
Fsp. GÁ, 487. mál. — Þskj. 751.
Fyrírspyrjandi (GuOni Ágústsson):
Hæstv. forseti. Ég spyr hæstv. dómsmrh. um stcfnu-
mótun gagnvart því aö uppræta fíkniefnaneyslu í land-
inu.
Eitt hundraö ungmenni hvfla nú á kistubotni, hafa
falliö fyrir þessum voða. Talið cr aö allt aö 500 ung-
iingar á aldrinum 13-19 ára séu djúpt sokknir í fflcni-
cfnaneyslu. Fullyrt er aö fjármagniö sem á ári hveru er
varið til ffknicfnaviöskipta skipti hundruöum milljóna.
Ég sá í einhverju blaði rætt um aö þaö mundi vcröa
efnaneyzlu unglinga og verður
góð undirstaða varðandi skilvirk-
ari viðbrögð og fyrirbyggjandi
aðgerðir. Heilbrigðisráðuneytið
hefur síðan mótað meðferðarþátt-
inn á Tindum, en þar var fyrir
rúmu ári tekin í notkun sérstök
stofnun fyrir unga ávana- og
fíkniefnaneytendur.
Ráðherrann sagði nauðsynlegt
„að fela einu ráðuneyti höfuð-
ábyrgð í þessu efni [en þessi mál
heyra nú undir nokkur ráðuneyti]
þannig að forusta fyrir samstarfs-
nefnd ráðuneytanna hvíli á einu
ráðuneyti, til að tryggja markviss-
ari framkvæmd og ákveðnari að-
gerðir“. Ráðherra taldi það meg-
inatriði að efla forvarnir, m.a.
fræðslu í skólum og fjölmiðlum.
Hann sagði að skipulag löggæzl-
unnar í landinu þyrfti að vera í
stöðugri athugun þannig að hún
yrði sem markvissust. Og loks _að
það héfði seinkað fullgildingu Is-
lendinga á samningi Sameinuðu
þjóðanna um fíkniefni og skyn-
villuefni frá 1988 að ólokið er
lagasetningu „um svokallaðan
peningaþvott“.
Fræðsla, hjálparstarf, hert
eftiriit, hert löggjöf
Þingmenn, sem þátt tóku í
umræðunni, lögðu flestir áherzlu
á fjögur meginatriði í vörnum
samfélagsins gegn þeirri þjóðfé-
lagsvá, sem fíkniefnavandinn
stefnir í: 1) stóraukin fræðsla eft-
ir öllum tiltækum leiðum fjölmiðla
og skólakerfis, 2) hjálparstarf við
þá sem ánetjast hafa fíkniefnum,
3) aukið og skilvirkara eftirlit lög-
og tollgæzlu og 4) herta löggjöf.
„Ég tel að Alþingi eigi að
marka stefnu," sagði Guðni Ág-
ústsson, „þar sem t.d. verði ráð-
gert að uppræta alla fíkniefna-
neyslu á næstu 4-5 árum, að ís-
land yrði án eiturlyfja 1995.“
Öll framangreind atriði kosta
peninga. Spurningin er einfald-
lega hvort fjárveitingavaldið
tryggir aukið fjármagn „til þess-
arar varnarbaráttu, sem er bar-
átta upp á líf og dauða fjölda
ungmenna", eins og málshefjandi,
Guðni Ágústsson, komst að orði.