Morgunblaðið - 12.11.1992, Blaðsíða 18

18 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1992
Ný heimsmynd séð af
norrænum sjónarhól
eftirJón
Sigurðsson
Helsta viðfangsefni 41. þings
Norðurlandaráðs sem haldið var í
Árósum í þessari viku var framtíð
norrænnar samvinnu. Fyrir þinginu
lá skýrsla forsætisráðherra Norður-
landa og starfshóps á þeirra vegum
um endurskipulagningu hins nor-
ræna samstarfs. Meðal tillagna for-
sætisráðherranna er að samstarf
Norðurlanda á sviði utanríkis- og
öryggismála verði aukið. í samræmi
við þetta var á þessu þingi almenn
umræða um utanríkis- og öryggis-
mál í fyrsta sinn í sögu Norður-
landaráðs.
Það er því rík ástæða til að fjalla
um norrænt samstarf út frá þessu
sjónarmiði — skoða það í nýju ljósi
— til að meta stöðu Norðurlandanna
í heild — og íslands sérstaklega —
í nýrri heimsmynd.
Þær stórfelldu pólitísku breyting-
ar sem átt hafa sér stað í umheimin-
um á undanfömum árum gera það
nú að verkum að norrænt samstarf
þarf í auknum mæli að laga sig að
kröfum nýrra tíma, óvissunni, sem
einkennir þróunina í austanverðri
Evrópu annars vegar, og samruna-
ferlinu í álfunni vestanverðri hins
vegar.
Breytingamar í
Austur-Evrópu
Það er ljóst að efnahagsástandið
í ríkjum Austur-Evrópu, þ. á m.
Rússlandi, mun hafa afgerandi
áhrif á það hvort lýðræðislegir
stjórnarhættir ná að festa þar ræt-
ur. Takist það ekki, er hætta á að
grafið verði undan stöðugleika og
friði, með alvarlegum afleiðingum
fyrir löndin í kring, ekki síst á norð-
urslóðum. Það er því mikilvægt fyr-
ir Norðurlöndin að stuðlað sé að
lýðræðislegum stjómarháttum í
þessum ríkjum og viðskipti við þau
verði aukin á grundvelli markaðsbú-
skapar.
í iok október var haldin í Tókýó
ráðstefna um aðstoð við nýsjálf-
stæðu ríkin. Þetta er þriðja ráð-
stefnan sem haldin er um þetta
efni. Þetta starf hefur beint at-
hygli heimsins að þeim mikla vanda
sem steðjar að fyrrnrn lýðveldum
Sovétríkjanna og stuðlað að efna-
hagssaðstoð til þeirra og samræm-
ingu hennar. Norðurlöndin hafa
tekið þátt í þeirri aðstoð með ýms-
um hætti.
Málefni Eystrasaltsríkjanna hafa
á undanförnum árum skipað verð-
ugan sess í samráði Norðurland-
anna, sem eiga það sameiginlegt
að vilja styðja þessi nágrannaríki
sín sem best þau geta, enda tengj-
ast þau Norðurlöndum með ýmsu
móti. Það er t.d. mikilvægt að vinna
að því af alefli að Rússar dragi her
sinn á brott frá þessum ríkjum í
samræmi við skuldbindingar sínar.
Með stofnun Eystrasaltsráðsins
munu fjögur Norðurlandanna eiga
nánara samstarf við ríkin við
Eystrasalt. ísland hefur áhuga á
að tengjast því samstarfi.
Upplausnin sem einkennir Aust-
ur-Evrópu er gerólík því ferli til
aukins samstarfs sem nú er farið
eftir í Vestur-Evrópu. Samrunaferl-
ið í Evrópu kallar á grundvallar-
breytingar á Norðurlandasamstarf-
inu. Á fundi utanríkisviðskiptaráð-
herra Norðurlanda í Kaupmanna-
höfn í byijun þessa mánaðar var
það t.d. niðurstaðan að viðskipta-
samvinna Norðurlanda færist alfar-
ið inn á vettvang EES-samstarfsins.
Samstarf á viðskiptasviðinu
Við gildistöku EES-samningsins
munu Norðurlöndin taka þátt í víð-
tækari samstarfi ríkja Vestur-Evr-
ópu með ríkari réttindum og skyld-
um en verið hefur. Þótt vettvangur-
inn verði annar minnkar ekki þörfm
fyrir áframhaldandi náið norrænt
samráð. Norræn samvinna mun
geta hjálpað Norðurlöndunum við
að koma á framfæri sameiginlegum
sjónarmiðum eins og gert hefur
verið með góðum árangri á vett-
vangi annarra alþjóðastofnana.
Því hefur oft verið haldið fram
að EES sé tímabundinn áfangi á
leið EFTA-ríkjanna inn í Evrópu-
bandalagið og víst er að stjórnvöld
í mörgum EFTA-ríkjanna líta EES-
samstarfið þeim augum. En ef til
vill verður EES lengur við lýði. Á
síðustu mánuðum hefur hrikt í stoð-
um EB vegna erfiðleika í gengis-
málum og vegna ósamkomulags um
framtíð Maastricht-sáttmálans. Öll
saga Evrópubandalagsins segir það
að framgangur EB, hvort sem er í
sambandi við dýpkun bandalagsins
eða breikkun, er háður ytri skilyrð-
um og pólitísku andrúmslofti á
hveijum tíma. EB um aldamótin
verður ekki sama og EB í dag. Og
þótt þijú Norðurlandanna sæki um
„Orð og gjörðir Evr-
ópumanna geta haft
áhrif á þá stjórnmála-
umræðu í Bandaríkjun-
um sem ákvarðar fram-
tíð Atlantshafstengsl-
anna á komandi misser-
um ekki síst nú þegar
þessi mál eru í deiglu
eftir forsetakosning-
arnar. Fyrstu yfirlýs-
ingar Clintons að
afloknum forsetakosn-
ingunum gefa góðar
vonir um framtíð Atl-
antshafssamstarfsins.“
aðild að EB er aðild þeirra ekki
orðinn hlutur.
Við íslendingar leggjum mikla
áherslu á tengslin við nágranna-
þjóðir okkar beggja vegna Atlants-
hafsins. Eins og önnur Norðurlönd
þá byggjum við okkar afkomu að
verulegu leyti á milliríkjaverslun.
Okkur er mikið í mun að samkomu-
lag náist sem fyrst í GATT-viðræð-
unum og er vonandi að ekki komi
til viðskiptastríðs milli Bandaríkj-
anna og Evrópubandalagsins.
Við munum einnig leita nýrra
leiða til þess að tryggja viðskipta-
hagsmuni okkar í N-Ameríku og
Asíu. Ríkisstjórnin hefur nýlega
ákveðið að láta skoða sérstaklega
möguleika á gerð fríverslunarsamn-
inga við N-Ameríkuríkin.
Samstarfí Norðurlandanna, þótt
það hafi verið náið, hafa ætíð verið
takmörk sett. Fjögur þeirra hafa
kosið tengsl sín á milli á viðskipta-
sviðinu með samstarfi í EFTA en
eitt í EB. Á varnarsviðinu hafa
Norðurlöndin skipst í tvo hópa, þijú
hafa valið aðild að Atlantshafs-
bandalaginu og tvö kosið hlutleysi.
Breytingar á sviði alþjóðamála hafa
varpað nýju ljósi á aðild Danmerk-
ur, íslands og Noregs að Atlants-
hafsbandalaginu.
Tengslin yfir
N orður-Atlantshaf
Þau pólitísku og hernaðarlegu
straumhvörf sem fylgdu í kjölfar
brotthvarfs sovéskra hersveita frá
Mið- og Austur-Evrópu, hruns
kommúnismans og upplausnar Sov-
étríkjanna, hafa m.a. valdið því að
ríki Vestur-Evrópu verða að leggja
nýtt mat á öryggi sitt, jafnhliða því
að öryggismál álfunnar í heild eru
endurmetin.
Flest þessi ríki hafa átt samleið
innan Átlantshafsbandalagsins í
rúma fjóra áratugi og það er ljóst
að aðrir raunhæfir samstarfskostir
í öryggis- og vamarmálum virðast
ekki koma til greina í fyrirsjáan-
legri framtíð. Á hinn bóginn á sam-
starfið eftir að taka breytingum
sem munu leiða til þess að evrópsk
aðildarríki Atlantshafsbandalagsins
verða í auknum mæli að axla byrð-
arnar af varðveislu eigin öryggis.
Það er því nauðsynlegt að styrkja
Evrópustoð bandalagsins enn frek-
ar.
Efling Vestur-Evrópusambands-
ins er mikilvæg í þessu skyni en
það er mikilvægt að öll evrópsku
Atlantshafsbandalagsríkin komi
þar við sögu. Þess vegna ber að
fagna núverandi viðræðum um
væntanlega aukaaðild íslands, Nor-
egs og Tyrklands að Vestur-Evr-
ópusambandinu. Á hinn bóginn er
nauðsynlegt að leggja áherslu á að
þetta má ekki verða á kostnað Atl-
antshafsbandalagsins og Atlants-
hafstengslanna.
Efling Vestur-Evrópusambands-
ins er ekki til þess ætluð að ein-
angra Norður-Ameríkuríki innan
bandalagsins, veikja skuldbindingar
þeirra gagnvart bandalagsríkjum
eða leysa Atlantshafsbandalagið af
hólmi. íslensk stjórnvöld hafa ekki
síst gengið til viðræðna um aukaað-
ild að Vestur-Evrópusambandinu á
þessum forsendum sem tengiliður
milli vinaþjóða yfir Atlantshafið og
hlekkur í öryggiskeðju vestrænna
lýðræðisríkja.
Það er mikilvægt að ríki Vestur-
Evrópu standi vörð um Atlantshafs-
tengslin í víðri merkingu. Samvinna
á sviði efnahags- og viðskiptamála
verður t.d. ekki skilin frá öðrum
þáttum öryggismála. Bandaríkin
hafa skuldbundið sig gagnvart
bandamönnum í Vestur-Evrópu og
staðfest það með bandarísku herliði
austan megin Atlantshafsins. Við
skulum vera minnug þess að þetta
hefur verið grundvöllur þess friðar
og jafnvægis sem ríkt hefur í Vest-
ur-Evrópu frá stríðslokum og á sér
ekki hliðstæðu í sögu álfunnar.
Að kalda stríðinu loknu þurfa
Bandaríkin að glíma við verulegan
Jón Sigurðsson
efnahagsvanda og munu draga úr
kostnaðarsömum skuldbindingum
við önnur ríki. Þetta er eðlilegt og
skiljanlegt í ljósi þeirra verkefna
sem bíða hvarvetna í Bandaríkjun-
um en má ekki þýða afturhvarf til
einangrunarstefnu. Evrópubúar
eiga að hafa það hugfast að hag-
sæld Bandaríkjanna er mikilvæg
fyrir efnahag heimsins alls.
Orð og gjörðir Evrópumanna
geta haft áhrif á þá stjórnmálaum-
ræðu í Bandaríkjunum sem ákvarð-
ar framtíð Atlantshafstengslanna á
komandi misserum ekki síst nú þeg-
‘ar þessi mál eru í deiglu eftir for-
setakosningamar. Fyrstu yfirlýs-
ingar Clintons að afloknum forseta-
kosningunum gefa góðar vonir um
framtíð Atlantshafssamstarfsins.
Hjálparstarf og umhverfismál
Aðstæður í alþjóðamálum hafa á
stuttum tíma breyst með þeim hætti
að opnast hafa ný verkefni og tæki-
færi á sviði hjálparstarfs, þróunars-
amvinnu og umhverfismála. Heim-
urinn hefur tengst nánari böndum
og ekkert ríki getur lengur staðið
hjá og látið sig litlu skipta hörm-
ungaratburði þótt fjarlægir séu.
Líkur benda til að gífurlegt neyð-
arástand kunni að skapast meðal
flóttamanna í fyrrum Júgóslavíu
þegar vetur gengur þar í garð. Það
er biýnt að hugað verði að því með
hvaða hætti unnt er að efla mann-
úðaraðstoð við fómarlömb styijald-
arinnar á svæðinu jafnframt því
sem leita þarf allra leiða til að fínna
pólitíska lausn í málefnum Bosníu-
Herzegóvínu. Sama gildir einnig um
hjálparþörfina í Sómalíu þar sem
meira en fjórðungur barna hefur
látið lífið sökum næringarskorts.
Norðurlöndin hafa raunar þegar
lagt myndarlegan skerf af mörkum
í þessu efni, en þörfin er mikil.
Ráðstefna Sameinuðu þjóðanna
um umhverfí og þróun, sem haldin
var í Rio de Janeiro á síðastliðnu
sumri, markar sögulegan áfanga í
Fremstur
HEKLA