Morgunblaðið - 15.05.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. MAÍ 1993
Málefni aldraðra
eftir Jón Sæmund
Sigurjónsson
Nú undanfarið hafa farið fram
umræður um stöðu aldraðra í þjóð-
félaginu, bæði hvað snertir eftir-
laun, lífeyri og skipulagsmál þeim
tengdum annars vegar og svo stofn-
ana- og heimilisþjónustu aldraðra
hins vegar. í nýlegri skýrslu um
stöðu öldrunarmála til Alþingis er
fjallað ítarlega um þessi mál, en
stuðst er við upplýsingar úr henni
hér á eftir.
Þjónustusviðið
Öldruðum fjölgar mest allra ald-
urshópa í þjóðfélaginu. í árslok
1989 voru 70 ára og eldri 7,1% af
þjóðinni. Til samanburðar má geta
þess að þessi hópur var 5% þjóðar-
innar 1950 og því er spáð að hann
verði 11,6% árið 2020.
Ljóst er einnig að háöldruðum
mun fjölga jafnvel hraðar. Þetta er
mikilvægt þegar haft er í huga að
miðað við aldurshópinn 65-74 ára
hafa 85 ára og eldri liðlega þrefalt
auknar líkur á því að tapa sjálfs-
bjargargetu og sjöfalt auknar líkur
á að hafna á hjúkrunarheimili.
Tölur um vistrými fyrir aldraða
hér á landi sýna svo ekki verður
um villst að fjöldi hjúkrunarrýma
hér er talsvert meiri en viðmiðunar-
tölur, bæði innlendar, gera ráð fyr-
ir. Á þetta bæði við ef litið er á
landið í heild og einstök umdæmi.
ísland stendur því í fremstu röð
hvað þennan þátt snertir.
Þrátt fyrir þetta er mikið rætt
um skort á hjúkrunarrými af ýms-
um ástæðum. Ein ástæðan er sú
að ekki hefur enn tekist að byggja
upp öldrunarþjónustuna um allt
land með þeim hætti að hún myndi
eina samfellda þjónustukeðju. Ef
t.d. heimaþjónusta er óviðunandi
þá eykst þiýstingurinn á stofnana-
þjónustu. Með sama hætti eykst
eftirspurn eftir hjúkrunarrými ef
annað rými á lægra þjónustustigi
er af skornum skammti. Þannig
má ætla að oft á tíðum séu einstakl-
ingar vistaðir á röngum stað meðan
aðrir sem helst þurfa á þjónustu-
og hjúkrunarrými að halda bíða
utan dyra. Þetta kallar á betri upp-
byggingu og meiri samfellu í þjón-
ustunni annars vegar og hins vegar
á vandaðra vistunarmat.
Á næstu árum þarf með enn
markvissari hætti að byggja upp
heimaþjónustu, þ.e. heimilishjálp og
heimahjúkrun um land allt. Vel
skipulögð heimaþjónusta og stofn-
anaþjónusta við hæfi tryggir sam-
fellda þjónustukeðju á sviði öldrun-
armála og er grunnur þess að aldr-
aðir megi eiga áhyggjulaust ævi-
kvöld.
Ár aldraðra
Lönd EB hafa gert árið 1993 a'ð
ári aldraðra. Áhrifa þess gætir víða
þannig að í öðrum löndum er efnt
til ýmissa uppákoma af því tilefni.
Stjómvöld annarra landa utan EB
hafa hins vegar ekki séð ástæðu
til sérstakra ráðstafana vegna
þessa, þar eð EB hugði ekki að því
að leita samstöðu annarra um þetta
fyrirfram t.d. á vettvangi Samein-
uðu þjóðanna eða á vegum Evrópu-
ráðsins.
Hins vegar hefur heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra lýst því yfir
á Alþingi að öll ár á íslandi séu ár
aldraðra. Hann skýrði frá því við
það tækifæri hvað helst væri á döf-
inni í þeim efnum. Á árinu 1992
vom tekin í notkun á annað hund-
rað þjónustu- og hjúkmnarrými
fýrir aldraða. Á því ári tókst í fyrsta
skipti að uppfylla allar þarfir fyrir
heimahjúkmn og hvíldarinnlagnir
aldraðra á Reykjavíkursvæðinu og
síðan var lagður gmndvöllur fyrir
því að það verði áfram unnt á þessu
ári.
Þá er verið að undirbúa að hefja
kennslu í öldrunarfræðum, bæði við
læknadeild Háskóla íslands og einn-
ig í framhaldsskólum. Þá hefur
samstarfsnefnd aldraðra verið að
kanna hvernig megi koma á alþjóð-
lega viðurkenndum mælingum á
þjónustuþörf innan stofnana líkt og
komið hefur verið á um vistunar-
mat. Árið 1993 verður fyrsta árið
þar sem liggur fyrir mat á vistunar-
þörf aldraðra í öllum kjördæmum
landsins. Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytið mun beita sér fyrir
því að tryggt verði að stofnanarými
nýtist þeim sem mest þurfa á þeim
að halda.
Samstarfsnefnd Norðurlanda í
öldrunarmálum þingar á íslandi í
haust og mun það tækifæri verða
notað til að boða til fundar með
þeim aðilum sem vinna að öldrunar-
málum hér á landi og þeim norrænu
gestum sem hingað koma. Ýmis
áhugaverð rannsóknarverkefni eru
í gangi á þessu sviði svo sem sam-
norræn rannsókn á högum 80 ára
og eldri svo og samanburðarverk-
efni fímm bæja á Norðurlöndum
með 15-20 þús. íbúa þar sem Akur-
eyri hefur verið valin fulltrúi Is-
lands, en þar er einnig í gangi sér-
stakt rannsóknarverkefni um sam-
starf heimahjúkrunar og heima-
þjónustu með stuðningi ráðuneytis-
ins.
Umræðan um eftirlaun og lífeyr-
ismál hefur einnig verið sérstaklega
lífleg á þessu ári, þannig að einnig
frá þeim sjónarhóli hafa málefni
aldraðra verið í brennidepli.
Lífeyrismálin
Tekjumöguleikar aldraðra síð-
asta æviskeiðið byggjast fyrst og
fremst á bótagreiðslum almanna-
trygginga frá Tryggingastofnun
ríkisins, sem greiðir ellilífeyri frá
67 ára aldri og ef svo ber undir
margvíslegar bætur tengdar hon-
um. Allar þessar bætur eru nú
tekjutengdar, þannig að mögulegar
Jón Sæmundur Sigurjónsson
„Lang stærsti hluti
tekna lífeyrissjóðanna
fer í eignamyndun.“
atvinnutekjur, svo og lífeyristekjur
að vissu marki, skerða bæturnar
við ákveðið tekjumark. Eins og aðr-
ar bætur almannatrygginga eru
þessar bætur íjármagnaðar af fjár-
lögum hvers árs.
Því miður hefur ekki tekist að
þróa samfellt kerfi lífeyrissjóða á
Islandi, sem veitir öllum þegnum
landsins sama rétt fyrir sömu
greiðslur. Þó eru að lang stærstum
hluta þeir menn í forstöðu fyrir
flestum þeirra 90 lífeyrissjóða sem
hvað ákafast kalla eftir jöfnum rétti
og jöfnun kjara á öðrum vettvangi.
Iðgjaldagreiðendur eru í viðjum
stéttarfélaga sinna og hafa engin
áhrif á það, hvort þeir lenda í slæm-
um lífeyrissjóði eða góðum. Krafan
um einn lífeyrissjóð fyrir alla lands-
menn hefur ekki fundið hljómgrunn
á Alþingi. Undirritaður flutti frum-
varp í tvígang á árunum 1989 og
1990 fyrir fijálsu vali iðgjaldagreið-
enda milli lífeyrissjóða án þess að
það fengi nauðsynlegar undirtektir.
Á þessu þingi kom fram frumvarp
og þingsályktunartillaga sama efnis
og þá loks tók a.m.k. Morgunblaðið
við sér og kallaði þau tímamótamál
í leiðara. Því miður hefur Alþingi
enn ekki sýnt nein viðbrögð við
þessari góðu viðleitni.
Lífeyrissjóðir dagsins í dag eru
ekki fyrir lífeyrisþegar íslands i
dag. Áðeins örsmár hluti tekna
þeirra fer í að greiða lífeyri. Lang
stærsti hluti tekna lífeyrissjóðanna
fer í eignamyndun fyrir framtíðina.
Eignir íslensku lífeyrissjóðanna
nema nú hátt í 200 milljarða króna.
Helstu áhyggjur stjórnenda þeirra
eru ekki lífeyrisþegar eða þeirra
kjör, heldur hvort vaxtastigið sé nú
nógu hátt, eða hvort íslenski hluta-
bréfamarkaðurinn sé nógu vænleg-
ur til íjárfestinga eða hvort ekki
sé rétt að snúa sér alfarið að erlend-
um áhættubréfum.
Ef lífeyrissjóðir verða ekki helsta
uppspretta fjármagnsflótta úr landi
í framtíðinni, þá munu þeir festa
fjármagn meira eða minna í íslensk-
um hlutabréfum, sem erfitt verður
að losa án vandræða fyrir atvinnu-
lífið þegar þar að kemur. Alla vega
munu lífeyrissjóðir í vaxandi mæli
fjarlægjast hinn upprunalega til-
gang sinn, því ekkert síður en í dag
munu lífeyrisþegar framtíðarinnar
verða algjört aukaatriði.
Þetta er afleiðing þess að lífeyris-
sjóðir fylgja auðsöfnunarreglunni,
eins og gerist hér á landi, í stað
þess að fylgja gegnumstreymisregl-
unni eins og bætur almannatrygg-
inga byggjast á. Með þeirri reglu
mætti bæta hag lífeyrisþega stór-
kostlega í dag, en lifeyrisþegar
hvers tíma myndu þá njóta þeirra
kjara sem þjóðin stæði undir hveiju
sinni.
Mismunandi réttur í mismunandi
lífeyrissjóðum er því dapur veruleiki
lífeyrisþegans og iðgjaldagreiðand-
ans á Islandi í dag.
Höfundur er formaður
Tryggingaráðs.
Hugleiðing um skila-
boð og misskilning
eftir Ragnheiði
Stephensen
Þjónusta eða stuðningur
Þegar ný starfsemi eða breyting-
ar á starfsemi fara fram þarf að
finna ný orð og hugtök yfir starf-
semina. Oft eru tekin orð og hug-
tök sem notuð hafa verið og tengd
annarri starfsemi og kalla því fram
væntingar, hughrif sem ekki eru
raunhæf í því sambandi sem þau
eru notuð í nýja hlutverkinu. Ein-
staka orð hljóta þau örlög að verða
ofnotuð, notuð í tíma og ótíma, sem
forskeyti, sem viðskeyti og sem
nafnorð og sagnorð.
I sambandi við aldraða og starf-
semi tengda þeim hefur orðið þjón-
usta verið eitt af þessum ofnotuðu
orðum og valdið óraunhæfum
væntingum. Þegar við heyrum orð-
ið þjónusta kemur fyrst upp í hug-
ann hótel, þau eru merkt með
stjömum eftir því hve góða þjón-
ustu þau veita. Þú ferð inn í versl-
un, ef þú færð lélega þjónustu þá
skiptir þú ekki aftur við sömu versl-
un. Veitingastaður, þú sest inn og
það fer eftir þjónustunni hvort þú
kemur aftur. Þú kaupir þér þjón-
ustuíbúð aldraðra en þjónustan er
alls engin, alla vega ekki sú þjón-
usta sem þú leggur í hugtakið þjón-
usta. Stuðningsíbúð væri nær lagi
að fyrirbærið héti sem á undanförn-
um árum hefur þotið upp á mark-
aðnum. Þú færð stuðning og aðstoð
en ekki þjónustu. Ef þú kaupir
stuðningsíbúð þá káupir þú hana
með öðru hugarfari en þjónustu-
íbúð, en í okkar huga táknar það
sitt hvað. Oft hefði verið hægt að
girða fyrir óþarfa vonbrigði og erf-
iðleika ef réttnefni hefði verið notað
yfir þessar íbúðir.
Hótelgestir eða heimilisfólk
Við sem störfum á hjúkrunar-
og dvalarheimilum aldraðra verð-
um oft áþreifanlega vör við mis-
skilning í sambandi við orðið þjón-
usta. Við hjúkrum heimilisfólkinu,
önnumst það og veitum því stuðn-
ing til sjálfbjargar allt eftir þörfum
hvers og eins, en við þjónum því
ekki.
Að hluta til er þetta okkur sjálf-
um að kenna því nú dugar ekki
orðið hjúkrun, heldur er farið að
tala um hjúkrunarþjónustu. Það að
nota sömu hugtök á hóteli og á
hjúkrunar- og dvalarheimili ýtir
undir þennan rugling. Það er leitt
að heyra heimilisfólk tala um lélega
herbergisþjónustu og að starfsfólk-
ið sé til að þjóna því eins og á hóteli.
Það tekur oft langan tíma að
leiðrétta þennan misskilning og
rangar væntingar bæði hjá heim-
ilisfólki og ættingjum þess. Og það
sé hvorki af leti né illgimi sem við
ætlumst til að heimilisfólk bjargi
sér með þá hluti sem það er fært
um að inna af hendi sjálft, allt frá
því að klæða sig og til þess að
geta þurrkað af í kringum sig. Það
er oft fljótlegra fyrir starfsfólk að
gera hlutina sjálft en að aðstoða
heimilisfólk til framkvæmda, en um
Ragnheiður Stephensen
„A vinnustað mínum er
starfrækt dagvistun
eða dægradvöl eins og
við nefnum þessa starf-
semi. Við komumst að
raun um að orðið dag-
vistun orkaði fráhrind-
andi á margt eldra fólk,
tilhugsunin að fara í
vistun og vera vistaður
eins og um gæslu væri
að ræða þótti ekki eftir-
sóknarvert.“
leið erum við að draga úr færni
viðkomandi í stað þess að stuðla
að sjálfsbjörg.
Trjáplöntur - runnar - sumarblóm
Höfum opnað okkar árlegu sölu á
trjáplöntum, runnum og sumarblómum.
Úrval og verð aldrei hagstæðara.
Sértilboð á einstökum tegundum
í hverri viku.
Verið velkomin!
Garöyrkjustööin Grímsstaöir,
Heiðmörk 52, Hveragerði.
Opið frá kl. 9-21. Sendum plöntulista.
Dagvistun eða dægradvöl
Á vinnustað mínum er starfrækt
dagvistun eða dægradvöl eins og
við nefnum þessa starfsemi. Við
komumst að raun um að orðið
dagvistun orkaði fráhrindandi á
margt eldra fólk, tilhugsunin að
fara í vistun og vera vistaður eins
og um gæslu væri að ræða þótti
ekki eftirsóknarvert. Við breyttum
því dagvistunarnafninu í dægra-
dvöl, en dægradvöl táknar dægra-
stytting eða sama og afþreying og
skemmtun. Dægradvöl er mun já-
kvæðara orð og tilgangurinn hjá
mörgu því fólki sem dvelur hér í
dægradvöl er að stytta daginn.
Margir búa einir eða hjá ættingjum
sem eru fjarri lungann úr deginum,
uppteknir í vinnu eða skólum.
Eflaust þykja þessar aðfinnslur
mínar um orðfæri og hugtök vera
sparðatíningur. En orð vega þungt
og mér er minnisstætt hve heimilis-
fólki á mínum vinnustað var mikið
í mun að útrýma orðinu vistfólk
og nota í stað þess heimilisfólk.
Við búum hér og þetta er heimili
okkar, því erum við heimilisfólk
hér en ekki vistfólk.
Höfum hugfast að hjúkrunar-
og dvalarheimili er heimili og íbúar
þess heimilisfólk sem nýtur hjúkr-
unar, umönnunar og stuðnings
bæði andlega og líkamlega eftir
þörfum. Og öll starfsemi sem fram
fer innan veggja heimilisins stend-
ur heimilisfólki til boða eftir getu
hvers og eins. Við starfsfólk ættum
að einbeita okkur að því að nota
þau orð sem raunverulega lýsa
þeim störfum, starfsemi og mark-
miðum sem um er að ræða og í
boði eru. Notum ekki orð sem vekja
óraunhæfar væntingar og vonir.
Höfundur er
lyúkrunarfnunkvæmdasljórí á
Hrafnistu í Hafnarfirði.