Morgunblaðið - 10.10.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1993
Japanskar konur segja í æ ríkara
mæli hefðbundnum gildum stríð
á hendur. Þær sækja fram á öll-
um sviðum þjóðlífsins, þótt hægt
miði, og klæðast alla jafna á vest-
ræna vísu.
Japanskur þokki
Þokki japanskra kvenna og reisn er aldrei meiri, en þegar þær klæðast þjóðbúningi sínum kimono. SHk flík, af glæsilegustu gerð, þ.e.
úr handofnu og handmáluðu silki, getur kostað á bilinu 2 til 4 milljónir yena, eða 1,4 til 2,8 milljónir króna!
Texti og Ijósmyndir Agnes Bragadóttir
JAPANSKIR karlar ganga nú
í gegnum hægfara en þjáning-
arfullt breytingaskeið, þar sem
japanska konan hefur vaknað
upp af Þyrnirósarsvefni sem
varað hefur frá örófi alda, við
það að tuttugastaogfyrsta öldin
nálgast óðfluga. Japanska kon-
an ætlar sér stærri hlut af jap-
önsku valdakökunni í framtíð-
inni, en hingað til hefur verið
skammtað á kökudisk hennar
af japönsku karlasamfélagi. Ég
sá fjölmörg teikn á lofti i Japan
úm breytt og áhrifameira hlut-
verk konunnar í Japan í fram-
tíðinni, og þá um leið vísbend-
ingar um að hið óskoraða vald
karlsins í Japan sé í mikilli
hættu. Konan sækir af krafti
út á vinnumarkaðinn, er nú 41%
vinnuafls í Japan; konan í Japan
er í stöðugri sókn að því er
varðar menntun og starfs-
frama; konan í Japan er farin
að slá giftingu og barneignum
á frest, til þess að öðlast starfs-
frama; þetta er nýtt í japanskri
kvennasögu.
Konur í Japan fengu ekki kosn-
ingarétt fyrr en árið 1946.
Raunar var mér sagt að þótt
umtalsverðar breytingar hafi
átt sér stað til hins betra á
högum konunnar, í japönsku þjóðfé-
lagi á svokölluðu Meiji endurreisnar-
tímabili á síðustu öld og fram á
þessa, einkum á árunum 1868-1912,
hafi eftir sem áður verið viðtekin í
Japan sú skoðun Konfúsíusar að
konur væru óæðri körlum. Konan
hafi á lífsleiðinni haft þríþættu hlut-
verki að gegna, samkvæmt þess tíma
mati: í bernsku átti hún að hlýðnast
föður sínum í einu og öllu; sem gift
kona átti hún að hlýðnast manni
sínum og sem gömul kona átti hún
að hlýðnast sonum sínum! Enn eimir
eftir af þessu sjónarmiði, þótt karl-
menn fari fínna með þær skoðanir
í dag, en þeir gerðu fyrir 90 árum
eða svo.
Hið ljúfa lótusblóm
Hálfnað er verk þá hafið er, segir
orðtakið, en samkvæmt því sem ég
varð vitni að í Japan, þá er verk
japanskra kvenna langt frá því að
vera hálfnað - það sýnist vera óend-
aniega mikið verk óunnið í Japan,
til þess að japanskar konureigi sömu
kosta völ og karlar, að því er varðar
menntun, starfsframa og laun og
jafna verkaskiptingu kynjanna. Hinu
er ekki að leyna að konur í Japan í
dag eiga fleiri kosta völ en áður, og
þótt þær virðist flestar hafa hina
„ijúfu lótusblómaframkomu", þá ef-
ast ég ekki um að í Japan sem ann-
ars staðar, þar sem barátta kvenna
fyrir jafnrétti hefur orðið virk, að
hún muni skila sér til þeirra, í fyll-
ingu tímans.
En ugglaust mun það taka nokkr-
ar kynslóðir, að mennta bæði kynin
á þann veg, að hinn aldagamli jap-
anski hugunarháttur heyri liðinni tíð
til. Hugsunarháttur í þá veru að
völdin og áhrifin „eigi að vera karl-
anna“, „konan sé fyrst og fremst
sameiningartákn fjöiskyldunnar,
sem eigi að bera hita og þunga
bamauppeldis og heimilishalds, auk
þess sem hún eigi að annast þá sem
gamlir eru og sjúkir", er byggður á
slíkri hefð, að það verður hvorki létt
verk né löðurmannlegt að breyta
honum.
I augum okkar Vesturlandabúa
er japanska konan iðulega hið ljúfa
lótusblóm, undirleit, undirgefin og
gjarnan klædd hinum fallega þjóð-
búningi japanskra kvenna, kimono.
Hún tekur á móti manni sínum er
hann kemur heim frá vinnu, færir
honum inniskóna, fylgir til stofu,
færir honum dagblaðið, hneigir sig
og hverfur síðan aftur til eldhússins,
þar sem hún eldar handa húsbónda
sínum og börnum.
í Japan var mér tjáð að hin vest-
ræna mynd væri að vísu nokkur ein-
földun á stöðu kvenna í japönsku
samfélagi, en til skamms tíma, ekki
svo mjög. Enn í dag væri fjöldi
kvenna sem teldi sig hafa því einu
hlutverki að gegna að þjóna manni
sínum, ala honum börn og ala þau
upp, auk þess sem þær litu iðulega
á það sem skyldu sina að annast
foreldra sína og/eða tengdaforeldra
í ellinni.
Konur 41% vinnuafls í Japan
Allar götur frá því 1950 hefur
hlutur kvenna á vinnumarkaðnum í
Japan verið um 40%. Én á þessu lið-
lega 40 ára tímabili hefur eðli
kvennastarfa breyst umtalsvert, þar
sem þær hafa í stórum stíl horfið
frá hefðbundnum Iandbúnaðarstörf-
Japanska
konan sækir
hægt en
örugglega á
bratta
karlaveldisins
um og störfum hjá fyrirtækjum í
eigu fjölskyldna þeirra, til annarra,
sjálfstæðra fyrirtækja. Mestar
breytingar í þessa átt, eru raktar til
aukinnar menntunar kvenna. í
fyrsta sinn í japanskri sögu voru
stúlkur í forháskólanámi og háskóla-
námi fleiri en piltar árið 1989, og
þær hafa haldið því hlutfalli síðan.
Forháskólanám má líklega segja að
jafnist á við tvö síðustu ár mennta-
skólanáms hjá okkur.
Hlutfallið er annað og konunum
í óhag, þegar einvörðungu er litið á
háskólanám, þar sem þær töldust
aðeins vera 26,9% háskólastúdenta
í Japan árið 1989. Hlutfallið verður
konum enn óhagstæðara þegar litið
er á tölur um framhaldsnám, að aflo-
knu grunnháskólanámi, þ.e. nám til
doktors- eða meistaragráðu. Árið
1990 héldu aðeins 3,5% kvenna sem
útskrifuðust frá japönskum háskól-
um áfram í slíkt nám, en hlutfall
karlanna reyndist vera 8% af þeim
sem útskrifast höfðu.
Foreldra ráða miklu um nám
barna
Samkvæmt því sem prófessor
Keiko Higuchi, við Tokyo Kasei
Háskólann, og sérfræðingur í jap-
anskri kvennasögu sagði mér, þá
ræður afstaða foreldra miklu um það
að hlutur japanskra kvenna við æðri
menntastofnanir er ekki meiri en
hann er, enn þann dag í dag, þótt
þær hafi verulega sótt í sig veðrið.
Hún segir að í skoðanakönnun árið
1988 hafi 72,2% aðspurðra foreldra
svarað á þann veg, að þeir væntu
þess að senda son sinn að afloknu
menntaskólanámi til æðri menntun-
ar í háskóla, en einungis 31% for-
eldra stúlknanna höfðu slík mennt-
unaráform í huga fyrir hönd dætra
sinna.
Mestu breytingarnar á þjóðfélags-
stöðu kvenna í Japan áttu sér stað
á síðasta áratug. Ekki hvað minnst-
um straumhvörfum olli lagasetning
japanska þingsins árið 1986, sem
átti að tryggja konum og körlum
sömu réttindi og tækifæri, við at-
vinnuráðningar. Atvinnurekendum
er óheimilt að auglýsa sérstaklega
eftir karlmanni til starfa og þeim
er uppálagt að veita konum og körl-
um jöfn tækifæri til vinnu. Higuchi
bendir á að vissulega hafi þessi laga-
setning hjálpað konum á vinnumark-
aðnum mjög í réttindabaráttu sinni,
því verði ekki neitað. „En þó er einn
galli á gjöf Njarðar,“ segir hún, „en
hann er sá, að þótt lögin mæli fyrir
um jöfn réttindi kynjanna, þá er
ekkert refsiákvæði í þeim, þótt sann-
að sé að lögin hafi verið brotin. Til-
hneigingin er því vissulega enn fyrir
hendi, að taka karl fram yfir konu,
þótt hún sé jafn hæf til starfsins og
jafn vel menntuð, í sumum tilvikum
hæfari og betur menntuð."
Tvöfalt vinnuálag á
framakonuna
Þótt Higuchi sé eindregin baráttu-
kona fyrir auknum réttindum japan-
skra kvenna og þekkt um gjörvallt
Japan fyrir skelegga baráttu og út-
gáfu fjölda bóka um þessi efni, er
hún mjög raunsæ þegar hún segir:
„Á vissan hátt er þó hægt að skilja
vinnuveitendur sem taka karlinn
fram yfir konuna. Kona sem hyggur
á starfsframa, veit hvers hefðbundn-
ar væntingar krefjast af henni: Hún
verður að vera tilbúin til þess að
vera í tvöföldu starfi. Á heimilinu
er þess vænst að hún annist allt
heimilishald, barnauppeldi og
umönnun gamalla og sjúkra; í vinn-
unni verður hún að vinna sama langa
vinnudaginn og karlarnir og jafnm-
ikla yfirvinnu og þeir, ætli hún sér
á annað borð að eiga möguleika á
frama og stöðuhækkunum á borð
við karlana.
Því hafa konur svarað þessu tvö-
falda álagi á þann veg að margar
þeirra fresta hjónabandi og barn-
eignum á meðan þær eru að vinna
sig upp í starfí og jafnvel kosið að
eignast færri börn en áður tíðkaðist.
Fyrir 50 árum eða svo var algengt
að mæður ættu 5 börn og barneign-
ir hæfust um 24ra ára aldurinn. Nú
giftast konur í Japan oft ekki fyrr
en um 26 ára og algengara er orðið
að þær séu komnar yfir þrítugt þeg-
ar þær hefja barneignir, oftast tvö
börn.“
Prófessor Higuchi segir að vissu-
lega hafi konum miðað í átt til jafn-
réttis í japönsku þjóðfélagi, einkum
úti á vinnumarkaðinum, þar sem þær
eigi möguleika í framasamkeppninni
við menn, þótt í launalegu tilliti
standi þær körlum enn langt að
baki, að minnsta kosti í mörgum
störfum. Þeim hafi síður miðað í
þessari baráttu á heimilunum, þar
sem japanskir karlar vilji margir
hveijir viðhalda gömlum hefðum og