Morgunblaðið - 24.12.1993, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. DESEMBER 1993
Unnið er að fyrstu
heildarþýðingu
Gamla testamentisins
úr frummálinu
BÓKANNA
eftir Guðna Einarsson
GEFIN hafa verið út til kynningar fimm rit Gamla testamentisins í
nýrri þýðingu úr frummálinu. Það merkilega við þessa útgáfu er
að Biblíuritum, 1. hefti, gefur að líta fyrsta þjuta fyrstu heildarþýð-
ingar Gamla testamentisins úr hebresku á íslensku. A vegum Hins
islenska Biblíufélags og Guðfræðistofnunar Háskólans er unnið að
11. biblíuútgáfunni á íslensku og er ætlunin að hún komi út í tilefni
1000 ára afmælis kristnitökunnar um næstu aldamót.
Ritin sem nú eru gefin út til fróðleiks og kynningar eru Fyrsta og
önnur Konungabók auk Rutarbókar í þýðingu dr. Sigurðar Arnar
Steingrímssonar. Jónasarbók í þýðingu dr. Þórís Kr. Þórðarsonar
prófessors og Esterarbók í þýðingu Jóns Gunnarssonar lektors.
Hið íslenska Biblíufélag er útgefandi Biblíuríta í samvinnu við Guð-
fræðistofnun Háskóla Islands. Samstarfið felst í því að Guðfræðistofn-
un leggur til starfsaðstöðu og annast mannaráðningar, Hið íslenska
Biblíufélag greiðir allan launakostnað við þýðinguna. Skipuð var
þýðingarnefnd í samráði við Guðfræðistofnun. í nefndinni sitja dr.
Guðrún Kvaran, tilnefnd af íslenskri málnefnd, og er hún formað-
ur, séra Arni Bergur Sigurbjörnsson, tilnefndur af Hinu íslenska
Biblíufélagi, dr. Gunnar Kristjánsson, tilnefndur af biskupi og dr.
Gunnlaugur A. Jónsson, tilnefndur af Guðfræðistofnun. Sigurður
Pálsson, framkvæmdasljóri Hins íslenska Biblíufélags, er ritari
nefndarinnar.
Morgunblaðið/Sverrir
Dr. Sigurður Örn Steingrímsson bibliuþýðandi í vinnustofu sinni.
I
Dr. Sigurður Öm Steingríms-
son var ráðinn til þýðingar-
starfsins í nóvember 1988 og hefur
það síðan verið hans aðalatvinna.
Sú biblíuútgáfa, sem mest hefur
verið notuð á þessari öld, kom út
1912. Sigurður Öm telur þá þýð-
ingu vera með sérstöku málfari,
sem aldrei hafi verið talað í land-
inu. Að sögn Sigurðar Amar var
ástæða þessa að hluta sú að aðal-
þýðandanum, prófessor Haraldi Ní-
elssyni, var falið að gera þýðingu
eins orðrétta úr hebresku og hægt
væri. Það sjónarmið var þá ríkjandi
í biblíuþýðingum að hvetju orði i
frumtextanum ætti að skila með
orði á því tungumáli sem þýtt var á.
Mikið hefur gerst í málfræði frá
því um aldamót og nú er það talinn
óvinnandi vegur að þýða á þennan
veg. Hebreskan er orðin til við allt
aðrar aðstæður og í öðmm menn-
ingarheimi en við þekkjum. Orðaröð
hebresku getur því ekki mótað ís-
lenska þýðingartextann: íslenski
textinn á að vera eðlilegt nútíma-
mál. Stundum getur þurft að sleppa
orði úr frumtextanum, eða nota
sögn á íslensku í staðinn fyrir nafn-
orð í hebresku, svo textinn hljómi
eðlilega.
Tilgangurinn með nýrri þýðingu
er sá að gera Biblíuna aðgengilegri
fyrir lesendur. „Ég held að fólki
hafi þótt Gamla testamentið mjög
óaðgengilegt og kenni málfarinu
um það að veralegu leyti,“ segir
Sigurður Öm. „Með nýrri þýðingu,
á máli sem stendur nútímamönnum
nær, tel ég að textamir verði að-
gengilegri fyrir fólk.“
Haraldur Níelsson þýddi mikið
beint úr hebresku en tók einnig upp
langa kafla nær orðrétt upp úr Við-
eyjarbiblíu frá 1841. Þar á meðal
vora listavel þýddir kaflar eftir
Sveinbjörn Egilsson, en hann var
mikill málamaður og vel að sér í
klassísku málunum. Aður en Við-
eyjarbiblían kom út var gefið út
sýnishom af þýðingunni. í formála
er vitnað í bréf Sveinbjöms og þar
segist hann hafa þýtt eftir þá ný-
legri danskri þýðingu.
Að finna réttan grundvöll
Talið er að Biblía Guðbrands
Þorlákssonar frá 1584 hafí að
mestu verið byggt á þýskri þýðingu
Lúthers, en Biblía hans var þýðing
á útgáfu rómversk-kaþólsku kirkj-
unnar, Vulgata. Samt era vísbend-
ingar um að einhver þýðenda Guð-
brandsbiblíu hafí stuðst við hebr-
eskan texta. Að sögn Sigurðar Am-
ar er sameiginlegt eldri íslenskum
þýðingum að ekki var lögð áhersla
á að styðjast við sameiginlegan
textagrandvöll, hver þýddi það sem
hann hafði við hendina.
Nú er lögð áhersla á að þýðing-
amar séu unnar á ákveðnum texta-
grandvelli og telur Sigurður Örn
að nú sé í fyrsta sinn unnið með
þeim hætti að þýðingu Gamla testa-
mentisins á íslensku. Mikilvægi
textagrandvallarins skýrist af því
hve saga textans er orðin löng og
hvað margt hefur á daga hans drif-
ið. Elstu textar Gamla testamentis-
ins eru taldir vera um þijú þúsund
ára gamlir, engin framrit af ritun-
um era nú til, en íjöldi afrita. Þau
elstu er Dauðahafshandritin og
vora rituð frá því 200 f.Kr til 68
e.Kr..
Hebreskan var lifandi talmál á
tímabili Gamla testamentisins, það
er frá því um 1200 til um 200 f.Kr.
Textinn var upphaflega skráður
með samhljóðum, án sérhljóða-
tákna. í tilvikum getur val sérhljóða
haft áhrif á merkingu orðanna og
samhljóðasamstöfumar því haft
margræða merkingu. Frá því á 1.
öld fyrir Krist og fram á 9. öld eft-
ir Krist fengust menn við að bæta
inn sérhljóðatáknum inn í sam-
hljóðatextann. Við það voru teknar
ákvarðanir um merkingarfræðilega
túlkun margra orða. Af þessu má
ráða hve vandasamt það getur ver-
ið að að þýða hina gömlu texta,
ritaða í samfélagi gjörólíku því sem
við eigum að venjast og á máli sem
löngu er útdautt.
Við þýðinguna nú er lagður til
grandvallar hebreskur texti sem
kenndur er við Stuttgart í Þýska-
landi, Biblia Hebraica Stuttgartens-
ia. Sá texti byggist að mestu á
handriti sem er afskrift af handriti
frá árinu 1008 og hefur verið talið
áreiðanlegasta handrit sem inni-
heldur texta alls Gamla testament-
isins. í Stuttgartútgáfunni era öll
þekkt frávik frá textanum rituð
neðanmáls, þannig að hægt sé að
glöggva sig á valkostum.
Sums staðar er erfitt að skilja
textann og jafnvel ómögulegt. Þá
er stuðst við hliðstæður í öðram
handritum, ef ekki hebrqskum þá
gömlum þýðingum, til dæmis grísku
„Sjötíumannaþýðingunni“ sem gerð
var á 3. og 2. öld fyrir Krist og er
því eldri en þau hebresku handrit
sem menn hafa aðgang að í dag.
Þessi gagngera úttekt á textanum
er kölluð textarýni, markmið henn-
ar er að komast sem næst hinni
elstu og uppranalegu gerð textans.
Auk textagrundvallarins styðjast
biblíuþýðendur við ýmsar handbæk-
ur og Biblíur á öðram tungumálum.
Nýlega komu út nýjar þýðingar í
Danmörku og Noregi og unnið hef-
ur verið að nýrri biblíuþýðingu í
Svíþjóð frá 1975. Sigurður Öm seg-
ir fróðlegt að glugga í verk annarra
þýðenda og skoða hvernig þeir hafi
leyst úr vandamálum. „Þetta getur
verið erfítt verkefni og vitanlega
verður maður að vinna sér það á
sem auðveldastan hátt til að skila
árangri," segir Sigurður Öm.
Sú gagnrýni hefur heyrst að lítið
sé að marka Biblíuna, því hún hafí
margoft verið umskrifuð til sam-
ræmis við skoðanir kirkjunnar á
hvetjum tíma. Er eitthvað til í því?
„Nei, nei, það er fjarstæða," seg-
ir Sigurður Óm. „Hún hefur ekki
verið löguð að neins manns höfði.
Fyrstu þýðingamar era yfírleitt
mjög vandaðar." Latnesk þýðing
heilags Hieronymusar, Vulgata, var
notuð í rómversk- kaþólsku kirkj-
unni allt frá 4. öld og fram á þessa.
Að sögn Sigurðar Amar er hún
mjög nákværn og vel gerð. „Ég
held að það sé alveg Ijóst að sú
afstaða hefur verið ríkjandi til text-
ans að skila honum sem allra rétt-
ustum.“
Mikill hluti Gamla testamentisins
eru ljóð, bæði Sálmamir og veraleg-
ur hluti spámannaritanna. í þýðing-
unni frá 1912 voru þeir textar tekn-
ir sem óbundið mál, en því verður
breytt núna.
Hebresku ljóðin lúta bragfræði,
sem ekki er að fullu þekkt. I öllum
gömlum semitískum kveðskap, ba-
býlónskum, assyrískum og hebresk-
um, er það grundvallaratriði að
hver ljóðlína skiptist í tvennt. Fyrri
helmingurinn samsvarar með ein-
hveiju móti seinni helmingnum. í
hebreska kveðskapnum er þetta
notað af mikilli næmni og með
ýmsum tilbrigðum við þessa reglu.
Eins er viss hrynjandi þekkt. Þegar
hebreskur kveðskapur er þýddur er
ljóst að hliðstæður milli helminga
ljóðlínanna eiga að koma fram, en
að öðru leyti telur Sigurður Öm
eðlilegast að þýða ljóðin sem órímuð
ljóð því í hebreskunni er ekkert rím,
þótt þar þekkist hljóðstafir á vissum
stöðum.
Við biblíuþýðinguna í Svíþjóð var
ljóðskáldið Tomas Tranströmer
fenginn til að veita ljóðum Gamla
testamentisins skáldlegt yfírbragð
og þótti það gefast mjög vel. Telur
Sigurður Örn það vel koma til
greina að fá ljóðskáld til liðs við
íslenska þýðendahópinn.
Sigurður Öm hefur nú unnið við
biblíuþýðingu í fimm ár samfellt og
sér fram á næg verkefni næstu
árin. Hann er þeirrar skoðunar að
Biblíuna eigi að þýða oftar en gert
hefur verið. Á þessari öld hefur
fornleifarannsóknum fleygt fram
og handritafundir varpað nýju ljósi
á sögusvið Gamla testamentisins.
Þótt fáar fornleifauppgötvanir
tengist Biblíunni beint þá veitir
aukin þekking á ritunartímanum
meiri skilning á ýmsum textum
bókanna.
Einnig er tungumálið í sífelldri
þróun og telur Sigurður Örn mikil-
vægt að Biblían sé ávallt aðgengileg
á eðlilegri og lýtalausri íslensku,
eins og hún er töluð á hveijum tíma.