Morgunblaðið - 01.03.1994, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 1. MARZ 1994
Byrgjum brunnínn
EINKAVÆÐING ÁTVR
eftir Björn Jónsson
Einkavæðing ÁTVR er ofarlega á
baugi í umræðunni um þessar mund-
ir. Margir telja að þar sé um hið
mesta þjóðþrifamál að ræða, jafnvel
að þá muni mikill hluti áfengisvand-
ans hér á íslandi leysast fyrir fullt
og allt. Þeirri skoðun andmælum við
templarar harðlega. Við höldum því
hiklaust fram, að með einkavæðingu
áfengissölu sé stigið stórt skref í
ógæfuátt og það svo að þá væri
kallað yfir þjóðina þyngra böl en hún
gæti risið undir. Og það skal tekið
fram að slík staðhæfíng er ekkert
óráðshjal, mengað af ofstæki og
ábyrgðarleysi, eins og margir vilja
sjálfsagt halda fram. Hér er byggt
á vísindalegum rannsóknum, sem
færa sönnur á eftirfarandi atriði svo
eigi verður um villst.
1. Ríkiseinkasala áfengis dregur
úr neyslu þess. Einkahagsmunir í
sambandi við dreifíngu áfengis valda
því hins vegar, að meira er gert til
að hvetja til drykkju en ella væri.
Hvort tveggja stafar af því að opin-
berir aðiljar verða að greiða það tjón,
sem áfengisneyslan veldur. Þar hafa
einkaaðiljar engar skyldur, þó að
slíkar skyldur ættu að vera sjálfsagð-
ar, ef um einkavæðingu væri að
ræða.
2. Fjöldi dreifíngarstaða hefur
áhrif á neysluna. Það liggur svo í
augum uppi að rökstuðnings þar að
lútandi er naumast þörf, að því auð-
veldara sem er að ná í áfengið, þeim
mun meiri og almennari verður
neyslan.
3. Verðlagning hefur áhrif á neysl-
una. Vart getur sæmilega heil-
skyggnum og sannsýnum mönnum
blandast hugur um, að menn væru
ekki ginnkeyptir fyrir að flytja inn
og selja áfengi, ef þeir ættu þar
ekki verulega gróðavon. í því sam-
bandi má minna á eina af samþykkt-
um síðasta Stórstúkuþings þar sem
þingið „varar alvarlega við öllum
hugmyndum um að tengja gróða og
gróðavon f sambandi við sölu og
dreifingu áfengis og tóbaks einka-
hagsmunum".
Lögaldur til áfengiskaupa
Óspart er slegið á strengi frelsis
til þessa og frelsis til hins. Við eigum
að hafa sem allra mest athafna-
frelsi, segja menn. Það eru sjálfsögð
mannréttindi. Nú heyrast þær raddir
hér á okkar landi, að lækka beri lög-
aldur til áfengiskaupa, en hann er
nú 20 ár. Þannig er talað með skír-
skotun til frelsis og mannréttinda. í
Bandaríkjunum hefír verið gerð ýtar-
leg rannsókn á þeim áhrifum sem
hækkaður og lækkaður lögaldur hef-
ir á áfengisneysluna. Upp úr 1970
var þeirri skoðun mjög haldið á loft
vestur þar, að lækkun lögaldurs hefði
sennilega lítil áhrif, þar eð 18 og 19
ára unglingar væru hvort sem er
famir að drekka. Allmörg ríki (29)
færðu aldursmörkin úr 21 ári allt
niður í 18 ár sums staðar. Afleiðing-
ar létu ekki á, sér standa. Slysum á
ungu fólki fjölgaði uggvænlega, til
dæmis um 50% milli ára í Michigan
og meira en 100% í Massachusetts.
í sambandi við þessar válegu stað-
reyndir er sérstaklega athyglisvert,
að banaslysum og öðrum alvarlegum
slysum í umferðinni fjölgaði ekki
aðeins á 19-20 ára fólki, heldur einn-
ig á 17-18 ára unglingum. Þetta
segir sína sögu. Drykkja færist enn
neðar en að mörkum lögaldurs, ef
lækkuð eru. Nú er svo komið, að
lögaldur til áfengiskaupa er 21 árs
alls staðar í Bandaríkjunum. Það
væri heillaríkt spor, ef við íslending-
ar bærum gæfu til að fylgja fordæmi
Bandaríkjamanna á þeim vettvangi.
Einn hinna merku vísindamanna,
sem unnið hefír að þessum rannsókn-
um, dregur niðurstöðumar saman á
eftirfarandi hátt: „Við eigum tveggja
kosta völ, annaðhvort reynum við að
vemda líf ungs fólks og limi eða við
gefum því kost á að kaupa sér áfengi
löglega. Spumingin er, hversu mörg
mannslíf það frelsi kostar að leyfa
táningum áfengiskaup. Rannsóknir
sýna, svo að ekki verður um villst,
að lækkun lögaldurs til áfengiskaupa
hefír í för með sér að æ fleiri ungling-
ar láta lífíð í umferðarslysum."
Sömu niðurstöðum má hiklaust
reikna með hér á landi, ef lögaldur
til áfengiskaupa yrði lækkaður. Hver
vill gerast ábyrgur fyrir því að bjóða
slíkum voða heim? Vonandi enginn.
Frjáls afgreiðslutími
vínveitingastaða
Nýlega var á opinberum vettvangi
bryddað á „nauðsyn“ þess að leyfður
yrði fijáls opnunartími vínveitinga-
staða. Það væri „betra fyrir alla“,
segir formaður Sambands veitinga-
og gistihúsa. Þar erum við bindindis-
menn á algjörlega öndverðum meiði.
Við teljum, að það myndi stórauka
áfengisneysluna með þeim ömurlegu
afleiðingum, sem flestir þekkja, hvort
sem þeir viðurkenna þær eða ekki.
Hjá okkur er nú þegar lengri af-
greiðslutími vínveitingahúsa en hjá
öðrum þjóðum á okkar menningar-
svæði. Við erum meira að segja
komnir fram úr Bretum og írum með
sína gamalgrónu „kráarmenningu“ á
þeim vettvangi. Við erum á góðri
leið með að verða methafar í ósóman-
um á þessu sviði og þegar orðnir að
athlægi meðal grannþjóða okkar.
Það er ofureðlilegt að veitingamenn
aðhyllist aukið frelsi við afgreiðslu
vínveitinga. Þar eygja þeir gróðavon.
Og því miður eru þeir allt of margir
sem láta sér ógæfu annarra í léttu
rúmi liggja, þegar eigin hagnaðarvon
er annars vegar. Hins vegar á ég
erfíðara með að skilja afstöðu lög-
regluyfirvalda, ef það er rétt að ein-
hveijir í þeirra röðum telji fijálsan
afgreiðslutíma vínveitingastaða af
hinu góða. Hugsanlega væri þægi-
legra og auðveldara að hafa áfeng-
isneytendurna sem flesta á ákveðn-
um stöðum, en að elta einstaklingana
út um borg og bý. En þess ber að
gæta, að auðveldasta leiðin er ekki
alltaf sú farsælasta.
Herferð gegn bruggurum
Þegar á lögregluna er minnst, þá
ber að þakka henni röggsamlega
framgöngu í upprætingu bruggverk-
smiðja, einkum á höfuðborgarsvæð-
inu. Þar hefur verið vel að verki stað-
ið og unnið mikið þjóðþrifaverk.
Myrkraverk bruggaranna, sem eink-
Björn Jónsson
„Með framangreindar
staðreyndir í huga telj-
um við templarar
einkavæðingu ATVR
fjarstæðu og feigðar-
flan og skorum á þing-
menn okkar og ríkis-
stjórn að ljá aldrei máls
á slíkri óþurftar- og
ólánsstefnu.
um gera út á æskulýðinn og leggja
snörur sínar fyrir hann, ber að for-
dæma. Og refsingar fyrir slík ódæð-
isverk ætti stórlega að þyngja.
Bjórneysla
í 11. árgangi Læknablaðsins er
fjallað um landnám áfenga bjórsins
og komist svo að orði meðal annars:
„Afnám banns við sölu bjórs er mesta
breyting á íslenskri áfengispólitík
síðan 1935. Eins og öllum er kunn-
ugt voru mjög skiptar skoðanir um
hvaða afleiðingar þessi breyting
myndi hafa. Á rannsóknarstofu geð-
deildar Landspítalans hafa með til-
styrk Áfengisvamaráðs verið könnuð
áhrif löglejðingar bjórsölu á áfengis-
drykkju íslendinga, neysluvenjur
þeirra og viðhorf til áfengis. Ein af
röksemdunum á móti því að heimila
bjórsölu var, að ungt fólk myndi
drekka meira og byija enn þá yngra
að neyta áfengis, ef bjór yrði seldur
hér. Talsmenn bjórsins töldu, að
unga fólkið myndi frekar drekka bjór
og draga úr neyslu sterkra drykkja.
Þessar röksemdir voru þungar á
metunum í umræðunni um bjórinn.
Þess vegna var litið sérstaklega til
unglinga varðandi mat á áhrifum
bjórsölu á íslandi. Kannanir voru
gerðar meðal ungs fólks á aldrinum
13-19 ára.“ Og niðurstöðurnar sem
fengist hafa, eru þessar í sem allra
stystu máli:
a) Vaxandi drykkja unglinga er
verulegt áhyggjuefni.
b) Kannanir leiða í ljós, að neysla
þeirra sem eru á aldrinum 13-19
ára og drekka áfengi hefur tvöfald-
ast síðan bjórinn var leyfður.
c) Og afleiðingar vaxandi drykkju
eru aukið ofbeldi og félagsleg vanda-
mál, sem oft verða geigvænleg.
Hættulegasta vímuefnið
Kunnur norskur læknir, sem er í
fremstu röð sérfræðinga um áfengis-
mál og vímuefni, segir meðal annars:
„Heróín drepur marga, en önnur
vímuefni granda þó enn þá fleirum.
Um það eru engar tæmandi rann-
sóknir gerðar. En sennilega verður
bjórinn flestum að bana. Það er ekki
vegna þess að bjórinn sé banvænni
en vodka, heróín eða viskí, heldur
einfaldlega af því að hann er hættu-
legasta vímuefnið, sérstaklega meðal
unglinga." Hættulegasti óvinurinn
er sá, sem menn varast ekki, telja
meinlausan og líta jafnvel á sem
góðan vin. Nokkru eftir síðustu versl-
unarmannahelgi átti ég stutt viðtal
við Jón Baldursson lækni á slysa-
deild Borgarspítalans. Talið barst að
umferðarslysum í sambandi við ölv-
unarakstur. Læknirinn var ómyrkur
í máli og kvað það óyggjandi stað-
reynd, að áfengisneysla ætti langoft-
ast einhvem þátt í alvarlegustu um-
ferðarslysunum. Sú staðreynd væri
margsönnuð, sagði hann, ekki aðeins
hér á landi heldur hvarvetna í hinum
vestræna heimi. Og eitt áhrifaríkasta
ráðið til að fækka siíkum slysum
væri að loka fyrir ölvunarakstur í
eitt skipti fyrir öll. Þarna hitti lækn-
irinn áreiðanlega naglann á höfuðið,
og víst er um það að betra og heilla-
vænlegra læknisráð er vart hægt að
gefa til þess að bjarga mannslífum
og koma í veg fyrir óbætanlega ör-
orku, auk gífurlegs eignatjóns, sem
oftast fylgir í kjölfar umferðarslysa.
Er ekki ráðlegast að byrgja brunn-
inn, áður en barnið dettur ofan í?
Höfundur er stórtemplar.
Afengisneysla unglinga
jókst með bjórnum
eftir Hilmar Jónsson
Ása Guðmundsdóttir sálfræðingur
á geðdeild Landspítalans birti í haust
skýrslu um áfengisneyslu unglinga
fyrir og eftir bjór. Kannanimar voru
gerðar 1988, 1989 og 1992 og leiddu
í ljðs stóraukinn drykkjuskap ungl-
inga eftir að áfengi bjórinn kom inn.
Piltar og stúlkur á aldrinum 13-15
ára hafa tvöfaldað neyslu sína. Það
sama gerðu piltar á aldrinum 16-19
ára. Hið eina jákvæða í skýrslunni
var að neysla stúlkna á þessum aldri
(16-19 ára) hefur staðið í stað.
Forvitnilegt væri að heyra við-
brögð við þessum fréttum þeirra
lækna og pólitíkusa, sem með kjafti
og klóm börðust fyrir lögleiðingu
áfenga bjórsins hér á landi. Em þeir
enn jafn forstokkaðir og samviskan
jafn sofandi? Ása segir í lok skýrslu
sinnar: „Forvamastarf verður að
vera stöðugt vegna þess að sífellt
vaxa upp nýjar kynslóðir." Hér hefur
orðið mikill misbrestur á að efna lof-
orð um að auka og styrkja bindindis-
störf og forvarnir í áfengismálum.
Sem dæmi um það er sú ákvörðun
fyrrverandi heilbrigðisráðherra Sig-
hvats Björgvinssonar að taka Stór-
stúku íslands út af fjárlögum. Við
höfum orð núverandi heilbrigðisráð-
herra, Guðmundar Árna Stefánsson-
ar, fyrir því að hann vilji stefna í
öfuga átt; byrgja brunninn áður en
bamið dettur ofan í. Það yrði mikil
framför.
Alþjóðaþing templara 1994
í Berlín
Góðtemplarareglan er alþjóðleg
hreyfing sem heldur þing fjórða hvert
ár. Alþjóða forseti templara er Helge
Kolstad frá Noregi. Á síðasta al-
þjóðaþingi í Kaupmannahöfn 1990
urðu miklar breytingar á samtökun-
um. Þá runnu saman í eitt ungliða-
hreyfíngin og fullorðinsdeildin. Nú í
ár verður alþjóðaþing templara dag-
ana 23.- 30. júlí í Berlín. Á undan
þinginu verða reistar tjaldbúðir fyrir
böm og unglinga. Þeir sem hafa
áhuga á þátttöku í Berlínarmótinu
geta fengið upplýsingar á skrifstofu
Stórstúkunnar, Eiríksgötu 5.
Nýársstjarnan 90 ára
Hér verður ekki reynt að rekja út
í hörgul sögu bindindishreyfingarinn-
ar í Keflavík og Njarðvík eða sögu
Nýársstjörnunnar sérstaklega. En
fram hjá þremur nöfnum verður ekki
gengið í stuttri upprifjan. Upphafíð
er vitaskuld Þórður Thoroddsen
læknir og kona hans Anna, þegar
þau flytjast til Keflavíkur rétt fyrir
aldamótin. Þau em varla komin til
bæjarins þegar Vonin nr. 15 er stofn-
uð í desember 1885 fyrir þeirra til-
verknað og litlu seinna er gerð til-
raun með barnastúku. 1888 er
Barnalukkan stofnuð og hún starfar
í nokkur ár. Síðan er það Jón Áma-
son stórgæslumaður, -einn merkasti
oddviti bindindishreyfingarinnar,
sem á nýársdag 1904 stofnar Nýárs-
stjörnuna og af heimamönnum er
Ágúst Jónsson aðalfrumkvöðull.
Gæslumaður verður Einar Einarsson
og meðal stofnenda er Guðlaug Guð-
jónsdóttir frá Framnesi sem síðar
ásamt systur sinni Jónínu leiðir stúk-
una í 49 ár. Undir handleiðslu þeirra
Hilmar Jónsson
„Kannanirnar voru
gerðar 1988,1989 og
1992 og leiddu í ljós
stóraukinn drykkju-
skap unglinga eftir að
áfengi bjórinn kom
inn.“
verður stúkan að miklu stórveldi.
Félagatala fer yfír 500 og árshátíð-
imar með leiksýningum og vandaðri
dagskrá það glæsilegasta sem völ
er á í landinu. Þarna stíga fram á
sviðið Gunnar Eyjólfsson, Helgi
Frá afmæli barnastúkunnar í Keflavík — tískusýning.
Skúlason, Gísli Alfreðsson og núver-
andi biskup, Ólafur Skúlason, svo
nokkrir séu nefndir. Þessi leiklistar-
þáttur hefur haldist óslitinn síðan.
Frá seinni tíð nefni ég Hönnu Karls-
dóttur, Jóhann Sævarsson, Hafstein
Gíslason, Vigdísi Jóhannsdóttur og
fleiri og fleiri sem síðan hafa orðið
liðtækir listamenn að ógleymdri
Steinunni Karlsdóttur sem nýlega
gerði garðinn frægan í Jósep. Vor-
mót í Galtalæk og grímuböll hafa
orðið árvissir viðburðir.
í sambandi við þennan afmælis-
fagnað ber að þakka mörgum. Sögu-
sýningin í bókasafninu var einstæð
og glæsileg. Þar var Guðleifur Sigur-
jónsson ásamt Baldri Baldurssyni í
Aðstoð og hans fólki að verki og ljós-
myndararnir Heimir Stígsson og Sól-
veig Þórðardóttir. Ný veifa var hönn-
uð og gerð af Áprentun og kostuð
af Sparisjóðnum. Félagsfáni var til
sýnis, en hann gerði Elísabet Jens-
dóttir á nokkrum dögum. Það var
ámóta ævintýri og 1976 þegar vant-
aði flesta búninga á stærstu og viða-
mestu leiksýningu í gervallri sögu
Nýársstjörnunnar. En viti menn! Á
einni nóttu voru þeir hannaðir og
saumaðir og efnið gefið. Þetta gerði
Soffía Karlsdóttir. Ég vil þakka
skólastjórum Myllubakka- og Holta-
skóla áralangt samstarf svo og bæj-
arstjórn Keflavíkur. Ég minnist með
hlýhug samstarfsfólks frá eldri tíð,
Ólu Bjarkar Halldórsdóttur og Aðal-
bjargar Guðmundsdóttur og séra
Björns Jónssonar og félaga minna í
stórstúkunni, einkum og sér í lagi
Kristins Vilhjálmssonar. Við áttum
samleið lengi í Unglingareglunni og
Stórstúkunni. Samvinnan við Kristin
og Ólaf Jónsson var mér ógleyman-
leg. Þá vil ég þakka nágrönnum
mínum úr Garðinum, Sigrúnu Odds-
dóttur og félögum, langa og trausta
vináttu. Hér hafa aðeins nokkrir ver-
ið nefndir en margir ónefndir. Megi
barnastúkan og bindindishreyfingin
eflast í landinu.
Höfundur er bókavördur í
Keflavík.