Morgunblaðið - 04.05.1994, Qupperneq 24

24 MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
ÞAÐ ER ef til vill að bera í
bakkafullan lækinn að gera skól-
ann enn og aftur að umtalsefni.
Að undanfömu hefur Morgunblaðið
birt nær daglega greinar þar sem
menn hafa úttalað sig um mikil-
vægi einsetins skóla og heilsdags-
þjónustu innan skólanna. Ég verð
að viðurkenna að framan af hef
ég fylgst heldur lítið með þessari
umræðu. En þar sem ég á tvö böm
á grunnskólaaldri er mér málið
vissulega skylt og þar kom að ég
ákvað að kynna mér það þegar
foreldra- og kennarafélagið við
skólann hér í Mosfellsbæ hélt kynn-
ingarfund um heilsdagssskólahug-
myndina og einsetinn skóla. Viktor
Guðlaugsson forstöðumaður skóla-
skrifstofu Reykjavíkur hélt erindi
á fundinum og svaraði meðal ann-
arra fyrirspurnum foreldra og
kennara. Menn deila vart um að
einsetinn skóli er löngu tímabær.
Hugmyndinni um heilsdagsþjón-
ustu í skólum er líka brýnt að
hrinda í framkvæmd vegna þeirra
barna sem ekki hafa fastan dvalar-
stað eftir skólatíma og eiga for-
eldra sem vinna fullan vinnudag.
Ég gat þó ekki varist þeirri hugsun
á meðan ég hlustaði á mál Viktors
og þeirra foreldra sem létu í sér
heyra, að við værum að stefna í
hreint óefni. Krafa foreldra virðist
skýlaus; skólinn taki að sér að sjá
um bömin svo lengi sem foreldrar
eða foreldri telur sig hafa þörf fyr-
ir, ekki einasta þá átta til níu mán-
uði sem skólinn starfar heldur allt
árið um kring að undanteknum
venjulegum sumarleyfistima. Mér
er fullljóst að í mörgum tilfellum
er nauðsynlegt að finna dvalarúr-
ræði fyrir böm á sumrin. En það
er íjarri mér að halda að það sé
svo almennt sem ætla mætti af
viðbrögðum foreldra og forstöðu-
manni skólaskrifstofu. Mér virðist
það vera orðið hættu-
lega sterkt hugmynda-
afl í uppeldisumræð-
unni almennt að for-
eldrar eigi rétt á sífellt
meiri þjónustu sem
gerir bæði þeim og
börnum þeirra kleift að
dvelja sem lengst utan
heimilis síns. Aherslan
er röng eins og í mörg-
um málum öðrum. Hún
ætti með réttu að vera
sú að fá þjónustu sem
gerir þeim kleift að
dvelja meira með böm-
um sínum utan hefð-
bundins skólatíma sem
að ósekju má lengja
um tvær klst. á dag. Með því gæf-
ist öðru foreldrinu kostur á að vinna
úti að hluta á meðan hitt vinnur
fullan vinnudag. Auðvitað leysir
það ekki allan vanda. Það ganga
ekki allir jafnir til leiks í samfélag-
inu okkar og það eru margir sem
eiga ekki annan kost en að vinna
fullan vinnudag frá börnum sínum.
Þeim hópi þarf vitanlega að mæta
með þjónustu eins og heilsdags-
skóla. Ég er ekki viss um að sá
hópur sem raunverulega þarf á
slíku að halda sé svo hávær sem
hinn sem krefst þess að eiga kost
á þjónustunni ef honum býður svo
við að horfa.
Ég er ekki grunlaus um að marg-
ur í hópi foreldra almennt sem
nýta þjónustu dagvistarkerfisins
eða skólakerfisins til hins ýtrasta
séu í hópi þeirra manna sem hafa
heill barna að áhugamáli ef ekki
atvinnumarkmiði og verji þeim
tíma sem börnin dvelja þar í að
hoppa um.allar þorpagrundir til að
leysa vanda annarra veglausra
barna.
Það sem kom einna verst við
mig í máli Viktors Guðlaugssonar
á umræddum fundi
var sú staðhæfíng
hans að lenging skóla-
ársins væri það sem
koma skyldi. Þegar ég
spurðist fyrir um hvort
hugmyndin væri þá sú
að foreldrar gætu val-
ið um lengra skólaár
eða hvort böm yrðu
skólaskyld langt fram
á sumar var ekki ann-
að á honum að skilja
en að stefnt væri að
lengri skyldutíma sem
hann studdi þeim rök-
um að hvergi tíðkaðist
það erlendis að halda
úti skólastarfi svo
stuttan tíma sem hér væri gert.
Það er ekki að spyija að óöryggi
íslendinga þegar kemur að því að
bera sig saman við aðrar þjóðir.
Hann verður seint upprættur sá
þráláti kvilli að setja jafnaðarmerki
milli þess að fylgjast með því sem
aðrar þjóðir eru að gera (oft af illri
nauðsyn) og svo þess að apa það
eftir á lítt gagnrýninn hátt. Það
má líka benda Viktori á ef hann
ekki veit að magn er ekki sama
og gæði ef hann álítur að aðrar
þjóðir standi betur að menntun
barna sinna. Geti Viktor sýnt fram
á það með rökum er sannarlega
ástæða til að skoða málin betur.
Ég spurði Viktor síðan hvort hug-
myndin um lengra skólaár hefði
fengið gagnrýni og ef svo væri í
hveiju hún væri þá fólgin. Viktor
virtist ekki hafa mikinn áhuga á
að svara spurningu minni en sagði
þó að landinn hefði fundið sér
minna tilefni til að gagnrýna og
benti á að hann gæti ímyndað sér
að bændur t.d. væru ekki ýkja
hrifnir af hugmyndinni um lengra
skólaár. Lái þeim hver sem vill.
Það væri forvitnilegt að sjá upplitið
Lengra skólaár á að
vera valkostur, segir
Kristín Lilliendahl,
annað væri á skjön við
þau markmið, að styrkja
fjölskyldutengsl fremur
en að leita úrræða utan
þeirra.
á borgarbúum ef þeir þyrftu að
rýra kjör sín og kosti vegna þess
að bændum hentaði svo. Það var
ekki erfítt að skilja meininguna á
bak við svar Viktors og hún er
furðuleg þegar hugsað er til þess
að skólayfírvöld hafa undanfarið
haft mörg orð um mikilvægi verk-
menntunar og um verkmenningu
alla og vilja draga úr ofuráherslu
á bóklegt nám. Sú skammsýni virð-
ist birtast í svari Viktors og í hug-
myndum margra annarra sem mál-
ið varðar að líta svo á að skólinn
sé það afl sem helst og best sér
börnum fyrir nauðsynlegri mennt-
un. Það sem þau læra svo þess
utan (t.d. í sveitinni) sé viðbót við
menntun þeirra. í mínum huga er
skólastarfið viðbót við þá menntun
sem foreldrar veita börnum sínum.
Þá menntun sem felst í því að læra
að takast á við lífið í öllum sínum
margbreytileika. Slíkri menntun á
að gefa vægi og til þess þurfa for-
eldrar ákveðið frelsi frá skólanum.
Ég mótmæli því sem foreldri að
afsala mér meira valdi í hendur
skólans, þó hann sé góðra gjalda
verður, og felli mig ekki við að
lagt verði á ráðin um lengra skóla-
ár fýrir börnin mín á forsendum
þeirra barna sem þurfa dvalarúr-
ræði á sumrin.
Lengra skólaár verður að vera
valkostur. Annað er ekki siðlegt
og væri reyndar á skjön við ný
markmið í íslenskum barna-
verndarlögum sem kveða á um að
styðja og styrkja fjölskyldutengsl
fremur en að leita úrræða utan
þeirra.
Heill og hamingja barna og fjöl-
skyldna þeirra er í brennidepli í
framboðsskrifum flokkanna þessa
daga. Umræðan snýst helst um að
leysa vandamál eins og vant er en
minna um að styrkja það sem vel
er gert. Það er verðugt umhugsun-
arefni hvort það fengi hljómgrunn
sem barnavemdarmál innan hóps
félagshyggjumanna og biðjast und-
an þjónustu eins og lengri skóla-
skyldu í árinu. Það er a.m.k. ólík-
legt að slíkt mál fengi það vægi
sem því ber. Þar situr jafnan krafan
um bætta þjónustu í fyrirrúmi. Það
er líka verðugt að hugsa um hvort
fjölskylduhugsjónin hefði sama
vægi í hópi íhaldsmanna ef veija
þyrfti kröftum og fé til minna
áþreifaniegra hluta en uppbygg-
ingu fjölskyldugarða og útivistar-
svæða sem hafa harla lítið gildi ef
börnin eru öll meira og minna í
föstum dvalarplássum inni á stofn-
unum þann árstíma sem slíkt er
nothæft.
Ég vil beina þeirri ósk minni sem
foreldri til allra stjórnmálamanna
sem nú ganga fram í umræðunni
um fjölskyldumál að þeir breyti
nokkuð áherslum sínum frá því sem
verið hefur. Sendið ábyrgðina á
uppeldi barnanna óhræddir inn á
heimilin en með þeim stuðningi sem
til þarf. Þar duga ekki bráðhlægi-
legar greiðslur til að friða heima-
vinnandi húsmæður né heldur úti-
vistarsvæði sem enginn hefur tíma
til að nota. Þar duga heldur ekki
ráð eins og síaukin félagsleg aðstoð
og óþolandi afskipti misviturra
manna sem grafa undan ábyrgðar-
kennd og sjálfstæði foreldra. Ein-
setinn skóli og örlítið lengri skóla-
dagur trúi ég að gæti gert gæfu-
muninn hjá stórum hópi fólks. Um
leið hlýtur að skapast rými til að
sinna af meiri myndarskap þeim
börnum sem þurfa raunverulega á
lengri skóladvöl að halda. Þegar
og ef lengra skólaár kemur til fram-
kvæmda bið ég þess að réttur barna
til öryggis og atlætis á meðan for-
eldrar þeirra eru við vinnu og rétt-
ur barna til að dvelja heima hjá sér
á sumrin, þar sem það er mögu-
legt, sé virtur að jöfnu. Fyrir slíku
er vert að standa.
Höfundur er þroskaþjálfi og
kennari við Þroskaþjáifaskóla
fslands.
þeirra sem verða fyrir „rekstr-
artapi". Það þýðir t.d. að ef mikið
mengunarslys ætti sér stað í plúton-
verksmiðjunni THORP í Sellafield
yrðu aðilar í íslenskum sjávarútvegi
að sækja rétt sinn fyrir breskum
dómstólum.
Málalyktir í máli Greenpeace og
sveitarstjórnar Lancashire-héraðs
gegn breskum stjórnvöldum vegna
veitingu starfsleyfis fyrir THORP
sýna fram á slæma réttarstöðu
þeirra sem koma vilja lögum yfir
kjamorkuiðnaðinn. Það er einnig
vert að hafa í huga að réttarkerfi
margra landa veita ekki aðilum í
sjávarútvegi rétt til að krefjast
skaðabóta vegna alvarlegs tjóns sem
hlýst af mengun sjávar. Það er því
brýnt að tjón skilgreinist með þeim
hætti að það feli í sér „rekstr-
artap“. Þannig má tryggja að físk-
veiðiþjóðum sé unnt að krefjast
skaðabóta fyrir tjón sem hlýst af
kjarnorkuslysi. Hvort heldur um er
að ræða slys við flutning á geisla-
virkúm efnum á sjó eða í plútonverk-
smiðjunni THORP í Sellafíeld.
Að lokum. Brýna nauðsyn ber til
að þau ríki sem ekki hafa kjamorku-
ver innan landamæra sinna, hags-
munaaðilar í sjávarútvegi og önnur
félagasamtök sem láta sig heill
umhverfísins varða, beiti sér fyrir
að árangur náist í þessu máli. Tjón
sem hlýst af losun geislavirks úr-
gangs í lífríki sjávar er oftar en
ekki óbætanlegt, en engu að síður
er nauðsynlegt að þeir aðilar sem
geta valdið slíku tjóni með starfsemi
sinni séu gerðir ábyrgir gerða sinna.
Fyrir utan samningagerð við endur-
skoðun Vínarsáttmálans eru fundir
A(þjóðasiglingamálastofnunarinnar
(IMO) mikilvægur vettvangur fyrir
framgang málsins.
Höfundur er starfsmaður
Greenpeace í Gautaborg.
Hver ber ábyrgð á tjóni fisk-
veiðiþióða af kjarnorkuslysi?
ÍSLENSK stjómvöld, samtök ís-
lenskra sjómanna auk fjölda al-
mennra félagasamtaka á Islandi
hafa margsinnis lýst áhyggjum sín-
um vegna mengunaráhrifa af völd-
um kjarnorkuvera eða kjamorku-
knúinna skipa. Einnig hafa sömu
aðilar mótmælt harkalega áformum
breskra stjómvalda um að marg-
falda losun geislavirks úrgangs í sjó
og andrúmsloft frá Sellafield og
Dounreay.
Rúmlega 420 kjamorkuver em
starfrækt í heiminum í dag. Meiri-
hluti þeirra em staðsett við sjávar-
strönd eða í nágrenni vatnsfalla.
Að auki eru um 550 kjarnaofnar
um borð í samtals 360 skipum og
kafbátum. Geislavirk efni em einnig
flutt með skipum. Oftast er um að
ræða geislavirkan úrgang frá kjarn-
orkuverum og skipta þessir flutn-
ingar hundmðum. Má gera ráð fyr-
ir að sá úrgangur sem áætlað er
að endurvinna í THORP — nýrri
endurvinnslustöð fyrir geislavirkan
úrgang við Sellafíeld á vesturströnd
Englands — leiði til 19.300 skipa-
flutninga.
Gífurlegt magn geislavirks úr-
gangs er losað í sjó daglega. Ein-
ungis frá Sellafield renna um 8,9
milljónir lítra geislavirks vatns á dag
til sjávar. Nær hálft tonn af plútoni
hefur þegar verið losað í sjó frá
Sellafield. Mengun sem af þessu
hefur hlotist hefur þegar valdið
umtalsverðu tjóni fyrir sjávarútveg
á austurströnd írlands.
Síðastliðið ár sam-
þykktu aðildarríki
Lundúnasáttmálans að
banna algjörlega losun
geislavirks úrgangs í
hafíð frá skipum. Þessi
árangur náðist eftir
langvinna baráttu, en í
dag liggja þúsundir
íláta með geislavirkum
úrgangi, á annan tug
kjamaofna og um 50
kjamavopn á botni
sjávar.
Bann við vörpun
geislavirkra efna frá
skipum nær þó ekki
yfír losun úrgangs frá
landstöðvum, en talið er að 70-80%
af mengandi efnum í lífríki sjávar
komi frá landstöðvum. Vandamálið
felst m.a. í því að þau ríki sem telja
kjamorku vera nauðsynlegan og
ömggan orkugjafa neita að bera
fulla ábyrgð á þeim hörmulegu af-
leiðingum sem_ kjarnorkuslys hefði
í för með sér. í dag em fyrir hendi
alþjóðlegir samningar sem kveða á
um bætur fyrir tjón af vöidum slyss
í kjamorkuveri eða við flutning á
geislavirkum úrgangi á sjó. Stað-
reyndin er þó sú að þessir samning-
ar gegna fremur því hlutverki að
tryggja hagsmuni eigenda og
rekstraraðila kjarnorkuvera — að
ógleymdum þeim ríkisstjórnum sem
veita slfkum vemm starfsleyfí —
gegn því að þurfa borga tjónþola
fyrir þann skaða sem kjarnorkuslys
Árni Finnsson
hefði í för með sér. í
raun er ábyrgð þessara
aðila svo takmörkuð að
í sumum kjamorkuríkj-
um era rekstraraðilar
kjarnorkuvera mun
betur tryggðir gegn
tjóni sem hlýst af slys-
um en fórnarlömb
slíkra hörmunga.
Ástæða þessa und-
arlega fyrirkomulags
— að kjarnorkuiðn-
aðurinn er sérstaklega
verndaður gegn sjálf-
um sér — er einfaldlega
sú að afleiðingar kjarn-
orkuslyss yrðu svo
hrikalegar að engin tryggingarið-
gjöld em nógu há til að trygginga-
félög sjái sér hag í að taka slíka
áhættu. Tölur sem gefnar hafa ver-
ið upp í þessu sambandi em á milli
þúsunda til hundrað þúsunda millj-
arða íslenskra króna. Fyrir hugsan-
legt slys á Norðursjó við flutning á
geislavirkum efnum hefur tjónið
verið metið á tæpa 500 milljarða
íslenskra króna.
Frá 1989 hafa fulltrúar aðildar-
ríkja Alþjóðakjamorkumálastofn-
unarinnar (Intemational Atomic
Energy Agency, sem er stofnun inn-
an SÞ með aðsetur í Vínarborg)
fundað reglulega til að ræða hugs-
anlegan viðauka við Stofnsáttmála
Vínarsáttmálans um ábyrgð á kjarn-
orku (Vienna Convention on Nuclear
Liability). Þess er vænst að haldin
Það er brýnt að skil-
greina tjón þannig, seg-
----w----—--------------
ir Arni Finnsson, að
fiskveiðiþjóðir geti kraf-
ist skaðabóta fyrir tjón
af kjarnorkuslysi.
verði alþjóðleg ráðstefna um endur-
skoðun sáttmálans 1995.
Greenpeace-samtökin telja að
hingað til hafí kjamorkuríkin haft
alltof sterk ítök í samningaviðræð-
unum um endurskoðun Vínarsátt-
málans. Fulltrúar hagsmunaaðila í
kjamorkuiðnaði, sem og kjarnorku-
ríkja, leggja mest fé og vinnu í að
hafa áhrif á gang samningaviðræðn-
anna. Því miður heyrist minna frá
fulltrúum fískveiðiþjóða sem hafa
allt að vinna af að aðilar í kjamorku-
iðnaði séu gerðir ábyrgir fyrir þeim
skaða sem þeir geta valdið.
Fyrir utan það vandamál sem
felst í löglegu ábyrgðarleysi þeirra
sem reka kjarnorkuver gagnvart
fómarlömbum kjarnorkuslysa, er
fískveiðiþjóðum mikill akkur í að
„tjón“ skilgreinist á réttan hátt við
endurskoðun Vínarsáttmálans.
Samkvæmt þeim ákvæðum sem
liggja fyrir í drögum að samnings-
texta hafa dómstólar í þeim ríkjum
þar sem slys á sér stað lögsögu um
hvort greiða beri skaðabætur til
Ekki lengra skólaár
fyrir börnin mín
Kristín
Lilliendahl