Morgunblaðið - 04.05.1994, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ1994 27
Bandanska krabbamemsstofnunm hefur óskað eftir að fá til grófunar
13 efni sem búin voru til í Raunvísindastofnun Háskóla íslands
ISLENSK
EFNASMÍÐI
VESTUR
Morgunblaðið/Arni Sæberg
Efnafræðingnrinn
DR. JÓN K.F. Geirsson dósent í lífrænni efnafræði við Háskóla
Islands hefur leitt grunnrannsóknir sem vakið hafa athygli Banda-
rísku krabbameinsstofnunarinnar.
lögnvaldsson. Myndvinnsla/Sigrún Haraldsdóttir
idust
manna. Þetta eru oft menn, sem taka
fram sleðana á góðviðrisdegi og
hættir þá til að fara óvarlega. Hrað-
akstur er lang algengasta orsök
slysa og við erum nú að undirbúa
fræðsluátak í samvinnu við Slysa-
varnafélagið, til að reyna að stemma
stigu við þessu."
Sævar segir að vélsleðamenn noti
nær undantekningalaust hjálma. Þá
kvaðst hann vita til þess að sumir
notuðu sleðana undir áhrifum áfeng-
is. „Menn eru í skemmtiferð og neyta
gjarnan áfengis í skálum uppi á íjöll-
um. Það eru alltaf einhverjir sem
hafa ekki stjórn á drykkjunni og aka
undir áhrifum. Eg þekki dæmi um
að slys hafi hlotist af slíku, til dæm-
is þurfti þyrla Landhelgisgæslunnar
eitt sinn að fara upp á fjöll eftir tveim-
ur slösuðum vélsleðamönnum, sem
báðir voru drukknir. Það verður sjálf-
sagt aldrei hægt að koma í veg fyrir
að einstaklingar með slíkt hugarfar
fínnist, en þarna þarf einnig að fræða
menn um hætturnar sem eru samfara
akstri undir áhrifum. Hestamönnum
tókst að losna við brennivínið, sem
var lengi viðloðandi hestaferðir, og
ég vona að okkur takist það einnig.
Eg vildi helst af öllu að vélsleðamenn
fengju starfsmann hjá Umferðar-
ráði, sem sæi um fræðslumál, og til
að kosta þá fræðslu vildi ég gjarnan
að eitthvað af þeim milljónum, sem
vélsleðamenn greiða í háa tolla af
þessum tækjum, rynni til okkar aft-
ur.“
Brynjólfur Mogensen, yfirlæknir á
slysadeild Borgarspítalans, segir að
vélsleðaslysunum megi Iíkja við
mótorhjólaslys. „Þessi slys eru oft
mjög alvarleg, enda eru ökumennirn-
ir óvárðir ef eitthvað kemur fyrir,“
segir hann. „Við höfum meðhöndlað
marga mikið slasaða hér á Borgar-
spítalanum eftir slík slys. Mótorhjóla-
slysunum hefur þó fækkað, enda hef-
ur umræða um öryggismál mótor-
hjólamanna verið mjög áberandi. Það
hefur hins vegar ekki verið raunin
með vélsleðamenn, þrátt fyrir að sleð-
unum hafi fjölgað mjög ört undanfar-
in ár. Mér finnst líka ástæða til að
velta fyrir sér hvaða kröfur eru gerð-
_______ ar til þeirra sem kaupa vél-
sleða. Mér finnst sjálfsagt
* að ^ar'(^ e>tthvað yfir
.1 ií meðhöndlun sleðans með
ilysa nýjum eiganda. Það þarf
""" ekki að þýða að menn þurfi
að ganga í skóla eða taka sérstakt
próf, en fræðsluna verður að auka.“
Björgvin Richardsson, skólastjóri
Björgunarskóla Landsbjargar, segir
greinilegt að vélsleðamenn fari ekki
nógu varlega. „Hjálmar eru þó al-
mennt notaðir, en ef eitthvað ber út
af eru menn mjög berskjaldaðir. Þá
er því miður rétt að sumir vélsleða-
menn láta áfengið ekki eiga sig, þó
ég telji að það hafi minnkað, enda
hefur verið rekinn áróður gegn því
af ýmsum samtökum sem tengjast
vélsleðamennsku.“
Efni sem búin voru til
við rannsóknir í lífrænni
efnafræði við Raunvís-
indastofnun hafa vakið
athygli. Guðni Einars-
son hitti dr. Jón K.F.
Geirsson dósent og
fræddist um efnin sem
e.t.v. gagnast í lyf gegn
krabbameini og öðrum
sjúkdómum.
Bandaríska krabbameins-
stofnunin, National Canc-
er Institute, í Bethesda í
Maryland ætlar að rann-
saka þrettán ný efni sem búin voru
til í efnarannsóknarstofu Raunvís-
indastofnunar Háskólans. Vestur í
Bandaríkjunum verður meðal ann-
ars kannað hvernig krabbameins-
frumur og HlV-sýktar frumur
bregðast við þessari íslensku send-
ingu.
Sum efnanna, sem hér um ræðir,
gætu tengst framleiðslu undraefnis-
ins taxóls, en miklar vonir eru
bundnar við að efni af þeim meiði
reynist áhrifarík í baráttunni við
krabbamein. Náttúrulegt taxól er
mjög torfengið. Það er unnið úr
berki tijátegundar sem kallast
Kyrrahafs-ýviður (Pacific yew). Af
100 ára gömlu tré má flá þijú kíló
af berki og úr þeim er hægt að
vinna um 300 milligrömm af virku
efni. Það nægir þó ekki tii að með-
höndla einn krabbameinssjúkling
heldur þarf börk af þremur til tíu
tijám. Vinnsla efnisins er mjög
kostnaðarsöm og takmarkaðir
skógar af þessu undratré, því ríður
á að fundnar séu aðferðir til að
framleiða efni af þessu tagi á fljót-
virkan og arðbæran hátt. Hin ís-
lenska rannsókn kann að reynast
skref á þeirri leið. Líkt og svo oft
áður leiddu grunnrannsóknir til
niðurstöðu sem ef til vill verður
hægt að hagnýta og í þessu tilviki
í þágu læknavísindanna.
Árangursrík hópvinna
Dr. Jón Karl Friðrik Geirsson,
dósent í lífrænni efnafræði við raun-
vísindadeild Háskóla íslands, hefur
stýrt vinnuhópnum sem bjó til efnin
sem Bandaríkjamenn vilja prófa.
Nánustu samstarfsmenn hans hafa
verið efnafræðingarnir Jónína Frey-
dís Jóhannesdóttir MS og dr. Sigríð-
ur Jónsdóttir sérfræðingur, en hún
stýrir kjarnarófstæki (NMR) Raun-
vísindastofnunar. Dr. Jón leggur
áherslu á að án kjarnarófstækisins
hefði þessi árangur ekki náðst.
Það er nokkur saga á bakvið það
að hin eftirsóttu efni urðu til vestur
við Dunhaga. Jónína Freydís lærði
lyfjafræði lyfsala til BS-prófs en
helgaði sig efnafræði í framhalds-
námi og lauk meistaraprófi í þeirri
grein frá Háskóla íslands. Dr. Jón
segir að grunnurinn að þessari
vinnu hafi verið lagður í rannsókn-
um Jónínu til meistaraprófs og þetta
sé gott dæmi um hvað samruni
tveggja fræðisviða geti gefið af sér.
Snertifletir fræðigreina séu oftar
en ekki fijór vettvangur nýrrar
hugsunar. „Við vorum að skoða til-
tekinn efnaflokk og rannsaka hvort
hægt væri að ná fram ákveðinni
sérvirkni með þessum efnaflokki;
það er hvort hægt væri að nota
þessi efni til að búa til stærri og
flóknari sameindir,“ segir dr. Jón.
„Við vorum að rannsaka hversu
hratt og auðveldlega þessi efni
breytast, eða það sem við köllum
hvarfgirni. Þá einangruðum við
efnasambönd sem komu okkur á
óvart. Kjarnarófstækið (NMR) gerði
okkur mögulegt að greina byggingu
þessara efna. Við tölvuleit kom í
ljós að svona efni höfðu aldrei verið
smíðuð áður.“ Þessi niðurstaða var
nægt tilefni til ritunar vísindagrein-
ar sem send var ritrýnu alþjóðlegu
vísindatímariti á sviði efnafræði.
Ritstjóri þessa tímarits, líkt og ann-
arra ritrýnna, sendir allar greinar
sem berast til tveggja vísindamanna
sem hafa sérþekkingu á umfjöllun-
arefninu og ræður umsögn þeirra
hvort efnið er tekið til birtingar.
Grein þeirra á- Raunvísindastofnun
hlaut náð fyrir augum gagnrýnenda
og birtist í febrúar 1993.
Ónógar birgðir
í niðurlagi greinarinnar er þess
getið að skyld efni hafi verið notuð
sem lykilefni við smíði efnasam-
banda sem skyld eru fyrrnefndu
taxóli. Þær upplýsingar fann dr. Jón
þegar hann var í rannsóknarleyfi í
Bandaríkjunum 1992 en þá voru þau
á Raunvísindastofnun nýbúin að ein-
angra efnið sem Bandaríska krabba-
meinsstofnunin óskaði fyrst eftir.
„Það hefur verið óskapleg sam-
keppni á meðal vísindahópa um allan
heim að ná tökum á snn'ði taxól-
efna. Núna í febrúar birtist í tímarit-
inu Nature fyrsta heildarefnasnu'ði
taxóls.“ Dr. Jón áttaði sig á því að
efnið sem þau höfðu smíðað gæti
verið milliefni við gerð efna sem
skyld eru taxól. Milliefni er efni sem
styttir leiðina í efnasmíðinni og get-
ur jgert hana auðveldari og ódýrari.
I febrúar barst bréf frá Banda-
rísku krabbameinsstofnuninni þar
sem beðið var um 100 mg sýni af
öðru efnasambandinu, sem sagt var
frá í ritgerðinni, og boðist til að
mæla virkni þess. Stofnunin lýsti
áhuga sínum á því að reyna efnið í
tilraunastofu á ýmsum tegundum
krabbameinsfruma, svo sem lungna-
krabbameini, bijóstakrabbameini og
blöðruhálskirtilskrabbameini. Einn-
ig á að reyna virkni þess á HlV-smit-
aðar veirur og eiturefnaáhrif á lif-
andi verur. Stofnunin bauðst jafn-
framt til að fara yfir lista af öðrum
efnum sem kynnu að hafa verið
smíðuð á Raunvísindastofnun, en
Bandaríska krabbameinsstofnunin
hefur áratugareynslu í slíkri leit að
virkum efnum. Dr. Jón segir að í
þessu boði felist viðurkenning á
starfi Raunvísindastofnunar og
starfsfólki hennar. „Við erum þrátt
fyrir allt að vinna í hlutum sem
þessi stofnun hefur áhuga á að veija
peningum til að skoða og prófa.“
Til staðlaðra grunnprófana af
þessu tagi þarf 20 til 40 mg. Ef þær
reynast jákvæðar eru gerðar ítar-
legri prófanir og til þeirra þarf um
60 mg. Ekki er farið af stað með
prófanir á efni nema nóg sé til af
því til einhverra framhaldsprófana.
Því miður kom í ljós að birgðir af
efninu reyndust ekki nægar. Fram-
leiðsla sem þessi gerist í mörgum
skrefum og þarf að hreinsa og ein-
angra efnið á milli þrepa.
Tólf efni til viðbótar
Til að sýna að Raunvísindastofn-
un hefði fullan hug á þessu sam-
starfi ritaði dr. Jón vestur um haf
og lét vita af tímabundnum efnis-
skorti. Hann sagði jafnframt að þau
á Raunvísindastofnun myndu fram-
leiða umbeðið magn af efninu og
senda til rannsóknar. Þá nefndi dr.
Jón til sögunnar ýmis önnur efna-
sambönd sem smíðuð hafa verið á
Raunvísindastofnun ásamt lýsingum
á þeim. Eins kynnti hann efni sem
gerðar hafa verið tilraunir með og
vitað er að hafa líffræðilega virkni,
meðal annars gegn ýmsum sveppum
sem eiga það til að plaga mannfólk,
svo sem fótasveppum. Tilraunirnar
hafa beinst að því að finna aðferðir
til að framleiða þessi efni með ódýr-
ari hætti en nú er gert. Bandaríska
krabbameinsstofnunin svaraði um
hæl og óskaði eftir því að fá til við-
bótar tólf sýni af listanum auk efnis-
ins sem fyrst vakti áhuga stofnunar-
innar. Dr. Jón bindur vonir við að
allar þessar pantanir verði afgreidd-
ar fyrir lok mánaðarins. Þegar nið-
urstöður frumrannsókna liggja fyrir
verða þær sendar hingað ásamt
upplýsingum um hvaða efni banda-
rísku vísindamennirnir hyggjast
rannsaka nánar.
Smíðinni haldið áfram
Efnasmiðjunnar við Dunhaga
bíða næg verkefni. Vinnuhópurinn,
sem dr. Jón K.F. Geirsson hefur
stýrt, hefur nú fengið styrk úr Vís-
indasjóði sem gerir kleift að halda
áfram vinnu við efnin sem prófuð
verða í Bandaríkjunum. Jónína
Freydís er væntanleg til starfa á
Raunvísindastofnun innan skamms,
en hún hefur dvalið í Bandaríkjunum
um tíma.
Rannsóknir á vegum Raunvís-
indastofnunar hafa vakið athygli
víðar en í Bandaríkjunum. Sem
dæmi um það úr eigin smiðju nefnir
dr. Jón að fyrir fjórum til fimm árum
skrifaði hann grein þar sem sýnt
var fram á að með einfaldri leið
mætti nálgast ákveðinn efnaflokk
hringlaga efnasambanda með köfn-
unarefni. „Á ráðstefnu í Barcelona
í haust er leið benti Svíi mér á að
þessa leið mætti hugsanlega nota
til að búa til efni sem kölluð eru
NAD eða NADH, en þau eru mjög
virk í oxunar- og afoxunarferlum
líkamans. Þetta gæti verið dæmi um
þá skoðun mína að nýsköpunarhug-
myndir, sem verða til vegna skiln-
ings og þekkingar á viðfangsefninu,
eru líklegar til árangurs.“ Nú liggur
fyrir umsókn um styrk hjá Nýsköp-
unarsjóði námsmanna og ef hann
fæst verður hægt að prófa hvort
þessi leið til framleiðslu NAD og
NADH reynist fær.