Morgunblaðið - 05.06.1994, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1994 19
Mengun af mannfólkinu
Enn viljum við fá nánari skýringu á hvernig
þetta kemur við frjósemi vatnsins og af hveiju
Þ'ngvallavatn er samt svona tært og hreint. „í því
rigningarvatni sem lendir á möttli jarðar eru áburð-
arefni og steinefni. Að vísu í litlu magni en að
staðaldri. Ut úr vatninu renna 100-110 rúmmetrar
á sekúndu og það vatn kemur af vatnasvæðinu.
Þetta er hreint og tært vatn sem tekur efnin í sig,
lítið í einu en jafnt og þétt. Köfnunarefnið er svo
lítið að á sumrin nýtist það alveg niður í 0. Þess-
vegna er vatnið svona tært.“
En ef svo væri ekki? „Ef sorp eða áburðarefni fer
í vatnið, þá kemur strax heilmikið af köfnunarefni
í vatnið," segir Pétur. „Á svæðinu er nú svo lítill
landbúnaður að hann gerir litið til og þarf ekki að
amast við honum. En hættan stafar af mannfólk-
inu. Þessvegna höfum við stungið upp á því að
ekki verði byggt hótel á svæðinu. Hótel eru á Sel-
fossi, í Hveragerði, á Laugarvatni, í Haukadal og
mörg í Reykjavík, innan við klukkustundar akstur
frá Þingvöllum. Hvaða þjóð önnur á aðgang að
svona svæði í klukkustundar fjarlægð? Og eftir
hálfan annan tíma er maður kominn upp í Langjök-
ul. Auk þess verður öll byggð á vatnasvæðinu í
framtíðinni að vera með góðum rotþróm. Og alls
ekki má setja ofan í þessi gljúpu hraun sorp, olíur
eða bensín og ekki grillefni. Ekki ættu að fara
þungaflutningar eða olíuflutningar um þetta svæði.
Það þarf ekki nema slys til að eyðileggja vatnið."
Til að gera okkur betur grein fyrir hvað er í
húfí segir Pétur: „Meðalnotkun á vatni í Reykjavík
er nú 900 lítrar á hvem einstakling á sólarhring,
hefur fímmtíufaldast frá 1903 þegar það var 18 lítr-
ar. Og á eftir að aukast mikið. Reynslan sýnir að
í verstöðvum þar sem fískþvottur er mikill tvöfald-
ast vatnsnotkun eða þrefaldast. Því er lífsnauðsyn-
legt fyrir fiskiðnað, fiskeldi og allan matvælaiðnað
á Reykjanesskaganum að hafa aðgang að nægu
neyslu- og nytjavatni í framtíðinni. Við verðum að
líta til framtíðarinnar, þegar matvælavinnsla úr físki
stóreykst. Grunnvatnið úr Þingvallavatni verður að
sjá fyrir stórum hluta þessa vatns," segir Pétur.
„Vatnið í Þingvallavatni er svo hreint að þar er
einn þúsundasti af því sem talið er lágt gildi af
köfnunarefni. Ef of mikið af köfnunarefni er í vatn-
inu, þá geta ungbörn dáið af því. Margir brunnar
í Danmörku hafa því verið lokaðir. Hluti af drykkj-
arvatni í Danmörku er svo mengaður að verður
að þynna það til að leyfilegt sé að drekka það.
Nú ætla þeir þvi að fara að hreinsa drykkjarvatnið."
Fjórar bleikjutegumdir
Gróðurinn á botninum í Þingvallavatni er svo
mikill að ef gengið er á 10-15 metra dýpi getur
hann náð upp á mið læri. Það hefur Karl Gunnars-
son lífræðingur skoðað. „Þetta er búsvæði homsílis-
ins“, segir Pétur. „Það er undirstaðan undir þess-
ari svokölluðu sílableikju í vatninu. Dvergurinn og
kuðungableikjan lifa á annarri fæðu, aðallega snigl-
um og mýlirfum, því þeirra búsvæði er sjálft hraun-
ið og gijótbotninn. Kuðungableikjan er þessi stóra
ljúffenga bleikja, sem verður allt að 60 sm á lengd.
Hún lifir á Pólsvæðunum, enda ber hún heitið Arctic
charr. Dvergurinn er miklu minni. Ekki þó af því
að bieikjan sé vannærð, hún heftur lagað sig svo
vel að aðstæðum. Passar inn í hraunið og getur
falið sig í því. Hraunin skapa svo merkileg bú-
svæði. Þessvegna er þessi silungur svo einstakt
fyrirbrigði á alþjóðlegan mælikvarða. Hann hrygn-
ir í 3ja stiga heitu vatni í uppsprettum sem koma
undan hraununum og ekki fyrr en í ágúst."
Murtan í Þingvallavatni er fræg. Hún lifir á svifí
í sjálfum vatnsbolnum og er ekki nema um 20 sm
á lengd. „Þegar hún svalt fór hún niður í 16 sm
og veiddist ekki. Við vissum að nóg var af murtu
í vatninu en að hún var svona lítil af hungri," seg-
ir Pétur. Urriðinn hafði grisjað murtuna, en eftir
að hann hvarf að mestu með minnkandi hrygningar-
stöðvum hans við virkjun Sogsins varð of mikið
af murtu til að geta þrifíst. Murtan hrygnir á haust-
in og þessvegna veiddu bændur hana í september.
Vitað er að murtan hefur sveiflast mikið frá því
fyrst fara af sögur.
Fjórða gerðin er sílableikja, sem er náskyld
murtunni. Þetta er stór murta sem er fiskæta, þ.e.
hún etur murtusíli, sem murtan sjálf gerir ekki.
Hún etur líka homsíli á fyrmefndum búsvæðum.
Murtan getur ekki orðið stærri en 20-22 sm, en
sílableikjan er 35 sm, að því er fram kom í rann-
sóknum Sigurðar Snorrasonar, sem ásamt fleirum
gerði fískirannsóknirnar í Þingvallavatni. Þessi þró-
un í fjórar bleikjugerðir hefur gerst á um 9.000
árum í Þingvallavatni, sem er heimsviðburður á svo
skömmum tíma. Hinsvegar hefur það tekið eina
milljón ára í Tanganyikavatni í Austur-Afríku að
mynda nýjar fisktegundir.
Dýpið í Þingvallavatni er undirstaðan undir þess-
ari miklu murtuveiði, en dýpið er mest við Sandey,
114 metrar. Til samanburðar má geta þess að
Mývatn er 4 metrar á dýpt og það er ástæðan
fyrir því að það er svo merkilegt fuglavatn. Þing-
vallavatn er eitt af bestu veiðivötnum á Norður-
hveli, að sögn Péturs. Var með 10 kg á hektara
þar til veiðileysið varð 1985. Hvað gerðist þá? Ein-
hver hlekkurinn hefur bilað, segir hann, en murtan
er nú á leið að ná sér aftur. Vitað er að sveiflur
hafa verið miklar í silungastofninum í Þingvalla-
vatnL „Við þekkjum búskaparsöguna allt frá jarða-
bók Áma Magnússonar 1711. Ekki var þó farið
að veiða að marki í vatninu fyrr en um 1850. En
---MORK-—~Á
VATNASVIÐSINS f
Kvigindisfell
, Skjaldbreiður
Skriðan
BúrféU
Ármannsfetl
ÞINGVELLIR
Kálfstindar
Laugarvatn j N?
'VI Hvergagerði
Vatnasvið
Þingvallavatns
X_V-í;'",</arr
Botnsheiði
f ^ LANG-
JÖKULL
Botnssúlur
M o s f e 11 s -
h e i ð i
® Selfoss
SNIÐ
Lida Sauðafell
: W"
Vatnasvæði Þingvaila-
vatns er um 1.000 ferkm
og nær allt frá Langjökli
suður í Hengil, frá Súlum
og austur á Lyngdals-
heiði.
Ljósmynd/Snorri Snorrason
Veilankatla þar sem elsta vatnið rennur
inn í Þingvallavatn. Það kemur úr Lang-
jökli og mælist allt upp í 2.400 ára gamalt.
Sprungurnar og sigdældin
á milli er undirstaðan und-
ir Þingvallavatni, sem er
að stækka, því það sígur.
Til vinstri er Ameríkuflek-
inn, en til hægri hefst Evr-
ópa í austri.
Þingvalla-
vatn er ekki
aðeins ægi-
ffagurt og til
yndisauka i
umgeró sinni
á helgistaó
þjóóarinnar,
með sögu
sinni og nátt-
úrufari. Það
er eitt merki-
legasta vatn
á Norðurhveli
og um leið
best rannsak-
aða einstakt
vatn á alþjóð-
legum vett-
vangi.
Kuðungableikja að hrygna. Pílan bendir
á hana. Hængarnir voka yfir henni. Til
þess að frjóvga eggin þarf hængurinn
að nudda sér utan f hana. Myndina sem
er í Þingvallabókinni tók Karl Gunnarsson
líffræðingur.
I.jósmynd/Karl Gunnarsson
Gróður nálægt yfirborði í 3ja stiga heitu vatninu.
veiðin áttfaldaðist á 90 árum, frá 1890-1980. í
fyrra stríði var mikið veitt í vatninu fyrir Reykvík-
inga, enda markaðurinn góður. Þá var mikil urriða-
veiði og verðið hátt. Nú er urriðinn að mestu horf-
inn.“
Hvað þarf að gera til þess að varðveita veiðina
í Þingvallavatni? „Ef farið er að setja aukið magn
af köfnunarefni í vatnið, þá breytist allt lífkerfíð,
allt frá þörungum yfir krabbadýr og til fisksins,"
svarar Pétur, og bætir við til skýringar: „Þegar
ísinn fer á vorin þá er þama mjög mikið af kísilþör-
ungum, mikil framleiðni. Um leið og köfnunarefnið
er uppurið detta þeir til botns og við taka mjög
frumstæðir þömngar, sem láta sér nægja það ör-
litla köfnunarefni sem til er í vatninu. Á þessum
örlitlu frumstæðu þömngum lifa krabbaflær. Verða
stórar og feitar. Þegar murtan kemst í þær í ág-
úst verður hún feit og kynþroska og hrygnir eftir
miðjan september. Ef það ídak riðlast og þömng-
amir breytast vegna mengunar, þá er hætta á að
allt vatnið breytist. Einhverjir hafa látið sér detta
í hug fiskeldi í eða við vatnið. Þá mundi vatnið
verða grænt af þömngum og það væri mesta kór-
villa," eins og Pétur segir.
„Islenska þjóðin hefur ekki efni á að missa svona
fjársjóð," segir Pétur að lokum. „Mikið af Evrópu
fær mengað drykkjarvatn. Evrópubandalagið leyfir
mengað drykkjarvatn ef það er innan vissra marka.
Vatnsforði á höfuðborgarsvæðinu er 10-20 rúm-
metrar á sek., en aðeins hluti hans verður nýttur
áður en hann rennur til sjávar. Hið frábæra vatn
Þingvalla- og Brúarárvatnasvæðisins getur tryggt
því neyslu- og nytjavatn fyrir Reykjavík og Reykja-
nesskagann á næstu öld eða öldum, ef því er ekki
spillt."
Ef við viljum reikna nýtingu neysluvatnins í
beinhörðum peningum hefur hann það líka á reiðum
höndum: „Verðmæti neysluvatnsauðlindarinnar er
eftirfarandi: einn rúmmetri af vatni kostar 15 krón-
ur í Reykjavík. Til samanburðar má geta þess að
sjálfur borga ég 250 krónur fyrir vatnið í Dan-
mörku. Svæðin gefa af sér 150 rúmmetra á sek-
undu, sem jafngildir 70 milljarða kr. verðmæti ár-
lega. Hægt er að auka framleiðslu Nesjavallavirkj-
unar á heitu vatni í 400 MW árlega og þar að auki
er raforka fyrir hendi í 80 MW virkjun. Samanlagt
verðmæti virkjana er því um 5,6 milljarðar króna
á ári á verðlagi 1993 og með þeirri auðlindanýt-
ingu sem nú er reiknað með. Samtals er því verð-
mæti auðlinda á Þingvallasvæðinu um 75 milljaðar
kr. á ári og eykst sífellt. Maður hlýtur að taka
undir með Pétri M. Jónassyni: Hafa íslendingar
efni á að sóa slíkri auðlind?