Morgunblaðið - 14.07.1994, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 14. JÚLÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
________________APSEMPAR GREINAR___
Að hengja sjálfa sig — og aðra
ÞEIR, sem lesa
fylgiblað _ Morgun-
blaðsins, Úr verinu, á
miðvikudögum, munu
hafa veitt því eftirtekt,
að varla hefir komið
togari á Vestfjarðamið
frá áramótum. Ástæð-
an er ekki sú, að út-
gerðir eða skipstjórn-
armenn séu farnir að
hlífa þessum veiðislóð-
um, það er ekki í eðli
þeirra, heldur hitt, að
þar er ekkert að hafa.
Reynir Traustason,
skipstjóri á Flateyri,
hefír flúið með sína
útgerð til Þorlákshafn-
ar, en það mun skammgóður verm-
ir, því að mest af togaraflotanum
veiðir nú við suð-vesturhorn lands-
ins, og mun tæma þetta svæði á
næstu mánuðum, ef fram heldur
sem horfír. Það stefnir í landauðn
vegna óstjórnar á fiskveiðunum,
þar sem engu kviku er eirt, og fjár-
festing er algjörlega óábyrg. Þjóðr-
áð fyrrverandi forsætisráðherra var
að ráðleggja skuldurum „afskrift
með gjaldþroti“. Þetta er það, sem
bankakerfið hefír mátt þola að
undanförnu, og hefír næstum gert
það óstarfhæft. Vanhæfí stjórn-
málamanna við stjórnun fiskveið-
anna er þjóðinni dýr, og getur inn-
an tíðar valdið þjóðargjaldþroti.
Nýting þorskstofnsins
Hafrannsóknastofnun hefir á
undanförnum árum skilað ítarleg-
um upplýsingum um áætlaða stærð
þorskstofnsins og jafnframt gert
tillögur um takmarkanir á sókn í
stofninn. Stjórnmálamenn og for-
ystumenn stórútgerðanna hafa þó
jafnan séð fyrir því, að aldrei hefír
verið eftir þessum tillögum farið.
Jafnframt hafa verið
settar reglur til að
hindra Hafró í fr'am-
kvæmd verndarað-
gerða, svo sem með því
að banna lokun vegna
smáfiskidráps lengur
en viku í senn. Lokun
virkar þannig sem
auglýsing til veiðiskip-
anna um að þarna sé
nægilegt af smáfiski,
enda hefír ekki staðið
á því, að smáfiskinum
sé skóflað upp, þegar
vikulangt veiðibann er
liðið. Togararnir koma
þó með tiltölulega lítið
af þessum smáfiski til
lands, því að menn eru ekki það
vitlausir að skila verðlitlum smá-
fiski upp í takmarkaða kvóta, og
þessvegna er þessum físki mokað
fyrir borð. Það er ekki mikið hugs-
að til framtíðar í slíkum vinnu-
brögðum, en samt viðgengst þetta
ár eftir ár. Enginn gerir raunhæfar
ráðstafanir eða tillögur um úrræði,
sem að gagni mættu koma til að
stöðva ósómann. Kristján Ragnars-
son, forstjóri LÍÚ, hefir þó varað
alllengi við smáfiskadrápinu. Þetta
virkar nánast sem blekking gagn-
vart almenningi í landinu, því að
heilindin vantar í framkvæmdina
og hvorki útgerðarmenn né- skip-
stjórnarmenn fara eftir eftir þessu.
Niðurstöður nýjustu rannsókna
sýna, að þorskhrygnur 10-11 ára
skila beztu og sterkustu seiðunum.
Þetta sýnir, að þorskseiðin frá
árunum 1982/3, sem voru beztu
nýliðunarárin fram til ársins 1993,
eru einmitt nú á bezta undaneldis-
aldri, en jafnframt er þetta aðal-
undirstaðan í þorskveiðum lands-
manna nú. Yfirgangsstefna fram-
sóknarmanna í fískveiðum, sem
gilt hefir frá því um 1970, og síðan
1984 fékk nafnið „Kvótakefi Hall-
dórs Ásgrímssonar", heitir nú
„Fiskveiðistefna Þorsteins Pálsson-
ar“. Stefnan felst í því, að dýrustu
og óhagkvæmustu skipin skulu
notuð af fáum stórútgerðum til að
skafa upp allan fisk innan 200
mílna markanna, gjöreyða þar öllu
lífí og eyðileggja umhverfí físksins
til frambúðar með því að eyði-
leggja botninn. Þessar stórútgerðir
fá árlega úthlutað samanlagt meiri
kvótum en leyfilegt er skv. tillögum
Hafrannsóknastofnunar að veiða
innan lögsögunnar. Þessvegna gera
þær nú kröfur til að kvótar verði
takmarkaðir hjá öllum öðrum út-
gerðum, þ.e.a.s. að óhagkvæmustu
skipin ein verði látin sitja fyrir um
þorskveiðarnar. Afleiðingarnar eru
augljósar af síminnkandi afla ár
eftir ár. Þessar útgerðir eru ekki
aðeins að hengja sjálfar sig, heldur
einnig þjóðfélagið allt. Ennfremur
er það augljóst, að þessar útgerðir
skila engu í þjóðarbúið, og skammt
er í að þær gefíst upp vegna tap-
rekstrar skipanna og árlega minnk-
andi veiði.
Samfélag án fjármála-
stjórnunar
Það er viðurkennt, að íslenzkt
samfélag byggist á sjávarafla, eða
að mestu leyti á þorskveiðum. Það
er aðeins á undanförnum árum,
eftir að þorskurinn var að miklu
leyti upp urinn af togurum, að veru-
legur hluti þjóðarteknanna hefir
fengist af rækju- og loðnuveiðum,
sem áður var eingöngu fæða
þorsksins. Hvort fæðuskortur hafi
leitt til breytinga á gönguleiðum
þorsksins, verður víst ekki sannað
að sinni, en brotthvarf þorsksins
veldur augljóslega aukinni hættu
fyrir afkomu þjóðarinnar allrar.
Fiskveiðistefnunni verð-
ur að breyta, segir
Önundur Ásgeirsson,
þannig að úthafsveiði-
skipunum verði beitt á
úthafinu, svo sem alltaf
hefði átt að vera.
Enginn nefnir þessa yfirvofandi
hættu, og allt er látið reka á reiðan-
um, eins og þetta væri ekki til. Til
að sefa ótta almennings um að
þorskstofninn sé þegar hruninn,
hér eins og í Færeyjum, stunda
fjölmiðlar þá íþrótt, að taka viðtöl
við ábyrgðarmenn „kerfísins", þar
sem hver etur eftir öðrum, að
þorskurinn sé að koma, helzt strax
á næsta ári, þótt allar upplýsingar
bendi til hins gagnstæða. Útgerðar-
menn halda áfram að kaupa úthafs-
veiðiskip, sem engin þörf er fyrir,
og sum komast ekki í fyrstu veiði-
ferðina vegna féleysis útgerðanna.
Allt er þetta gert í fullkomlega fjár-
málalegu ábyrgðarleysi. Sam-
kvæmt „kerfinu" borga ríkið, sjóð-
irnir og bankarnir hina óraunhæfu
fjárfestingu.
Úthafsveiðarnar
íslenzkir útgerðarmenn og
stjórnmálamenn hafa vanrækt að
gæta hagsmuna sinna og landsins
í úthafsveiðunum. Gildir þetta um
veiðarnar við Jan Mayen, Sval-
barða, þar sem nú fyrst er verið
að reyna að klóra í bakkann,
Bjarnarey og Barentshafið, en
einnig um Reykjaneshrygg, þar
sem nú er uppgripaveiði fyrir út-
Önundur
Asgeirsson
hafsveiðiskip. Rússar höfðu reiknað
það út, að ijárfesting í sjávarútvegi
gæfi áttfalt miðað við landbúnað,
þessvegna byggðu þeir stór úthafs-
og vinnsluskip, og hafa stundað
veiðar á Reykjaneshrygg frá því
fyrir 1960 með góðum árangri, og
án þess að íslendingar hefðu nokk-
uð við þetta að athuga.
Sérstaða íslendinga lá í því, að
þeir beittu úthafsveiðiskipum sín-
um ekki á úthafinu, eins og aðrar
þjóðir gerðu til að auka tekjur
samfélagsins, heldur gegn eigin
fiskveiðiflota innan fiskveiðilögsög-
unnar. Afleiðingin er fiskleysi og
gjaldþrot útgerða. Þetta er hin lög-
boðna fiskveiðistefna íslendinga,
með góðri blessun Alþingis.
Það er fyrst nú, þegar allur fisk-
ur er upp urinn, að útgerðir taka
að sækja á úthafsmið í verulegum
mæli, og tala jafnvel um að fara
að afla sér veiðiheimilda á úthafs-
miðum. Veiðarnar í Smugunni árið
1993 námu alls um einum milljarði
króna, en þær voru stundaðar af
42 úthafsveiðiskipum, 20 ísfisktog-
urum og 22 frystitogurum, sem nú
er farið að nefna vinnsluskip. Nú
stefna útgerðir úthafstogaranna í
átök við Norðmenn, með sama yfir-
ganginn í huga og þeir beittu áður
gegn hefðbundnum veiðum íslend-
inga innan fískveiðilögsögunnar.
Það er ekki víst, að yfírgangur eða
ofbeldi séu beztu aðferðirnar til að
ná rétti sínum á úthafinu, þótt
augljóst sé, að réttur íslendinga á
úthafínu hafi verið ótvíræður, ef
ekki hefði gleymst að sækja hann
á réttum tíma. Þessi réttur er þó
ekki glataður, og vonandi tekst að
koma hlutunum í eðlilegt horf, en
fískveiðistefnunni verður að breyta
þannig að úthafsveiðiskipunum
verði beitt á úthafínu, svo sem allt-
af hefði átt að vera. Það er ekki
lengur hagkvæmt að veita þeim
veiðiheimildir innan fiskilögsög-
unnar.
Höfundur er fyrrverandi forsijóri
Olís.
Sumarferð Varðar
farín í Veiðivötn
SUMARFERÐ Landsmálafélagsins
Varðar í Reykjavík verður farin á
laugardaginn. Farið verður frá Val-
höll við Háaleitisbraut snemma
morguns og ekið um Þjórsárdal í
Veiðivötn. Komið verður aftur til
Reykjavíkur um kvöldmatarleytið.
Aðalræðumaður í ferðinni verður
Davíð Oddsson, forsætisráðherra
og formaður Sjálfstæðisflokksins.
Hér á eftir fylgir hluti leiðarlýsing-
ar Kristjáns Sæmundssonar, jarð-
fræðings, en hann verður aðalfarar-
stjóri.
Fram á þessa öld voru Veiðivötn
lítt kunn öðrum en þeim sem þang-
að fóru til veiða og í smala-
mennsku. Tungnaá var sá farar-
tálmi sem hamlaði ferðum þangað
inneftir. Með tilkomu öflugra fjalla-
bíla varð breyting á um miðja öld-
ina er bílfært vað fannst innundir
Vatnaöldum. Með tilkomu virkjan-
anna varð Tungnaá brúuð, fyrst við
Sigöldu (1968) og síðar við Hrau-
neyjafoss. Það sem áður var 16-18
tíma lestargangur frá efstu bæjum
í Landsveit er nú innan við tveggja
tíma akstur. Sá hluti Landmannaaf-
réttar sem liggur norðan Tungnaár
var nefndur Oræfí og þeir sem þar
smöluðu Öræfamenn. Smala þurfti
inn fyrir Hraunvötn og botn Litla-
sjóar og féð að síðustu rekið yfir
Tungnaá. Mun einatt hafa verið við
ramman að ijá í þeim smala-
mennskum.
Fyrsta nákvæma kortið af Veiði-
vötnum fylgdi Árbók Ferðafélag
íslands 1933, byggt á mælingum
Steinþórs Sigurðssonar. Árbók
Ferðafélagsins 1940 fylgdi enn
betra kort af Vötnunum og um-
hverfí þeirra, teiknað eftir mæling-
Sumarferð Varðar verð-
ur að þessu sinni farin
í Veiðivötn og birtist hér
hluti leiðarlýsingar
Kristjáns Sæmunds-
sonar, jarðfræðings,
sem verður aðalfarar-
stjóri í ferðinni.
um Dönsku Landmælingastofnun-
arinnar. Með kortum þessum skýrð-
ust staðhættir þarna innfrá.
Veiðivötn eru í um það bil 4 km
breiðri dæld, aflangri frá NA-SV,
milli Vatnaalda að norðvestan og
Snjóöldu og fjallgarðsins inn af
henni að suðaustan. Vatnaöldur eru
að mestu öskugígar, en Snjóalda
og fjallgarðurinn úr móbergi. Auðn-
arlegt er þarna í kring, mest gróð-
urlausir vikrar, en í Veiðivötnum
sjálfum er nokkurt gróðurlendi þar
sem raklent er og á skjólsælum
stöðum í hraununum. Allur er sá
gróður viðkvæmur fýrir ágangi.
Vötnin eru 560-590 m hæð y.s.
Þau eru á einn eða annan hátt
mynduð við eldsumbrot. Aðalaf-
rennsli þeirra er Vatnakvísl sem
rennur vestan við vatnaklasann.
Milli vatnanna sumra renna ár-
sprænur, en úr öðrum er afrennslið
neðanjarðar, t.d. úr Litlasjó sem er
þeirra langstærst. Við Tjaldvatn er
áningarstaður flestra sem í Veiði-
vötn koma. Þar er skýli veiðimanna
og friðlýst gamalt sæluhús, tjald-
stæði ágæt, gróður og veðursæld
og stutt í fagra útsýnisstaði.
Við fyrstu sýn virðist umhverfi
Veiðivatna fremur óskipulegt sam-
ansafn af ösku- og gjallgígum,
sprengigígum og hraunum. Þor-
valdur Thoroddsen er fyrstur skoð-
aði Veiðivötn með augum jarðfræð-
ingsins taldi gígana misgamla og
það gerðu sporgöngumenn hans
flestir utan Daninn Niels Nielsen.
Hins vegar rataði hann á dellukenn-
ingu um s.k. svæðisgos í skýring-
artilraun sinni á gosmenjunum, og
kann það að hafa valdið tómlæti
gagnvart niðurstöðu hans. Það var
fyrst með öskulagarannsóknum,
fyrst Sigurðar Þórarinssonar og
einkum þó Guðrúnar Larsen, að
greiddist úr þeirri flækju sem gíga-
þyrpingamar sýnast vera, og réttur
og raunar samtímaaldur gosmenj-
anna í Veiðivötnum kom í ljós.
Urðu til í eldgosi
Gosið sem skóp Veiðivötn varð
um 1480. Ritaðar heimildir um
náttúruviðburði eru hvað fátækleg-
astar á þeirri öld og hvergi er á
það minnst í annálum eða öðrum
ritum. Það hófst sem öskugos því
vatn eða vötn hafa verið í dældinni
þar sem gosspmngan opnaðist. I
öskugosinu hlóðust upp hinar boga-
dregnu stóru ösku- og vikurdyngjur
á vatnasvæðinu. Þegar framboð á
vatni minnkaði og það hætti að
streyma að gosrásinni breyttist
hegðun gossins og hraungígar
mynduðust. Hraunin komust ekki
langt, en bunkuðust upp á gíga-
svæðunum í Veiðivatnadældinni
sjálfri. En vatnið sótti á og olli
gufusprengingum í bráðnu hraun-
inu, splundraði því og skildi eftir
sig fjölda gervigíga stórra og
smárra. Þegar gosinu lauk gekk
vatn upp í gígana og lægðir í hraun-
inu og við jaðra dældarinnar, og
þar urðu Veiðivötn til í núverandi
mynd.
Gosspmngan sem gaus um 1480
var raunar miklu lengri, eða um
70 km enda á milli. Þar af ná Veiði-
vötn yfir 20 km. Suðurendi gos-
sprungunnar gengur inn í Torfa-
jökulssvæðið. Þar gaus líparít-
hraunum (Laugahraun) og blönduð-
um hraunum úr basalti og líparíti
(Námshraun), en annars staðar
voru gosefnin basalt. Á kafla sunn-
an Tungnaár milli Ljótapolls og
Svartakróks hlóðst upp fyrirstaða
í ánni við gosið og olli því að vötn
stóðu uppi bak við stífluna.
Tungnaá og Jökulgilskvíslin fylltu
þau smám saman, en leifar þeirra
eru t.d. vötnin í Kýlingum.
Veiðivötn em á sprungukerfi sem
liggur uppí Bárðarbungu norðvest-
ast í Vatnajökli, en þar er gríðar-
stórt eldíjall sem stjórnar gosum í
eldstöðvakerfinu. Árið 1477 varð
mikið öskugos á þeim slóðum. Um
það er til skráð heimild auk þess
sem þykkt öskulag á NA-landi talar
þar sínu máli. Forsöguleg hraun
úr þessu eldstöðvakerfi eru meðal
hinna stærstu hér á landi og náðu
ofan í byggð bæði sunnanlands
(Þjórsárhraunið) og fyrir norðan
(Bárðardalshraunin).
Þekkt fyrir silungsveiði
Veiðivötn eru þekktust fyrir sil-
ungsveiði sem þar er mikil. Aðal-
lega veiddist urriði, en nú einnig
bleikja í Vatnakvísl og þeim vötnum
sem fiskgengt er í úr henni. Veiði-
réttindi eiga Land- og Holtamenn
auk tveggja bæja á Rangárvöllum.
Litlum sögum fer af veiðiskap í
Vötnunum fyrr á öldum. Hið forna
nafn þeirra var Fiskivötn og segir
það náttúrulega að menn kunnu að
nýta sér gæði þeirra. Þeir sem veið-
ina stunduðu voru nefndir Vatna-
karlar. Haft er á orði að Vötnin
hafi verið þeim kær. Þess er getið
að veiði hafi lagst af alllengi eftir
Skaftárelda, en þá varð nokkurt
öskufall við Vötnin. í Kötlugosinu
1918 féll aska yfir Veiðivötn og í
kjölfar þess drapst fiskur og veiði
minnkaði um tíma.
Vegir liggja um vatnasvæðið og
gefur mikla fjölbreytni að líta hvar
sem um þá er farið. Á fögrum út-
sýnisstað norðaustur af Tjaldvatni
er hringsjá með nöfnum kennileita.