Morgunblaðið - 29.07.1994, Blaðsíða 18

18 FÖSTUDAGUR 29. JÚLÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
HUSMEÐ SOGU
MINNINGAR
ÚRIÐNÓ
Þau munu ekki mörg húsin, sem tileinkað
hefur verið einskonar ástarljóð af fram-
kvæmdastjórum húseignar, skrifar Pétur
Pétursson um Iðnó sem orðið hefur slíkrar
virðingar aðnjótandi og riflar upp sögur af
nokkrum frægum samferðamönnum
hússins frá fyrri tíð
Vonarstræti, lætur það
ekki vel í eyrum? Trú,
von og kærleikur, ein-
kunnarorðin sem heyr-
ast engu síður en frelsi, jafnrétti,
bræðralag. Mikið væri þetta nú
indæl blanda hvað með öðru, en
að því slepptu þá var þetta stræti
bundið von um að einhvern tímann
yrði til gata við norðurenda tjarn-
arinnar. Hér reis á sínum tíma
hátimbrað hús reykvískra iðnað-
armanna og líklega má rekja hing-
að þá málfarslegu áráttu, að enda
hverskonar heiti á ó-i. Iðnó, Gúttó,
gaggó, verkó, strætó o.sv.frv. Eða
getur nokkur í hópi lesenda bennt
á eldra dæmi um ó-endingu.
Þau munu ekki mörg húsin, sem
tileinkað hefur verið einskonar
ástarljóð af framkvæmdastjórum
húseignar. Iðnó, eignaðist sitt ljóð,
kveðið af forstjóra hússins, Oddi
Ólafssyni, gömlum baðstofufélaga
Þorbergs Þórðarsonar úr Bergs-
húsi. Nýlega hefur verið tilkynnt
að Reykjavíkurborg ætli að hefja
viðgerð á salarkynnum í Iðnó.
Óskandi væri að vel tækist til um
viðgerð og endurnýjun og má óhik-
að fullyrða að gott væri að hafa
viðhorf Odds að leiðarljósi. Hann
lýsti hug sínum með svofelldum
orðum.(Hér eru birt fyrsta og síð-
asta erindið af átta):
Söngurinn um Iðnó
Alltaf sért þú, »Iðnó mín«,
eins um dag sem höfgar nætur,
blessuð loga ljósin þín
löngum þegar birta dvín
úti og mánans ásýnd skín
ögrar fól og skýið grætur.
Alltaf reyndist »Iðnó mín«
ágæt þeim, sem gleðjast lætur.
Iðnó, jafnan auðnan skal
yfir gestum þínum vaka.
Forna hús, þinn fræga sal
fágun gisti: starf og tal.
Þar sé fátt um hjóm og hjal,
hal og sprund skal minning blaka.
Iðnó, jafnan auðnan skal
yfir sölum þínum vaka.
í salarkynnum þessum hefur
margskonar starfsemi farið fram
og eiga flestir Reykvíkingar
hugþekkar minningar bundnar við
staðinn. Frá leiksýningum, dans-
leikjum eða öðrum mannfundum
og svo voru þeir sem sóttu hingað
nám í hússtjórn sem kallað var.
Hér voru líka leigjendur. Hér bjó
Guðmundur Hagalín rithöfundur.
Þá réðu hér ríkjum nafnkunnar
höfðingjakonur, Hólmfríður og
Ingunn, mikilsvirtar sómakonur,
rómaðar kennslukonur og
leiðtogar í hverskyns kvenlegum
dyggðum.
Hingað streymdi fjöldi prúð-
búinna gesta á dansleiki. Kunnar
hljómsveitir léku-, ljóskastarar
sveipuðu salinn töfraljóma og
blöðin auglýstu ljósabreytingar.
Konungsveisla var haldin hér og
húsakynni öll skreytt af rausn og
prýði. Borðin svignuðu undan
kræsingum, stórsteikum og alls-
kyns góðgæti í fljótandi og föstu
formi. Fyrsta Jassband Reykja-
víkur lék hér. Stundum stóðu
dansleikirnir frá kl. níu til kl. fjög-
ur.
Við tökum okkur mynd í hönd
og látum hugann reika til ákveðins
kvölds. Þá er verið að hylla einn
vinsælasta gamanleikara aldarinn-
ar, Friðfinn Guðjónsson prentara.
Hann stendur sjálfur á leiksviðinu.
Það vitum við, þó að við sjáum
hann ekki. Kvöldið er tileinkað
honum. Salur er þéttskipaður og
allmargir áheyrendur standa til
beggja handa. Það er greinilega
verið að hrópa húrra fyrir afmælis-
barninu, því margar hendur eru á
lofti og gleðibros ljómar á hveiju
andliti. Það getur verið ótrúlega
skemmtileg dægrastytting að
skoða gamlar ljósmyndir og freista
þess að nafngreina þá sem fyrir
augu ber. Við skulum nú eyða
saman nokkurri stund og hyggja
að því hverja við þekkjum í þessum
brosandi áhorfendaskara.
Það er verið að sýna Spansk-
fluguna og hylla Friðfinn Guðjóns-
son í tilefni af leikafmæli hans.
Nú reynir á minni og persónuþekk-
ingu þeirra sem skoða myndina.
Hér blasa við á fremsta bekk
tvær rosknar konur á íslenskum
búningi, þær eru minnisstæðar,
þær voru góðar nágrannakonur
mínar, þegar ég átti heima á Hof-
svallagötunni innan við tvítugsald-
ur. Hvað skyldu mörg spor hafa
legið upp á loftið til þeirra Guðrún-
ar, konu Guðgeirs bókbindara, og
Engilborgar, konu Helga kirkju-
garðsvarðar. Auk þess að vera
báðar staðfastar stúkusystur áttu
þær báðar seinna lækna að sonum.
Jón Guðgeirsson er sonur Guðrún-
ar, en Hörður Helgason sonur
Engilborgar.
Þær voru báðar ötular í Góð-
templarareglunni. Guðrún var
dróttseti á hinum fræga fundi,
þegar Þórbergur gerist templar
og sagði, að það væri „óþarfi að
bera sig upp, hann gæti vel geng-
ið sjálfur". Guðrún var dróttsetinn
sem hló við inntökuathöfn Þór-
bergs, sem hann segir frá í Ofvit-
anum.
Guðgeir Jónsson, maður Guð-
rúnar, var lengi forseti Alþýðu-
sambands íslands, hann var
traustur iðnaðarmaður, víðlesinn
og stálminnugur og það brást ekki
ef hann heyrði að ekki var rétt
farið með höfund einhverra ljóða
að hann hringdi í útvarpið og leið-
rétti missögnina. Við kunnum hon-
um bestu þakkir fyrir árveknina.
Engilborg var kona Helga Guð-
mundssonar kirkjugarðsvarðar.
Helgi, maður hennar, var áreiðan-
lega í leikhúsinu þetta kvöld. Hann
var dyravörður hjá Leikfélaginu
um áratuga skeið. Helgi og Engil-
borg voru búin að lifa lengi í hjón-
bandi án þess að eignast börn. í
spönsku veikinni tóku þau að sér
litla stúlku úr fjölmennum systk-
inahópi, það var Þóra Brynjólfs-
dóttir. Þau hjónin ættleiddu hana
og hét hún upp frá því Þóra Helga-
dóttir. Það var eins og
við manninn mælt,
Helgi og Engilborg
eignuðust hvert barnið
af öðru, eftir að þau
tóku Þóru í fóstur.
Meðal barna þeirra
eru Sigurður Helgason
steinsmiður og Atli
prentari og KR-ingur.
Milli þeirra Engil-
borgar og Guðrúnar á
öðrum bekk sést bros-
leitur maður hallast á
vinstri hlið. Hann mun
hafa tekið myndina.
Það er Sigurður Guð-
mundsson ljósmyndari.
Hann hefur trúlega
fjarstýrt myndavélinni
úr sæti sínu. Sigurður
var einn fjölmargra
barna Guðmundar Sigurðssonar
klæðskerameistara. Þrátt fyrir
fötlun sína (Sigurður var haltur)
starfaði hann af frábærum dugn-
aði á ljósmyndastofu sinni. Hann
var einlægur góðtemplari og vann
reglunni af fórnfýsi. Systkini hans
voru öll bæjarbúum að góðu kunn,
en flestir Reykvíkingar könnuðust
best við Hauk pressara, sem var
rómaður fyrir hnittin og skemmti-
leg tlsvör. Haukur, bróðir Sigurð-
ar, kom reglulega í afgreiðslu
Útvegsbankans við Lækjartorg.
Stundum vék hanrs*sér að af-
greiðslustúlku í sparisjóðsdeildinni
og sagði: „Heyrðu stelpa, farðu
þarna inn fyrir og gáðu hvort að
peningarnir mínir eru ekki á sínum
stað á hillunni?" Svo kom kunn-
ingi hans og spurði: „Hvernig
gegnur þér að safna í sparisjóðs-
bókina, Haukur minn?“ „Mér
gengur vel, ég er á blaðsíðu tvö,“
sagði Haukur. Sigurður ljósmynd-
ari var óþreytandi í iðn sinni, tók
fjölda útimynda, sem eru gagn-
merkar heimildir, þá vann hann
ómetanlegt starf á Jaðri að land-
námi templara þar. Systkinin öll
voru kunn fyrir hagleik sinn og
hugkvæmni og settu svip á mann-
líf í Reykjavík.
A þriðja bekk til hægri situr
roskin fríðleikskona og fylgist vel
með því sem fram fer á sviði og
í sal, kannski er hún að hugsa um
þær stundir þegar hún sjálf átti
óskipta athygli leikhúsgesta og sló
þá slíkum töfrum með leik sínum,
að þeir gleymdu aldrei. Þetta er
Guðrún Indriðadóttir leikkona. Þó
að heiðursgestur kvöldsins, Frið-
finnur Guðjónsson, hafi .leikið
hundrað þijátíu og þrjú hlutverk
hjá leikfélaginu, getur hún vel við
unað, með sitt hlutskipti; áttatíu
og þremur hlutverkum hefir hún
gert skil á leiksviðinu í Iðnó.
Til marks um áhrifamátt Guð-
rúnar eru til dæmis orð frægs rit-
höfundar sem situr dálítið aftar í
salnum þetta kvöld. Halldór Kiljan
Laxness greinir frá því í grein sinni
i Minningaratriði Leikfélags
Reykjavíkur að hann hafi séð Guð-
rúnu Indriðadóttur í hlutverki
Höllu í leikriti Jóhanns Siguijóns-
sonar um Fjalla-Eyvind, það er
líklega á átjánda leikári vorið
1915, þegar leikritið er sýnt fyrir
reikning Guðrúnar Indriðadóttur
og Helga Helgasonar verslunar-
stjóra hjá Ziemsen, sem lék Kára,
en Helgi var tengdafaðir Kidda í
Kiddabúð Helgasonar. Þetta er nú
kvöld sem lengi lifir í minni, Hall-
dór lýsir því er Halla hverfur út í
hríðina og Eyvindur kallar nafn
hennar og svo fennir inn í tóman
kofann. Höfundurinn ungi, með
ótal snildarverk í hugskoti hefur
aldrei séð þvílíkan leik. Daginn
eftir er hann innanbúðar í mjólkur-
búðinni, hjá Gúnku í Tjarnargöt-
unni. Þangað kemur Guðrún Indr-
iðadóttir, reykvísk húsmóðir á
morgunkjól, að sækja mjólkursop-
an sinn, hún er með fötu í hendi.
Rithöfundinum unga er enn í minni
harmleikur gærkvöldsins. Yfir-
kominn af tilfinningahita og
taugaspennu leitar hann athvarfs
í skonsu inn af búðinni og lætur
fallast á legubekk. Ungur lækna-
stúdent, verðandi
landlæknir, Vil-
mundur Jónsson,
minnist einnig þessa
kvölds í bréfi sínu til
Þórbergs er hann
tekur svo til orða:
„Eg hef ekki séð
annan eins leik,
nema ef til vill Guð-
rúnu sem Höllu.“
Guðrún og systkini
hennar voru alin upp
við leiklist í leiklist-
arheimi. Indriði Ein-
arsson „revisor" var
fremsti áhugamaður
þjóðarinnar um
framgang leiklistar.
Á fjórða bekk fyr-
ir miðjum sal sitja
hjón, Helgi Guð-
mundsson bankastjóri og Karítas
Ólafsdóttir frá Stóra Hrauni.
Margt mætti segja, þegar mynd
þeirra blasir við. Helga var nýlega
getið í þætti um Finn listmálara.
Hann lét honum í té mynd af
gamla prestsetrinu í Reykholti en
Helgi var sonur séra Guðmundar
Helgasonar prófasts. Sigurður frá
Arnarholti kvað eitt sitt besta ljóð
um Laufeyju, systur Helga, er
drukknaði ung í ánni við Reyk-
holt: Sef og sinuskúfa sveigir norð-
an kaldi/ freðin þúst og þúfa þar
sem fuglinn dvaldi.
Karitas var dóttir séra Ólafs
„Guðrún var
dróttseti á hin-
um fræga
fundi, þegar
Þórbergur ger-
ist templar og
sagði, að það
væri „óþarfi að
bera sig upp,
hann gæti vel
gengið sjálfur“.