Morgunblaðið - 29.07.1994, Page 19

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 29. JÚLÍ 1994 19
HÚS MEÐ SÖGU AÐSEIMDAR GREINAR
Hæstiréttur enn
á faraldsfæti
Helgasonar frá Stóra Hrauni,
hann var bróðir Jóns biskups og
var brautryðjandi í málleysingja-
kennslu. Helgi bankastjóri varð
Þórbergi Þórðarsyni að frásagnar-
efni í bókinni um Einar ríka. Helgi
fór í erindum bankans að skoða
umsvif Einars í Eyjum. Einar bauð
Helga og Viggó Björnssyni útibús-
stjóra til skrifstofu sinnar, skenkti
viskí í glös þótt bindindismaður
væri og hugðist blanda drykkinn
með volgu appelsíni. Helga brá við
þær tiltektir, kvað hann Einar fá-
kunnandi í þessum efnum og
sagði: „Sendið þér heldur eftir ís-
vatni í frystihúsið.“ Helgi tengdist
Halldóri Laxness með óvenjuleg-
um hætti nokkrum árum eftir að
þessi mynd var tekin. Ragnar í
Smára hafði fengið Adolf Busch,
fiðluleikarann fræga, til þess að
spila í Gljúfrasteini fyrir skáldið
og valinn hóp gesta. Helgi Guð-
mundsson léði bifreið til þess að
flytja fiðluleikarann og dýrgrip
hans Stradivarius-fiðlu, er metin
var til milljóna. Tengdasonur
Helga ekur bílnum. Þóra, dót.tir
Helga, hefur orð á því að koma
þurfi fiðlunni betur fyrir og er hún
því flutt úr aftursæti og komið á
tryggari stað. Andartaki síðar er
vörubifreið ekið af miklum krafti
á bíl bankastjórans. Piðlan bjarg-
ast vegna fyrirhyggju Þóru. Busch
fær taugaáfall, en bankastjórinn
beinbrotnar. Ekkert varð úr Be-
ethoven-tónleikum Busch-kvart-
ettsins í Gljúfrasteini það kvöldið.
Þegar horft er á Halldór Lax-
ness sitja aftarlega á bekk í Iðnó
þetta kvöld kemur í hugann minn-
ing úr þessum sama sal á nær-
fellt sama stað að kvöldi 1. maí
1935. Það kvöld stóð Halldór sjálf-
ur á leiksviðinu og las upp sögu
sína um Þórð gamla halta. Það er
einhver minnisstæðasti upplestur
sem ég hefi hlýtt á og er raunar
einstæður atburður í íslenskri bók-
menntasögu, því höfundurinn fékk
ekki lokið lestri sögunnar. Fram-
kvæmdastjóri Alþýðusambands-
ins, Jón Axel Pétursson, stöðvaði
ungan byltingarsinnaðan rithöf-
und, með samfylkingartal á vör-
um, og sagði: „Nú hættið þér, en
ég tek við.“ Ég sat í hópi áheyr-
enda á bekk aftarlega í salnum.
Upp risu nokkrir áheyrendur. Ég
bar kennsl á suma þeirra, það
voru Erlendur í Unuhúsi. Kjartan
Norðdahl bensínafgreiðslumaður
og ein af dætrum Árna frá Höfða-
hólum.
Þau fylgdu Halldóri Kiljan til
dyra og létu falla einhver styggð-
aryrði er þau yfirgáfu samkomuna
með Halldóri, mun leið þeirra hafa
legið út í Skjaldbreið, á samkomu
sem kommúnistar héldu. Þessi at-
burður vakti gífurlega athygli og
olli langvarandi deilum. Kristinn
Andrésson þrumaði í Verkalýðs-
blaðinu, kvað Jón Axel vera nas-
ista, sem ætti að ganga til liðs við
þá þegar í stað og hætta afskiptum
af verkalýðsmálum.
Áratugum eftir að þetta gerðist
átti ég tal við Halldór Laxness í
síma. Hann sagði: „Já þú ert bróð-
ir Jóns Axels, við höfum löngu
gert upp þetta kvöld í Iðnó, um
Þórð gamla halta, ég á eiginlega
engum manni meira að þakka en
Jóni Axel, ég stórgræddi á sög-
unni, allt fyrir hans tilverknað.
Ég las Þórð gamla tvisvar upp í
Nýja bíói fyrir fullu húsi og gaf
svo söguna út sérprentaða, ég
held að ég hafi ekki hagnast eins
vel á neinu öðru ritverki mínu.“
Eitthvað á þessa leið mælti Hall-
dór.
Mér hefir alltaf þctt vænt um
þessa sögu Halldórs. Ég var sjálf-
ur á vettvangi óeirðanna 9. nóv-
ember og fór því nærri um að lýs-
ing Halldórs var raunsönn. Hins
vegar var lestur Halldórs um
„samfylkingu“ í sal sósíaldemó-
krata líkastur því að lesið væri um
Jesúm frá Nasaret í samkundu-
húsi gyðinga. Þetta sá Kristinn
Andrésson síðar og hafði orð á því
í bókinni „Enginn er eyland“.
Sigurjón á Álafossi gnæfir hér,
stórglæsilegur að vanda, víkingur
með barnshjarta. í hugann kemur
saga, sem sögð var um ættjarðar-
vininn Siguijón, sem steypti sér í
frostkaldan Faxaflóa hvern nýj-
ársdag. Siguijón var að sögn sögu-
manns í Hamborgaróperunni og
hlýddi á óperu Mozarts, Töfra-
flautuna. Þar er sungið lag, sem
Siguijón kannaðist við úr dóm-
kirkjunni heima, en það er sálmur-
inn: „í dag er glatt í döprum hjört-
um.“ Sannarlega gladdi það Sig-
uijón, því hann klappaði saman
karlmannlegum lófum sínum og
hrópaði: „Bravó, bravó, íslenskt
lag . ..“ Þarna þekkjast fleiri. Sig-
urður Steindórsson, sonur Stein-
dórs bílakóngs, mikið prúðmenni
og drengur góður, faðir Hlöðvers
í Hlöllabar, móðurbróðir Geirs
Haarde; þá er hér ungur og upp-
rennandi fræðimaður, Bjarni Ein-
arsson. Hinum megin í salnum
má þekkja Björn Hjaltested heild-
sala, hann hjálpaði breska setulið-
inu að handsama Þjóðverja í maí-
mánuði 1940. Þá er hér gamall
góðkunningi úr stétt sendisveina.
Hann var þarna í boði frú Kristín-
ar Thorberg, sem stjórnaði miða-
sölu leikfélagsins af röggsemi svo
áratugum skipti. Friðþjófur Frið-
þjófsson naut vináttu við Magnús
Thorberg, son Kristínar. Við
Magnús vorum skólabræður í
Landakoti og fórum saman á Val-
húsahæð að safna mosa í jötu
Jesúbarnsins í skrautsýningu í
Landakotsskóla. Friðþjófur var í
stjórn sendisveinadeildar Merkúrs,
við vorum því hvor í sínum andsko-
taflokki, en samt hefur alltaf verið
gott með okkur. Ekki má gleyma
indælum hjónum er sitja hér sæl
og njóta kvöldsins, það eru Bjarni
Þórðarson píanóleikari og traustur
félagi MA kvartettsins og Hjördís
Þorleifsdóttir, kona hans, dóttir
Þorleifs ljósmyndara.
Bjarni var af frægu Reykhóla-
kyni þar sem allt ómar af hljóm-
list en Hjördís af ætt Þorleifs í
Bjarnarhöfn.
Ekki ljúkum við svo þessari
heimsókn að við minnumst ekki
Sigurðar Ólasonar sem hér situr.
Við hlið hans er fyrri kona hans,
Ragnhildur Ásgeirsdóttir. Sigurð-
ur var skarpgreindur maður, vel-
metinn lögfræðingur og hneigðist
til fræðistarfa og ritaði margt at-
hyglisvert um sögulegan fróðleik
og undi lítt einföldum niðurstöð-
um. Dóttir Sigurðar af seinna
hjónabandi er Þórunn Sigurðar-
dóttir leikkona.
Ragnhildur Ásgeirsdóttir, sem
hér situr við hlið manns síns, var
kjördóttir séra Ásgeirs prests í
Dölum. Seinni maður hennar var
Ófeigur læknir Ófeigsson.
Ekki dugir að ljúka þessu spjalli,
svo að ekki sé minnst á heiðurs-
gestinn sjálfan. Ég held að ég
segi eins og Jónas frá Hriflu sagði
stundum: „Það gæti verið satt“
að ég sæti þarna sjálfur að tjalda-
baki, sem hvíslari leikfélagsins eða
„sufflör“ eins og það hét þá. Ég
minnist þess, hve ég dáðist að
Friðfinni og látbragðsleik hans.
Það var alveg sama þó að tilsvör
væru þurrkuð úr minni hans. Hann
hafði salinn gjörsamlega á valdi
sínu.
Hann gekk um sviðið og fetti
sig og bretti og hafði í frammi
kátlega tilburði, svo leikhúsgestir
veltust um af hlátri.
Þegar slíku hafði farið fram um
hríð og ekkert orð kom af vörum
Friðfinns sagði Haraldur Á. Sig-
urðsson: „Heyrðu, Friðfinnur,
súfflörinn vill tala við þig.“
Friðfmnur var prentari að at-
vinnu. Hann vann lengi í Guten-
berg, þar var líka Jón Árnason
prentari og guðspekingur, lengi
stjörnuspámaður „Fálkans“. Þeim
sinnaðist einhvern tímann starfs-
bræðrunum. Þá mátti lengi lesa í
stjörnuspá Jóns í „Fálkanum“:
„Þekktur leikari gæti dáið á árínu. “
Pétur Pétursson fv. þulur.
ÞAÐ BAR við föstudaginn 15.
júlí, að Þorsteinn Pálsson dóms-
málaráðherra tók fyrstu skóflu-
stunguna að hinu nýja dómshúsi
Hæstaréttar við Lindargötu 2 í
Reykjavík. Sunium féll þetta vel í
geð, öðrum illa, eins og gengur.
Þar með var stríðri deilu um stað-
arvalið lokið, og æðsti dómstóll
þjóðarinnar var ekki lengur á far-
aldsfæti. Rétturinn hafði fengið
dvalarstað og að srníði lokinni veg-
legt húsaskjól til frambúðar. Munu
flestir landsmenn vera á einu
máli um, að búa þurfi
vel að Hæstarétti ekki
aðeins hvað varðar
húsnæði heldur og
starfskjör öll, til þess
að þeir geti leyst
ábyrgðarfull störf vel
af hendi.
Þrátt fyrir þennan
áfanga í byggingar-
sögu Hæstaréttar,
virðist dómstóllinn
enn vera á faralds-
fæti, en í öðrum skiln-
ingi. Þess vegna kom
mér til hugar að setja
á blað nokkur fátæk-
leg orð til þess að fara
þess á leit við ráðherra, að hann
sefaði að nýju öldurnar kringum
dómstólinn.
Margir hafa rekið augun í það,
að dómaraskipti hafa verið furðut-
íð í Hæstarétti á undanförnum
árum. Dómarar staldra augljós-
lega lítt við í réttinum, þeir eru á
faraldsfæti, ýmist að koma eða
fara. Dóminn hafa um nokkurt
skeið skipað átta dómarar, en þeim
var nýlega fjölgað um einn. Undr-
un sætir sökum þessa fámennis,
að tíðum er skipt um einn eða tvo
dómara árlega og úr réttinum
hverfa menn á besta aldri, sem
virðast búa við hestaheilsu og eiga
dijúgan starfsdag fyrir höndum.
Hvað veldur þessari ókyrrð æðstu
manna í dóms- og réttarkerfi þjóð-
arinnar.
Mig grunar, að skýringuna á
þessu fyrirbrigði sé að finna í
Morgunblaðinu 2. júlí síðastliðinn,
þar sem einu sinni sem oftar er
auglýst embætti laust til umsókn-
ar við Hæstarétt. Þar er greint frá
því, að sá dómari sem að þessu
sinni lætur af störfum 1. sept. nk.
(þegar rétturinn tekur að nýju til
starfa eftir dómshlé sumarsins)
geri það „sökum aldurs“. í ljós
kemur, að hann var skipaður í
embættið 1991 og hefur því gegnt
því í þijú til fjögur ár. Blaðið tek-
ur fram, að umgetinn dómari hafi
áður verið tvö ár settur við dóminn
(1989 og 1990), sem væntanlega
merkir, að hann hafi verið kallaður
til dómsetu í einstökum málum.
Auðsætt er af þessu, að dómar-
inn þiggur eftir rúmlega þriggja
ára starf sem skipaður við réttinn
full laun til æviloka eða 252 þús.
kr. á mánuði. Skyldi þessi stað-
reynd ekki skýra tíð brotthlaup
vaskra drengja úr sal Hæstaréttar.
Fróðlegt væri að fá heildarskrá
birta um dómara réttarins, sem
nú eru á eftirlaunum (þ.e. fullum
launum), hversu lengi þeir skipuðu
dóminn og hvað ríkissjóður þarf
að greiða þeim árlega til handa.
Ég hef fyrir satt, að einn dómari
hafi þegið liátt á annað hundrað
milljónir í eftirlaun (bæði laun og
eftirlaun).
En á þessu máli eru margar
hliðar og flestar ófagrar. Eins og
kunnugt er, hafði Hæstiréttur
ógildingu Alþingis á úrskurði
Kjaradóms að engu og hækkaði í
reynd sjálfur tekjur sínar um 100
þús. kr. á mánuði með því að telja
sér til tekna um 40 stundir á
mánuði sem óunna yfirvinnu.
Sjálfsagt hafa dómarar ýmsar aðr-
ar sposlur eins og bílastyrk og
símastyrk. Má því gera ráð fyrir,
að heildartekjur þeirra séu nálægt
400 þús. kr. á mánuði. En ekki
er sagan öll. Forseti Hæstaréttar
sem einn af handhöfum forseta-
valds mun þiggja þriðjung af laun-
um forseta Islands, þegar hann
er erlendis. Láta mun nærri, að
forsetinn sé þriðjung úr árinu að
heiman. Þessi ævintýralegi glaðn-
ingur er ekki síst
merkilegur fyrir það,
að hann er ekki skatt-
skyldur fremur en
laun forseta lýðveldis-
ins.
Hér er í sjálfu sér
ekki fett fingur út í
það, að dómarar í
Hæstarétti skuli hafa
hartnær 400 þús. kr.
í tekjur á mánuði, hins
vegar er ámælisvert
hvernig þær eru
samansettar og að
þær skuli vera brenni-
merktar blekkingunni
í íslensku launakerfi.
Rotið launakerfi spillir og misbýð-
ur réttlætiskennd borgaranna. Um
síðir verður spillingin svo almenn
og rótföst, að menn fyllast tóm-
læti gegn sýkingunni.
Þegar Hæstiréttur seildist til
þess tekjustofns, sem furðulegast-
ur mun þykja í launakerfi íslensks
Menn eiga ekki að fá
full laun fyrir að gera
ekki neitt, segir Bjarni
Guðnason, og telur það
eiga við hæstaréttar-
dómara eins og aðra.
samfélags á 20. öld og nefnist
„óunnin yfirvinna“, sannaðist
áþreifanlega, að „þjóðarsáttin"
margfræga er sniðin fyrir þá, sem
mega sín lítils. Er skemmst að
minnast sjö vikna verkfalls meina-
tækna, sem höfðu að vonum lítið
upp úr krafsinu. Voru þeir ekki
að ógna stöðugleika hagkerfisins
og gera atlögu að sjúklingum? En
þeir sem meiri háttar eru bjarga
sér frá „þjóðarsáttinni" með ýmsu
móti, stundum heilar stéttir eins
og sjómenn, enda ekki heiglum
hent að etja kappi við þá. Þeir sem
ákafast syngja þjóðarsáttinni lof
eru þeir, sem geta farið á bak við
hana. Til þess eru margar leiðir.
Ein sú nýjasta er „sérverkefnaleið-
in“, sem er fólgin í því, að topp-
menn í ríkisstofnunum, ráðuneyt-
um og bönkum stunda þá iðju að
hygla hver öðrum með „bráðnauð-
synlegum“ sérverkefnum til þess
að fara á bak við launalög. Hvern-
ig væri, að fjármálaráðherra sýndi
nokkurt aðhald í þessu efni með
því að krefjast greinargerðar um
„sérverkefni“ manna, tilgang og
kostnað.
En víkjum aftur að dómurunum.
Kjör þeirra særa réttlætiskennd
manna, þegar almennir starfs-
menn og embættismenn í opin-
berri þjónustu hafa flestir langt
innan við 100 þús. kr. á mánuði
í eftirlaun eftir þijátíu ára starf
hjá ríkinu. I því ljósi ber að skoða
eftirlaun dómarans títtnefnda eftir
þriggja ára setu í Hæstarétti.
Þegar litið er raunsætt á eðli
eftirlauna, hljóta menn að sjá, að
þau eiga aldrei að nema fullum
launum, enda eru menn hættir að
skila samfélaginu vinnu sinni.
Menn eiga ekki að fá full laun
fyrir að gera ekki neitt og á það
við hæstaréttardómara eins og
aðra, þótt merkilegir séu. Erfitt
er að breyta þessu, því að i stjórn-
arskránni segir (61. gr.): „Þó má
veita þeim dómara, sem orðinn er
fullra 65 ára gamall lausn frá
embætti, en eigi skal hann jnissa
neins í af launum sínum.“ Ég tel
litlum vafa undirorpið, að orðið
„laun“ feli í sér tekjur, en upphaf-
lega merkingin hafi verið skert til
að samlaga stjórnarskrána glund-
roðanum í nútímalaunakerfi ríkis-
ins. Væri vert, að löglærðir menn
gerðu athuganir á þessari rýrnun
merkingarinnar í stjórnarskránni
og á þeim margbreytilegu afleið-
ingum, sem hún hefur haft. Svindl
er svindl hvort sem einstaklingur
eða ríkisvald standa að því. Launa-
kerfi opinberra starfsmanna er
löngu hrunið. Flestir taka undir
þessa staðhæfingu, jafnvel fjár-
málaráðherra, en almenn lagfær-
ing í launa- og kjaramálum verður
sýnilega að bíða þeirra manna,
sem hafa dug og pólitískt hug-
rekki til að takast á við þann mikla
vanda.
Þótt stjórnarskráin bindi hendur
dómsmálaráðherra vil ég mælast
til þess, að hann af kunnáttu sinni
setji þær reglur, sem taki fyrir
þessi hlaup dómara svo að þeir
haldi kyrru fyrir umtalsverðan
tíma í réttinum, svo að þeir skili
honum og þjóðinni nokkurri vinnu,
áður en þeir þeysa heimreiðina
með digran sjóð í mal.
Hér er alls ekki um persónulegt
mál að ræða, það lýtur að siðleysi
í kjaramálum, sem dómarar í
Hæstarétti eru aðilar að. Naumast
fer hjá því, að þessi stutta áning
dómara í dómnum komi losi á
hann, eins og raun ber vitni. Festu-
leysið hefur skaðað virðingu dóm-
stólsins og hætt er við, að atgervi
hans dvíni með tíðum dómara-
skiptum. Meinfýsinn maður gæti
jafnvel látið sér þau orð um munn
fara, að Hæstiréttur væri smám
saman að verða að trygginga-
stofnun lögfræðinga, sem geta án
mikillar fyrirhafnar sótt til hans
góðan feng til ellinnar. Sæmd
Hæstaréttar og traust þjóðarinnar
á honum er undir því komið, að
fyrrnefndri ósvinnu ljúki.
Höfundur er prófessor.
...blabib
- kjarni málsins!
Sjábu hlutina í víbara samhengi!

rr
Bjarni Guðnason