Morgunblaðið - 09.10.1994, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. OKTÓBER 1994 11
Mogrunblaðið/Kristinn
stoðin eigi að beinast fyrst og
fremst að þeim sem verr eru settir.
Það kemur kannski á óvart, að
í framhaldsskólunum er meðal-
námstími nemenda 5 ár,_ þótt nám-
ið sé miðað við 4 ár. Eg held að
það sé eðlilegt að fólki sé gerð
grein fyrir því hvað hlutirnir kosta
og það sé látið borga ákveðinn
hluta þess til að það beri meiri virð-
ingu fyrir þeim verðmætum sem
felast í þjónustunni."
- Það er ljóst að sértekjur ríkis-
ins af þjónustugjöldum hafa lítið
breyst á seinustu árum. Þýðir það
að þið hafið ekki komist lengra á
þessari braut og að ekki sé pólitísk-
ur vilji til að auka þjónustugjaldtök-
una frekar?
„Við töldum ekki vera pólitískan
grundvöll að sinni til að taka fleiri
skref í þessa átt. Því miður gerðist
það, að í Alþýðuflokknum festu
menn sig í yfirlýsingum um að
ekki kæmi til greina að fólk greiddi
fyrir dvöl á sjúkrahúsum, jafnvel
þótt aðeins væri um að ræða
greiðslur fyrir samskonar þjónustu
og greitt er utan sjúkrahúsanna,
né heldur að hækka skólagjöld í
framhaldsskólum og Háskóla ís-
iands. Af þeim ástæðum var ljóst
að við kæmumst ekki lengra.“
Skattar gegn halla?
- Setjum sem svo, að þú verðir
áfram íjármálaráðherra að aflokn-
um næstu kosningum og að engin
óvænt áföll ríði yfir í þjóðarbú-
skapnum næstu ijögur árin. Ertu
þá tilbúinn til að lýsa því yfir að
fjárlög verði hallalaus í lok kjör-
tímabilsins?
„Það er alltaf erfitt að svara
ef-spurningum. Eg tel að við höfum
núna fengið í hendurnar tæki, sem
eru niðurstöður íjármálaráðu-
neytisins, Þjóðhagsstofnunar og
Seðlabanka, um áætlun í ríkisljár-
málum til næstu ára. Þær sýna að
hægt er að ná jafnvægi í ríkisbú-
skapnum og jafnframt lækki vext-
ir, hagvöxtur eykst og dregur úr
atvinnuleysi. Þess vegna er ég
sannfærður um að ijármálaráð-
herra næstu ríkisstjórnar, hver sem
hann verður, þarf ekki að hvika frá
þessu marki. Það sem er meira um
vert er að báðir stjórnarflokkarnir
standa að þessari stefnumörkun og
þeir hljóta því að styðja þetta mark-
mið, hvort sem þeir verða í stjórn
eða stjórnarandstöðu. Eg er því
þeirrar skoðunar að við óbreyttar
ytri aðstæður sé hægt að ná hallan-
um niður á næsta kjörtímabili."
- Telurðu þá koma til greina
að hækka skatta til að ná því mark-
miði?
„Ég tel mjög mikilvægt að ná
hallanum niður með niðurskurði
útgjalda, en takist ekki pólitísk
samstaða um það, þá verður að
giápa til skattheimtu til að brúa
bilið.“
Árásir þrýstihópa
- En má ekki rekja hallarekstur
ríkissjóðs, sem hefur verið viðvar-
andi síðasta áratug, að hluta til
innbyggðs vanda í ríkiskerfinu
sjálfu sem ykkur hefur ekki tekist
að taka á?
„Við höfum tekið á mjög mörg-
um erfiðum málum og dregið úr
sjálfvirkri útgjaldaaukningu. En
efnahagslögmálin hafa sama gildi
hér á landi og annarstaðar og því
eru lausnirnar einnig svipaðar. Það
er mjög athyglisvert að fylgjast
með umræðunni um halla á ríkis-
sjóði í nágrannalöndunum vegna
þess að smám saman hefur runnið
upp fyrir mönnum að efnahags-
vandamálin eru ekki eingöngu
efnahagslegs eðlis. Þau eiga einnig
rætur í stjórnkerfinu, sem er í raun
opið fyrir árásum þrýstihópa.
Menn hafa verið að reyna að
átta sig á hvernig bregðast eigi við
þessu og það blasir við hér og ann-
arstaðar, að reyna að tryggja að
ekki sé hægt að taka ákvörðun um
að eyða tilteknum peningum án
þess að fyrir liggi ákvörðun um
hvernig þeirra verður aflað.
Það getur gerst hér á landi að
samþykkt sé í þinginu fjárlaga-
frumvarp sem byggist á ákveðnum
lagabreytingum, en þegar á þær
breytingar reyni heykist stjórnar-
þingmenn á að samþykkja þær.
Víða í öðrum þjóðþingum hafa
menn tekið á þessu og í raun þrengt
möguleika þingmanna til að hlaup-
ast undan merkjum og varið þann-
ig stjórnarmeirihlutann fyrir ut-
anaðkomandi þrýstingi."
- Er þá ekki verið að þrengja
að lýðræðinu?
„Nei, alls ekki. Það verður að
hafa í huga, að stór hópur kjós-
enda, að minnsta kosti á Norður-
löndum, er orðinn háður ríkisfram-
lögum. í nýlegri bók sem varafor-
maður danska Vinstriflokksins,
Anders Fogh Rasmussen, skrifaði,
segir hann frá því að 'lU danskra
kjósenda eigi í raun afkomu sína
undir ríkinu. Þá telur hann saman
lífeyrisþega, ríkisstarfsmenn,
námslánaþega o.s.frv. Og er það
lýðræði ef margir ríkisstarfsmenn
og bótaþegar greiða atkvæði með
því að lítill hópur manna, sem hef-
ur hærri laun, borgi helmingi hærri
skatta til að greiða fyrir þarfir
þessa tiltekna fólks?
Eina svarið sem maður kemur
auga á er að draga eins mikið úr
ríkisafskiptunum og hægt er og sjá
til þess að ábyrgð fylgi völdunum
en reyna jafnframt að koma í veg
fyrir að aðstoð ríkisins og umsvif
nái til þeirra sem í raun þurfa ekki
á þeirri aðstoð að halda.
Þetta er kjarninn í allri stjórn-
málaumræðu í Norður-Evrópu
vegna þess að menn sjá fram á að
ef ekki verði tekið á þessu svokall-
aða velferðarkerfí, þá er hætta á
að lýðræðisþjóðfélögin hrynji til
grunna.
Ég er sannfærður um að á næst-
unni verða menn að raða verkefn-
um ríkisins í forgangsröð og huga
betur að því hvernig leggja á grunn
að framtíðarhagvexti, svo að at-
vinnulífið geti gefið meira í aðra
hönd. Það verður ekki gert nema
að meiri fjármunir fari en nú ger-
ist til menntamála og rannsóknar-
og þróunarstarfsemi fyrir atvinnu-
lífið.
Það má lesa út úr fjárlagafrum-
varpinu að fjármunir til rannsókn-
ar- og þróunarstarfsemi hafa auk-
ist á kjörtímabilinu, Við erum
brenndir af ríkisafskiptum af at-
vinnulífinu á undanförnum árum,
þar sem við töpuðum milljörðum á
loðdýrarækt, fiskeldi og fleiri at-
vinnugreinum sem áttu að gefa
okkur gull í mund, meðal annars
vegna þess að rann-
sóknir vantaði. En
við höfum verið að
skipta um gír, bæði
með því að veita
meiri Ijármunum til
rannsókna hér innan-
lands og að taka
meiri þátt í samstarfi
Evrópulanda um
þessi efni á grund-
velli EES-samnings-
ins.“
- Ríkisstjórnin hafði í upphafi
þá stefnu að koma á fjármagns-
tekjuskatti en ekkert hefur orðið
úr því og nú á að fella niður há-
tekjuskattinn um næstu áramót,
þrátt fyrir áköf mótmæli m.a. úr
röðum verkalýðshreyfingarinnar.
„Við getum rifjað það upp að
hátekjuskattur var á dagskrá
vinstri stjórnarinnar sem var á
undan þessari, en komst þá ekki
fram. Það sem réttlætti að setja á
hátekjuskatt nú var sá mikli efna-
hagsvandi sem við stóðum frammi
fyrir. Og þessi skattur var tíma-
bundinn og átti að falla niður þeg-
ar betur áraði. Það var ástæðan
fyrir því að margir þingmenn sam-
þykktu þennan skatt.
Þessi ríkisstjórn leggur ekki
á fjármagnstekjuskatt
Ég tel eðlilegt að það sé
greiddur skattur af fjármagnstekj-
um eins og öðrum tekjum, en það
verður að hafa það í huga að sá
skattur átti ekki að skila ríkinu
nýjum tekjum heldur var hugmynd-
in að lækka eignarskatta á móti.
Ætlunin var að fylgja þessu eftir,
en vegna þess að við höfum með
ýmsum aðgerðum verið að lækka
vexti stórkostlega og opna íslenska
ljármagnsmarkaðinn, þá töldum
við óráðlegt að leggja á fjármagns-
tekjuskatt sem hefði getað haft
áhnf á vextina.
Ég tel einnig rétt að benda á
að þetta skattform er víkjandi í
nágrannalöndunum. Aðrar þjóðir
eru að hverfa frá þessari skatt-
heimtu vegna þess að það ríkir
mikil samkeppni um Ijármagnið í
heiminum sem streymir nú í stórum
stíl til vaxtarsvæðanna í Suðaust-
ur-Asíu, Suður-Ameríku og Aust-
ur-Evrópu.“
- Ertu ekki með þessum orðum
að blása þennan skatt af?
„Þessi ríkisstjórn mun ekki
leggja á ljármagnstekjuskatt. Um
næstu áramót mun íslenski fjár-
magnsmarkaðurinn opnast alveg.
Það eru viðkvæmar hræringar á
peningamarkaðnum hér og við höf-
um verið að reyna að hverfa frá
vísitölubindingu. Það varð niður-
staðan, eftir samráð við Seðlabank-
ann, að það væri óráðlegt að leggja
á ijármagnstekjuskatt við þessi
skilyrði.“
- Er samstarfsflokkurinn í
ríkisstjórn sammála þessu?
„Hann hefur ekki gert tillögu
um hátekjuskatt eða Ijármagns-
tekjuskatt nú. Við höfum hins veg-
ar samþykkt að ræða frekar á síð-
ari stigum málsins um tekjur ríkis-
sjóðs og hvort gera eigi þar ein-
hveijar breytingar.“
Nýskipan í ríkisrekstri
- Sjálfstæðisflokkurinn hefur
einnig lagt mikla áherslu á einka-
væðingu ríkisfyrirtækja. I fjárlög-
um kjörtímabilsins hafa verið
áform um að selja ríkiseignir, en
þau áform hafa ekki náð fram
nema að mjög takmörkuðu leyti.
Brást þessi stefna?
„Það hefur orðið árangur af
einkavæðingarstefnu ríkisstjórnar-
innar. Ég minni á að það er ekki
nóg að skoða tölur yfir söluand-
virði heldur verður einnig að skoða
hvað hefur sparast. Ég nefni í því
sambandi að við spöruðum nærri
200 milljónir á að leggja niður
Ríkisskip, þótt söluandvirði skip-
anna væri ekki hátt.
Við höfum.verið að selja fyrir-
tæki og leggja starfsemi niður. En
við höfum einnig aukið útboð á
innkaupum og rekstrarverkefnum.
Við höfum unnið að rannsóknum á
einingarkostnaði ríkisstofnana sem
hafa sama markmið og sinna sama
hlutverki til að
finna út hvers
vegna rekstrar-
kostnaður er mis-
munandi mikill.
Við erum að helja
tilraunaverkefni
um þjónustu-
samninga sem
gerðir eru við
ákveðin ríkisfyrir-
tæki og stofnanir
um að þau skili
ákveðnum árangri fyrir tiltekna
íjármuni. Hugmyndin er að líkja
eftir markaðskerfinu og neyða ríkið
um leið til að skilgreina tilganginn
með starfseminni og til hvers sé
ætlast af viðkomandi stofnunum.
Þetta höfum við allt kallað nýskip-
an í ríkisrekstri og felst í hugar-
fars- og viðhorfsbreytingu til ríkis-
rekstrarins.“
- Hefur þitt viðhorf til einka-
væðingar þá breyst?
„Nei. Ég tel að það hefði þurft
að einkavæða hraðar en tekist hef-
ur, en til þess að það sé hægt þarf
meirihluti að vera fyrir hendi á
Alþingi.
Það sem mest ríður á að gera
nú er að koma bönkunum og fjár-
málastofnunum í hlutafélagsform
vegna þess að það er ekki lengur
réttlætanlegt að fyrirtæki í ríkis-
eign með fulla ríkisábyrgð sé í sam-
keppni við samskonar fyrirtæki i
einkaeign. Þangað til við gerum
þessi fyrirtæki að hlutafélögum,
þannig að ábyrgð þeirra sé bundin
við eignirnar, verðum við að taka
gjald fyrir ríkisábyrgðina til að
samkeppnin sé eðlileg milli þessara
aðila. Síðan er það næsta spurning
hvort það eigi að selja þessar stofn-
anir.“
- Nú er framundan kosninga-
vetur og kjarasamningar eru lausir
um áramót. Er ekki hætt við að
fjárlagafrumvarpið eigi eftir að
taka stakkaskiptum og breytast í
kosningafjárlög þar sem allt fer
úr böndunum?
„Það er alþekkt að í lok kjörtíma-
bils freistast stjórnmálmenn til þess
að bjóða upp á framkvæmdir með
íjármunum sem ekki eru til. Ég
held hins vegar að það verði í mun
minna mæli núna en oftast áður,
vegna þess að tíðarandinn hefur
breyst. Sem betur fer skynjar fólk
nú að greiða þarf niður skuldir og
að eðlilegt sé að þeir sem njóta
ríkisútgjaldanna eigi líka að útvega
tekjurnar. Unga fólkið veit að við
erum að þrengja að möguleikum
þess í framtíðinni ef við höldum
þessari skuldasöfnun áfram og mér
sýnist að ijölmiðlar hafi mun betri
skilning á þessu en áður var. Hug-
arfarið hefur breyst og ég tel að
það sé orðið úrelt ef menn halda
að hægt sé að kaupa sér atkvæði
á kosningaári og að mun vinsælla
sé fyrir stjórnmálamenn að sýna
ábyrgð og að stjórna með ráðdeild
og fyrirhyggju.“
- Er raunhæft að leggja nú
fram fjárlagafrumvarp þar sem
ekki er gert ráð fyrir þátttöku ríkis-
ins í gerð næstu kjarasamninga?
„Það getur auðvitað enginn sagt
um það hvernig niðurstaðan verður
í kjarasamningum og að hve miklu
leyti ríkið þarf að koma að því
máli. En það liggur þó ljóst fyrir
að atvinnulífið er betur í stakk
búið til að semja um einhverjar
launahækkanir og frumvarpið
byggir á að afskipti ríkisins þurfi
ekki til að koma, og það er hin
eðlilega meginregla. Allar tölur um
afkomu fyrirtækjanna benda til
þess að þar sé eitthvert svigrúm
til launahækkana; aðalatriðið er að
launahækkanirnar séu í takt við
efnahagsbatann.“
Breyttar dagpeningareglur
- Hvernig hefur verið, fyrir
fjármálaráðherra, að fylgjast með
þeirri miklu umræðu sem átt hefur
sér stað í þjóðfélaginu að undan-
förnu um meðferð stjórnmála-
manna og embættismanna á opin-
beru fé og um ráðdeild og sparnað?
„Ég held að þessi umræða hafi
út af fyrir sig hjálpað mér sem fjár-
málaráðherra, en ég tel að hún
hafi líka stundum farið úr böndun-
um. Stundum hafa smæstu málin
verið fyrirferðarmest í umræðunni.
Rétt er að benda á að það hefur
verið tekið á þessum málum. Það
má taka ferðakostnað ríkisstarfs-
manna sem dæmi, en hann nemur
um 1,5 milljörðum á hveiju ári.
Ríkisstjórnin og fjármálaráðuneyt-
ið hafa gripið til ýmissa aðgerða
og m.a. var samþykkt á sínum tíma
að minnka dagpeninga ráðherra
um 20%.
Þá höfum við ráðgert að gera
breytingar á reglum um dagpen-
ingagreiðslur til ríkisstarfsmanna
og gera þær líkari því sem við-
gengst hjá einkafyrirtækjum, þar
sem miðað er við ferðanætur frekar
en daga. Þannig sparast hálfur
dagur í hverri ferð. Og það er ver-
ið að vinna að fleiri lausnum.
Stóra spurningin er hins vegar
sú hvort hægt sé að fækka ferðun-
um. Ég get í raun ekki svarað því
og mér sýnast þessar ferðir frekar
hafa færst í aukana, vegna vax-
andi alþjóðlegra samskipta."
Með góða samvisku
- Hvað hefur að þínu mati
áunnist í ríkisfjármálunum á kjör-
tímabilinu umfram þá varnarbar-
áttu sem þú hefur lýst?
„Okkur hefur í fyrsta lagi tekist
að breyta undirbúningi fjárlaga-
gerðarinnar, sem er mun vandaðri
og ábyrgari en áður var. Nú bera
allir ráðherrar ábyrgð á sinum
hluta fjárlagafrumvarpsins og það
kemur í veg fyrir að einstakir ráð-
herrar sæki sér meiri peninga til
þingsins. Árangur þess kemur með-
al annars fram í því að það hefur
ekki gerst í tið þessarar rikisstjórn-
ar að hallinn í ljárlögunum hafí
orðið meiri en í fjárlagafrumvarp-
inu.
Og þrátt fyrir allt hefur okkur
líka tekist að halda útgjöldunum
ótrúlega vel í skefjum, þó að við
höfum losað okkur út úr fortíðar-
vandanum hjá ýmsum sjóðum á
borð við Byggingarsjóð , verka-
manna og Lánasjóð íslenskra
námsmanna, sem standa núna und-
ir sér sjálfír þannig að ríkisframlög-
in duga til þess að viðhalda eiginfé
þeirra.
í þriðja lagi hafa skatttekjur rík-
issjóðs lækkað sem hlutfall af
vergri landsframleiðslu á þessu
tímabili, þótt skattbyrðin hafí
vissulega flust til.
Að mínu mati hefur þó mikilvæg-
asta skrefið sem ríkisstjórnin hefur
tekið, og mun þegar til lengri tíma
er litið skilja mest eftir sig, verið
þær gjörbreytingar sem orðið hafa
á lánsfjármarkaði. Eftir að ríkis-
sjóður hætti að taka yfirdráttarlán
hjá Seðlabankanum og fór út á
markaðinn hefur okkur tekist að
byggja upp fjármagnsmarkað, sem
er nauðsynleg forsenda fyrir öllum
framförum í efnahags- og fjár-
málalífi þjóðarinnar. Þessi aðgerð
gerði líka kleift að ná niður vöxtun-
um.“
- Ert þú með góða samvisku
þegar þú horfir til baka á þessi ár
sem þú hefur setið í ijármálaráðu-
neytinu?
„Ríkisstjórnin tók á fortíðar-
vandanum. Við höfum gert varan-
legar umbætur á ríkisrekstrinum
og aukið fjármálalega ábyrgð ein-
stakra ráðuneyta og stofnana.
Fjármagnsmarkaðurinn hefur þró-
ast og vextir stórlækkað. Þegar á
allt er litið er augljóst að árangur-
inn er mikill að hann mun skila sér
til skattborgaranna þegar til lengi'i
tíma er litið."
Verði ekki tekið
á velferðar-
kerfinu er
hætta á að lýð-
ræðisþjóð-
félögin hrynji