Morgunblaðið - 24.01.1995, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 24. JANÚAR-1995 27
AÐSENDAR GREINAR
Jafngildi mannréttinda, jafn-
ræði og mannréttindi kvenna
í LOK desember birtist lítt áber-
andi auglýsing í blöðunum frá
stjómarskrárnefnd Alþingis þess
efnis, að lagt hefði verið fram frum-
varp til breytinga á mannréttinda-
ákvæðum stjórnarskrár. Gæfist
áhugasömum kostur á að koma á
framfæri skriflegum athugasemd-
um fyrir 20. janúar 1995.
Á Alþingi hinn 17. júní 1994 var
samþykkt þingsályktunartillaga um
að stefnt skyldi að því að ljúka end-
urskoðun VII. kafla stjórnarskrár-
innar um mannréttindi fyrír næstu
alþingiskosningar. Eru taldar þtjár
aðalástæður fyrir nauðsyn endur-
skoðunar. Ein þeirra er þær þjóð-
réttarlegu skuldbindingar sem Is-
land hefur gengist undir með því
að gerast aðili að alþjóðlegum sátt-
málum til vemdar mannréttindum.
Eru einkum nefndir til sögunnar
mannréttindasáttmáli Evrópu, fé-
lagsmálasáttmáli Evrópu og tveir
mannréttindasáttmálar Sameinuðu
þjóðanna um borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi og um efnahagsleg,
félagsleg og menningarleg réttindi.
Þingsályktunartillögunni fylgdu til-
lögur stjórnarskrárnefndar um
mannréttindi frá 5. apríl 1994. Tek-
ið var fram að eðlilegast teldist að
þingflokkar legðu um haustið 1994
fram tillögur til breytinga á stjórn-
arskránni með það fyrir augum að
frumvarpið yrði afgreitt fyrir lok
þinghalds vorið 1995.
Almennt um frumvarpið
í þinu nýja frumvarpi til stjórn-
skipunarlaga er íjallað um mann-
réttindi, skattamál og sjálfstjórn
sveitarfélaga. Þar er ákvæði um
svonefnt „neikvætt félagafrelsi" án
þess að minnst sé á vernd stéttarfé-
laga og réttinn til verkfalls. Hvorki
er fjallað um jafnan kosningarétt
né um sameign þjóðarinnar á nátt-
úruauðlindum. Það er í flestum
greinum gjörbreytt frá tillögum
stjórnarskrárnefndar sem kynntar
voru á þingfundinum 17. júní 1994.
Segir í greinargerð með frumvarp-
inu að formenn þingflokkanna hafi
unnið að frumvarpsgerðinni og
fengið til liðs við sig „virta lögfræð-
inga og sérfræðinga á sviði mann-
réttinda og stjórnskipunar". Ekki
hafa þeir enn verið
nafngreindir en frum-
varpið ber með sér að
þeir sem sömdu það og
meðfylgjandi greinar-
gerð hefur verið naumt
skammtaður tími til
verksins. Enda þótt
greinargerð með frum-
varpinu sé löng vantar
mikið uppá að hún
svari þeim spurningum
sem kvikna við lestur
frumvarpstextans
sjálfs. Virðist jafnvel á
stundum sem ekki sé
fullt samræmi milli til-
lagnanna og þess sem
segir í greinargerð með
frumvarpinu.
í frumvarpinu er engin jákvæð
framtíðarsýn. Þar er ekki dregin upp
sú sjálfsmynd sem við íslendingar
viljum endurspegla. Þar er ekki
minnst á hugtökin mannréttindi og
lýðræði. Aðallega er verið að orða
þau réttindi sem þegar er viður-
kennt að njóti stjórnarskrárverndar.
Efnahagsleg, félagsleg og
menningarleg réttindi
Tillögur um efnahagsleg, félags-
leg og menningarleg réttindi sem
allir stjórnmálaflokkamir segjast í
stefnuskrám vilja tryggja eru fá-
brotnar. í greinargerð (bls. 7) segir
að umdeilt sé hvort þau beri að telja
til grundvallarmannréttinda eða
hvort þau séu einskonar viðbót-
arréttindi. Síðar (bls. 12) segir að
sú stefna hafi verið tekin að leggja
fyrst og fremst áherslu á borgaraleg
og stjórnmálaleg réttindi. Akveðið
hafi verið að bæta ekki við í neinum
teljandi mæli efnahagslegum og fé-
lagslegum réttindum. Það er því
ekki vegna tímanauðar eða yfirsjón-
ar að efnahagslegum og félagsleg-
um réttindum er ekki gert jafnhátt
undir höfði og hinum borgaralegu
og stjórnmálalegu réttindum, heldur
er það meðvituð stefna í frumvarp-
inu að sniðganga sem mest hin efna-
hagslegu og félagslegu réttindi.
Ohjákvæmilegt er að minna á að
íslendingar eiga aðild að f|'ölmörg-
um þjóðréttarsamningum og alþjóð-
legum yfirlýsingum um jafngildi
allra mannréttinda og
nægir hér að minna á
inngangsorð Alþjóða-
samnings um borgara-
leg og stjórnmálaleg
réttindi, sem fullgiltur
var af íslands hálfu
hinn 22. ágúst 1979,
en þar segir „að sú
hugsjón að menn séu
frjálsir og njóti borg-
aralegs og stjórnmála-
legs frelsis, séu ótta-
lausir og þurfi ekki að
líða skort, rætist því
aðeins að sköpuð verð
skilyrði til þess að allir
geti notið borgaralegra
og stjórnmálalegra
réttinda, jafnt sem
efnahagslegra, félagslegra og
menningarlegra réttinda."
Alþjóðasamningar um afnám allr-
ar mismununar gagnvart konum og
um réttindi barna, sem eru skuld-
bindandi hér á landi að þjóðarétti,
byggja á jafngildi allra mannrétt-
inda. Þessa afstöðu áréttuðu Islend-
ingar síðast með aðild að Vínaryfir-
lýsingunni 25. júní 1993, en þar
segir m.a. að öll mannréttindi séu
almenn, óaðskiljanleg og innbyrðis
háð og tengd. Þá segir að alþjóða-
samfélagið verði að fara með mann-
réttindi allsstaðar á réttlátan hátt
og á sama hátt og leggja þau að
jöfnu með sömu áherslum. Það sé
skylda ríkja að efla og vernda öll
mannréttindi og frelsisréttindi.
Til að standa við fyrirheitin frá
fundinum á Þingvöllum í sumar og
yfirlýsta stefnu á sviði efnahags-
legra, félagslegra og menningar-
legra mannréttinda er brýn nauðsyn
að endurskoða frumvarp þing-
flokksformannanna og gera á því
þær breytingar að jafnvægi komist
á milli allra réttinda, enda verður
borgaralegra og stjórnmálalegra
réttinda ekki notið án hinna efna-
hagslegu, félagslegu og menningar-
legu mannréttinda.
Engin almenn jafnræðisregla
í greinargerð með frumvarpinu
er sagt að í ákvæði 3. gr. felist al-
menn jafnræðisregla. Þar segir að
allir skuli jafnir fyrir lögum án til-
Brýna nauðsyn ber til
að endurskoða frum-
varp þingflokksfor-
mannanna um mann-
réttindaákvæði stjórn-
arskrárinnar, að mati
Ragnars Aðalsteins-
sonar. Gera þarf
breytingar til að
koma á jafnræði milli
allra réttinda.
lits til kynferðis, trúarbragða, skoð-
ana, þjóðernisuppruna, kynþáttar,
litarháttar, efnahags, ætternis, og
stöðu að öðru leyti. Regla þessi
getur ekki talist almenn jafnræðis-
regla vegna þess að hún takmark-
ast við jafnrétti fyrir lögum, enda
segir í greinargerð (bls. 16), að í
ákvæðinu séu ekki fólgin ákveðin
efnisréttindi og regluna beri að hafa
í huga við lagasetningu og skýringu
laga. Ganga þarf lengra og geta
um jafna lagavernd allra, að allir
skuli jafnir fyrir dómstólunum og
jafnan rétt allra til aðgangs að dóm-
stólum og síðast en ekki síst þarf
ákvæði sem leggur þá skyldu á ríkis-
valdið að ábyrgjast öllum sem á
landinu eru og undir lögsögu ríkis-
ins öll mannréttindi og bannar
hverskonar mismunun. Þá fyrst get-
um við sagt með réttu að í stjórnar-
skránni sé almenn jafnræðisregla.
Um þetta má m.a. vísa til 2. gr.
1. mgr., 14. gi'. 1. mgr. og 26. gr.
Alþjóðasamnings um borgaraleg og
stjórnmálaleg réttindi.
Nauðsyn sérákvæðis um
jafnrétti karla og kvenna
Svo virðist sem eina hugsanlega
tryggingin í frumvarpinu fyrir jöfn-
um rétti kvenna og karla felist í
fyrrnefndri reglu um að allir skuli
jafnir fyrir lögum. Ejarri fer að sú
Ragnar
Aðalsteinsson
regla styrki stöðu kvenna að nokkru
marki. Mér hefur virst að í landinu
sé almenn samstaða um að tryggja
jafnan rétt kvenna og karla þannig
að konur njóti ekki síður mannrétt-
inda en karlar. Hefur Alþingi kveð-
ið í lögum á um svonefnda jákvæða
mismunun í því skyni að auka líkur
á að jafnrétti náist í reynd. Sannast
sagna hefur málinu miðað hægt
áfram og markmiðið enn fjarlægt.
Betur má ef duga skal. Ein helsta
ástæðan fyrir áframhaldandi mis-
rétti er að í lög skortir nægilega
öflug ákvæði sem skili málinu áieið-
is að settu marki sem allra fyrst.
Algjör forsenda þess að tryggja
jafnrétti kvenna og karla er skýrt
og ákveðið sérákvæði um jafnréttið
í stjórnarskrá þar sem skylda er
lögð á ríkisvaldið til aðgerða og
afstöðu og nái ákvæðið jafnt til lög-
gjafans, framkvæmdavaldsins og
dómstólanna. í núverandi frumvarpi
er ekkert sem við getum verið stolt
af, en e.t.v. yrðum við örlítið ánægð-
ari með nýju mannréttindaskránna
með slíku sérákvæði í.
Rétt er að geta þess að hvorki
almenn jafnræðisregla né sérákvæði
um jafnan rétt kvenna og karla tak-
marka réttinn til jákvæðrar mis-
mununar í almennum iögum.
Hvatningarorð
forsætisráðherra
Davíð Oddsson, forsætisráðherra,
hefur sýnt mannréttindamálum
áhuga og stuðning. í áramótaávarpi
hans var ítarleg umfjöllun um
mannréttindamál, bæði fyrirheitin
frá Þingvöllum í sumar og afstöðu
til mannréttinda hjá fjarlægari þjóð-
um, sem við eigum viðskipti við.
Davíð sagði að smæð okkar þyrfti
ekki að dæma okkur úr leik í sam-
skiptum við önnur ríki og bætti síð-
an við: „Hin íslenska rödd þarf að
heyrast og Islendingar mega ekki
hliðra sér hjá að leggja þeim lið, sem
búa við kúgun og undirokun. Það
lýðfrelsi, sem við búum við, leggur
okkur skyldur á herðar, sem við
víkjumst ekki undan.“
Undir þessi orð forsætisráðherra
taka vissulega flestir íslendingar,
enda fer ekki á milli mála að ráð-
herrann vitnar til algildis og jafn-
gildis mannréttinda. Þær skyldur
sem forsætisráðherra gat um getum
við best borið og uppfyllt að við
setjum. okkur mannréttindaskrá,
sem við getum verið stolt af og
verður öðrum vegvísir og fyrirmynd.
Núverandi frumvarp er ófullnægj-
andi í þessu skyni.
Höfundur er starfandi lögmaður
í Reykjavík.
Tj áningar fr elsið
á að vera óskorað
Athugasemdir við stjórnarskrárfrumvarpið
MEGINGALLINN við frumvarp
til breytinga á mannréttindakafla
stjórnarskrárinnar er sá að flestar
greinar þess eru meinlausar, þ.e.
þær a.m.k. tryggja mannréttindi
sem eru þegar í gildi, skrifuð eða
óskrifuð (dómafordæmi). Ekki er
bryddað upp á neinum nýjungum
né settar frekari girðingar fyrir
afskiptum ríkisins af þegnunum en
þegar eru til staðar í reynd. í a.m.k.
einni grein, núverandi 72. grein um
tjáningarfrelsi, er þó dregið úr
grundvallarréttindum sem lands-
mönnum eru tryggð með núverandi
stjórnarskrá.
Ég verð að taka undir með öðrum
sem hafa skrifað um frumvarpið
að of mikil fljótaskrift er á mörgum
greinum þess. Stjórnarskrár eru
ekki skrifaðar á hveijum degi né
heldur er auðvelt að breyta þeim.
Verði 6. og 7. kafla stjórnarskrár-
innar breytt í ætt við frumvarpið
er líklega verr farið af stað en heima
setið. I þessari grein ijalla ég að-
eins um fyrirhugaðar breytingar á
málfrelsisgrein stjórnarskrárinnar.
Nefnd þingflokksformanna gerir
tvær meginbreytingar
á 72. gr. stjórnarskrár-
innar. Annars vegar er
hugtakið tjáningar-
frelsi sett í stað prent-
frelsis í samræmi við
nútíma fjölmiðlunar-
hætti. Hins vegar er
bætt við heilli máls-
grein sem kveður á um
við hvaða aðstæður
ríkisvaldið getur komið
á ritskoðun. Segja má
að í þessum breyting-
um felist annars vegar
misskilningur, þ.e. að
í núgildandi stjórnar-
skrá sé það helst hug-
takið prentfrelsi sem
sé gamaldags, og hins
vegar afturhald, þ.e. að tryggja
þurfi yfirvöldum rétt til ritskoðunar.
Takmörkun á mál-/skoðanafrelsi
í núgildandi stjórnarskrá felst ekki
fyrst og fremst í því að tjáning sé
bundin við prentað mál heldur því
ákvæði að menn skuli ábyrgjast
hugsanir sínar með dómi. Af
ákvæðinu leiðir beint að t.d. illgjörn
meiðyrði og særandi
sannleiksorð eru lögð
að jöfnu, þ.e. sá sem
telur sig verða fyrir
fjölmæli þarf ekki að
sanna að það hafi verið
ásetningur eða að réttu
máli hafi verið vísvit-
andi hallað. Það er nóg
að dómara finnist um-
mælin sverta mannorð
stefnanda með réttu
eða röngu til að sá er
viðhafði ummælin sé
ábyrgur (sbr. t.d. 108.
gr. og 237. gr. hegn-
ingarlaganna). Eini
munur sem gerður er
á ærumeiðandi sann-
leika og ærumeiðandi
lygi í hegningarlögum felst í þyngd
refsinga (sbr. 235. og 236. gr. sömu
laga).
Ég geri það að tillögu minni að
orðin „þó verður hann að ábyrgjast
þær [hugsanir sínar] fyrir dómi“
verði felld úr 72. gr. stjórnarskrár-
innar. Brottfall þeirra myndi setja
þær kvaðir á herðar dómara að leita
Ómar S.
Harðarson
Ég skora á þingmenn
að hrapa ekki að því að
samþykkja stjórnar-
skrárfrumvarpið, segir
—
Omar S. Harðarson,
það er of mikil
fljótaskrift á mörgum
greinum þess.
eftir ásetningi ummæla fremur en
afleiðingum þeirra. Ákvæði hegn-
ingarlaganna sem refsa fyrir óþægi-
legan sannleika yrðu þar með ógild.
Einungis þannig verður tjáningar-
frelsið raunvemlega varið af stjórn-
arskránni. Réttur manna til að leita
til dómstóla til verndar mannorði
sínu gegn illgjörnum árásum yrði
eftir sem áður tryggður. Til viðbótar
takmarkandi ákvæðum sem þannig
eru fyrir í stjómarskránni nú þegar
leggur frumvarpið til heila klásúlu
sem gefur stjórnvöldum allmikið
svigrúm til ritskoðunar með skír-
skotun til ýmissa hagsmuna, s.s.
almenns heilsufars eða siðgæðis.
í núverandi stjórnarskrá hafa
stjórnvöld rétt til takmörkunar á
málfrelsi, án þess þó að sá réttur
sé beinlínis færður í orð. En af því
að hann er ekki orðaður þá gildir
hann aðeins í undantekningartilfell-
um og er ávallt háður endurskoðun
dómstóla. Um er að ræða þegar
óheft málfrelsi brýtur augljóslega
gegn öðrum réttindum eða hags-
munum sem varðir eru af stjórnar-
skránni eða stefna án vafa ríkinu
sjálfu eða almannaheillum í hættu.
Með því að setja þessi undantekning-
arákvæði í stjómarskrána er verið
að breyta þeim úr undantekningart-
ilvikum í gmndvallarrétt ríkisvalds-
ins gegn þegnunum. Afleiðingamar
era ófyrirsjáanlegar.
í stjómarskrá landsins á tjáning-
arfrelsið að vera óskorað. Hvorki
framkvæmdavaldið, dómstólar né
Alþingi eiga að hafa fijálsa heimild
til setja við því skorður. Það verður
að búa svo um hnútana að sér-
hveija undantekningu verði að meta
sérstaklega af fleiri en einni grein
ríkisvaldsins.
Ég skora á alþingismenn að
hrapa ekki að því að samþykkja
fyrirliggjandi frumvarp eins og það
liggur fyrir. Raunar ætti ekki einu
sinni að samþykkja víðtækar breyt-
ingar á mannréttindakafla stjórnar-
skrárinnar nema að undangenginni
almennri umræðu í landinu. Það er
að mínu mati of skammur tími að
ætla aðeins mánuð handa almenn-
ingi að koma með athugasemdir við
frumvarpið, einkanlega þegar það
er haft í huga að engin tök voru á
því að fylgjast með umræðum þeg-
ar framvarpið var samið.
Höfundur er stjórnmála-
fræðingur.