Morgunblaðið - 19.04.1995, Blaðsíða 6

6 MIÐVIKUDAGUR 19. APRÍL 1995
MORGIÍNBLAÐIÐ
STJÓRIMARMYNDUN
Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur hafa fjórum sinnum starfað saman í tveggja flokka ríkissljórn
Stj órnarmyndunin j afn-
an flókin og tímafrek
ÓLAFUR Jóhannesson var formaður Framsóknarflokksins þegar Sjálfstæðisflokkur og Framsóknar-
flokkur mynduðu ríkissljórn árið 1974. Geir Hallgrímsson, sem var forsætisráðherra þeirrar stjórn-
ar, myndaði síðan stjórn flokkanna tveggja ásamt Steingrími Hermannssyni árið 1983 en myndin
til hægri var tekin meðan stjórnarmyndunarviðræður stóðu þá yfir.
Erfitt samstarf á 6. áratugnum
Sj alfstæðisflokkurinn
og Framsóknarflokkur-
inn hafa fjórum sinnum
á lýðveldistímanum náð
saman um myndun
tveggja flokka ríkis-
stjómar. Pétur Gunn-
arsson rifjaði upp að-
draganda myndunar
síðustu tveggja ríkis-
stjórna flokkanna; ríkis-
stjórnar Geirs Hall-
grímssonar sem sat frá
1974-1978 ogríkis-
stjórnar Steingríms
Hermannssonar sem sat
frá 1983-1987.
EGAR gengið var til al-
þingiskosninga 23. apríl
1983 sat við völd ríkis-
stjórn sú sem Gunnar
Thoroddsen hafði myndað 8.
febrúar 1980 með tilstyrk nokk-
urra þingmanna Sjálfstæðis-
flokksins ásamt Framsóknarflokki
og Alþýðubandalagi. Við þessar
kosningar bauð Kvennalistinn
fram í fyrsta skipti og einnig
Bandalag jafnaðarmanna sem orð-
ið hafði til við klofning fylgis-
manna Vilmundar Gylfasonar frá
Alþýðuflokknum.
Niðurstöður kosninganna urðu
þær að Sjálfstæðisflokkurinn jók
fylgi sitt á landsvísu úr 35,4% í
38,7% og hlaut 23 þingmenn í stað
21. Bandalag jafnaðarmanna
hlaut 7,3% og 4 þingmenn,
Kvennalisti 6,5% og 3 þingmenn.
Framsóknarflokkur tapaði 3 þing-
mönnum, átti nú 14; þingflokkur
Alþýðuflokksins -minnkaði úr 10
þingmönnum í 6 og Alþýðubanda-
lag tapaði einum þingmanni og
hlaut 10 þingsæti.
Gunnar Thoroddsen baðst
lausnar fyrir sig og ráðuneyti sitt
28. apríl 1983. Vigdís Finnboga-
dóttir, sem þá hafði í fyrsta skipti
afskipti af myndun ríkisstjórnar
eftir að hún var kjörin forseti árið
1980, fól Geir Hallgrímssyni, for-
manni Sjálfstæðisflokksins, um-
boð til stjómarmyndunar þann 29.
apríl. Geir hafði ekki náð kjöri til
Alþingis í kosningunum.
Afnám vísitöluteng-
ingar launa
Fyrstu dagana eftir kosningar
kom í ljós í viðræðum forystu-
manna flokkanna að Alþýðuflokk-
urinn taldi ekki raunhæft að stefna
að myndun stjórnar stjórnarand-
stöðuflokkanna þriggja, Alþýðu-
flokks, Sjalfstæðisflokks og
Bandalags jafnaðarmanna. Þar
réð úrslitum ágreiningur krata við
fyrrum flokksmenn sína í BJ.
Jafnframt kom fram að innan
Framsóknarflokksins var veruleg-
ur áhugi á myndun tveggja flokka
stjórnar Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks.
Eftir könnunarviðræður Geirs
Hallgrímssonar við leiðtoga allra
flokka hófust daglegir fundir for-
Sjálfstæðisflokkur og Fram-
sóknarflokkur störfuðu saman
í tveimur tveggja flokka ríkis-
stjórnum sem sátu frá 14. mars
1950 til 24. júlí 1956.
• Eftir kosningar árið 1949
tókst ekki að mynda ríkisstjórn
sem hefði stuðning meirihluta
Alþingis. Ólafur Thors myndaði
minnihlutasljórn Sjálfstæðis-
flokksins og tók hún við völdum
6. desember 1949 en varð að
biðjast lausnar eftir um þriggja
mánaða setu, 2. mars 1950, eft-
ir að Alþingi hafði samþykkt á
hana vantraust.
• Eftir að tilraunir til að
mynda meirihlutastjórn höfðu
enn mistekist og Sveinn Björns-
son, forseti tslands, hafði falið
Vilhjálmi Þór að mynda utan-
þingsstjórn, 11. mars 1950, fóru
forystumenn Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokks þess á leit
við forseta að myndun utan-
þingsstjórnar yrði frestað um
skeið meðan þeir gerðu úrslitat-
ystumanna Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokks þar sem einkum var
íjallað um brýnar efnahagsráðstaf-
anir en vegna vísitölutryggingar
launa og víxlhækkana kaupgjalds
og verðlags vofði um 20% almenn
launáhækkun yfir frá 1. júní.
Margir þingmanna Sjálfstæðis-
flokksins voru fylgjandi því að fá
Alþýðuflokkinn til að mynda
þriggja flokka ríkisstjórn ásamt
Sjálfstæðisflokki og Framsóknar-
flokki en slíkar viðræður komust
skammt á veg þar sem Alþýðu-
flokkurinn gerði það að úrslitatriði
fyrir slíkri stjórnarmyndun að
flokkurinn fengi forsætisráðu-
neytið.
Framsóknarflokkur og Sjálf-
stæðisflokkur héldu hins vegar
áfram viðræðum en ekki gekk
saman og þann 11. maí afsalaði
Geir Hallgrímsson sér umboði til
stjórnarmyndunar.
Það var mat forsvarsmanna
ilraun til samkomulags.
• 14. mars 1950 tók svo til
starfa stjórn flokkanna tveggja
undir forsæti Steingríms Stein-
þórssonar, forseta Sameinaðs
Alþingis og þingmanns Fram-
sóknarflokksins.
• Formenn beggja flokkanna,
Ólafur Thors og Hermann
Jónasson, gegndu ráðherra-
embættum í stjórninni en hvor
flokkur hafði þar 3 ráðherra. í
þingliði flokkanna voru 36 af
52 alþingismönnum.
• Flokkarnir tveir gengu
óbundnir til þingkosninga í júní
1953. Þar bætti Sjálfstæðis-
flokkur við sig 2 þingmönnum
og sat þá 21 maður í þingflokki
hans en Framsóknarflokkur
missti 1 þingmann og sátu 16
framsóknarmenn á þingi eftir
kosningar.
• Framsóknarmenn lögðu
áherslu á að fá Alþýðuflokkinn
til liðs við ríkisstjórnina og stóð
í þrefi um stjórnarmyndun milli
beggja flokkanna að verulega
hefði þokast í málefnaviðræðum
flokkanna, sem m.a. höfðu náð
samstöðu um að afnema þyrfti
vísitölubindingu launa en ekki
náðist saman um útfærslu þess
atriðis.
Þrýst á niðurstöðu fyrir 1. júní
Forseti íslands fól formanni
Framsóknarflokksins, Steingrími
Hermannssyni, samdægurs að
fara með umboð til stjórnarmynd-
unar og Steingrímur kaus að halda
áfram viðræðum við sjálfstæðis-
menn og útilokaði um leið viðræð-
ur við aðra flokka.
Enn töldu talsmenn flokkanna
tveggja að viðræður þeirra hefðu
þokað málum áleiðis en ekki nóg
til að saman gengi og hinn 16.
maí taldi Steingrímur Hermanns-
son fullreynt að sinni og skilaði
forseta íslands umboðinu.
Vigdís Finnbogadóttir, forseti
stjórnarflokkanna tveggja án
þess að til eiginlegra viðræðna
væri gengið fyrr en 12. ágúst.
• Stjómarmyndunarviðræð-
ur gengu hægt loks er þær hó-
fust og að því er fram kemur í
bók Agnars Kl. Jónssonar, Sögu
stjórnarráðsins, var almennt
talið að því ylli ekki eingöngu
málefnaágreiningur heldur
einnig persónulegar ástæður
forystumanna flokkanna.
• Svo fór þó að samkomulag
náðist milli flokkanna tveggja
og 11. september baðst Stein-
grímur Steinþórsson lausnar
fyrir ráðuneyti sitt og samdæg-
urs tók fjórða ráðuneyti Ólafs
Thors, formanns Sjálfstæðis-
flokksins, við völdum. Þar sátu
þrír ráðherrar frá hvorum
flokkanna tveggja.
Flokkarnir tveir störfuðu
hins vegar fyrst saman í tveggja
flokka ríkisstjórn frá árunum
1932-1934. Sú stjórn laut for-
sæti Asgeirs Asgeirssonar.
íslands, sem hafði lagt ríkt á við
forystymenn flokkanna að ljúka
stjórnarmyndun fyrir 1. júní, fól
nú Svavari Gestssyni, formanni
Alþýðubandalagsins, að kanna
möguleika á stjórnarmyndun og
sætti sú ráðstöfun talsverðri gagn-
rýni, m.a. í ritstjórnargreinum
Morgunblaðsins.
Sjálfstæðisflokkurinn hafnaði
þátttöku í stjórnarmyndunatil-
raunum Svavars Gestssonar og
tilraunir hans til myndunar vinstri
stjórnar báru ekki árangur.
Eftir að Svavar hafði afsalað
sér umboði þann 21. maí kaus
forseti íslands að veita engum
umboð til stjórnarmyndunar en
bíða átekta hvað kæmi út úr þreif-
ingum forystumanna flokkanna.
Þetta lag nýttu forystumenn
Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
flokks til að gera þriðju atrennu
að stjómarmyndun og nú gekk
saman.
Um skeið var þátttaka Alþýðu-
flokks inni í myndinni en eftir að
kröfum krata um 3 ráðherraemb-
ætti hafði verið hafnað héldu Sjálf-
stæðisflokkur og Framsóknar-
flokkur, sem samtals höfðu yfir
37 af 60 þingsætum að ráða, við-
ræðum áfram og gengu frá stjóm-
arsáttmála sín á milli.
Fyrst þegar ljóst þótti að sam-
komulag væri innan seilingar gekk
Steingrímur Hermannsson á fund
forseta að kvöldi 25. maí og fékk
umboð til stjórnarmyndunar.
Ríkisstjórn Steingríms Her-
mannssonar tók við völdum 26.
maí 1983, 33 dögum eftir kosning-
ar.
Þar sátu 10 ráðherrar, 6 sjálf-
stæðismenn fóru með 7 ráðuneyti
og 4 framsóknarmenn með 6 ráðu-
neyti. Þetta var í fyrsta skipti sem
flokkarnir mynduðu tveggja
flokka ríkisstjórn þar sem fjölda
ráðherra var ekki jafnt skipt milli
þeirra og skýrðist það af því að
þingflokkur Sjálfstæðisflokksins
kaus 6 ráðherraembætti fremur
en að halda forsætisráðherraemb-
ættinu og skipta ráðherrastólum
jafnt milli flokkanna.
Þingrof 1974
Ólafur Jóhannesson forsætis-
ráðherra boðaði til alþingiskosn-
inga 30. júní 1974 með þingrofi
eftir að ljóst var að vinstri stjórn
framsóknarmanna, Alþýðubanda-
Iags og Samtaka fijálslyndra og
vinstri manna hafði misst þing-
meirihluta sinn þegar ár var eftir
af kjörtímabili hennar. í kosning-
unum, þar sem m.a. var tekist á
um stefnuna í varnarmálum og
afstöðuna til Atlantshafsbanda-
lagsins og varnarliðsins á Kefla-
víkurflugvelli, vann Sjálfstæðis-
flokkurinn sinn stærsta sigur frá
árinu 1933 og hlaut 42,7% at-
kvæða og 25 af 60 þingmönnum.
Þingstyrkur Framsóknarflokksins
var óbreyttur, 17 þingmenn, þrátt
fyrir lítils háttar fylgistap, Alþýðu-
bandalag vann einn mann og átti
nú 11 þingmenn. Kratar áttu að-
eins 5 þingmenn, og höfðu ekki
verið færri síðan 1933, og Samtök
frjálslyndra og vinstri manna, sem
hlotið höfðu 5 þingmenn í kosning-
unum 1971, hlutu nú aðeins 4,6%
atkvæða og 2 menn kjörna.
58 daga stjórnar-
myndunarviðræður
Kristján Eldjárn, forseti íslands,
fól Geir Hallgrímssyni, formanni
Sjalfstæðisflokksins, fyrstum um-
boð til stjórnarmyndunar 5. júlí
og eftir að hafa fyrstu vikuna lát-
ið vinna úttekt á stöðu efnahags-
mála óskaði Geir eftir viðræðum
við alla stjórnmálaflokka um brýn-
ustu aðgerðir í þeim efnum.
Því var hafnað og einnig tilboði
Geirs til Framsóknar- og Alþýðu-
flokks um viðræður um myndun
þriggja flokka stjórnar.
Við svo búið skilaði Geir forseta
umboði sínu 24. júlí og var Ólafi
Jóhannessyni þá falið að hafa for-
ystu um stjórnarmyndun.
Þriggja vikna þreifingar vinstri
flokkanna undir forystu Ólafs báru
ekki árangur og þann 13. ágúst
1974 hófu Sjálfstæðisflokkur og
Framsóknarflokkur stjómarmynd-
unarviðræður undir forystu Ólafs.
Það sá fyrir endann á þeim við-
ræðum þann 27. ágúst 1974 þegar
Geir Hallgrímsson gekk á fund
Kristjáns Eldjárns forseta og
kynnti honum að flokkarnir hefðu
komist að þeirri niðurstöðu að
mynda ríkisstjórn undir forystu
Geirs og lagði ráðherralistann fyr-
ir forseta.
58 dögum eftir kosningar, þann
28. ágúst 1974, tók svo ráðuneyti
Geirs Hallgrímssonar við völdum.
Hvor flokkur átti fjóra ráðherra
í ríkisstjórninni. Sjálfstæðisflokk-
ur fór með 7 ráðuneyti en Fram-
sóknarflokkur með 6.
4
1
I
I
I
6

í
I