Morgunblaðið - 19.04.1995, Blaðsíða 40

40 MIÐVIKÚDAGUR 19. APRÍL 1995
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Pétur Jens
Thorsteinsson
fæddist í Reykjavík
7. nóvember 1917.
Hann lést á heimili
sinu 12. apríl sl.
Foreldrar hans
voru Katrín Péturs-
dóttir Thorsteins-
son, Péturs J. Thor-
steinssonar kaup-
manns, og Eggert
Briem, bóndi í Við-
ey. Pétur varð stúd-
ent frá Menntaskól-
anum i Reykjavík
1937 og viðskiptafræðingur frá
Háskóla íslands 1941. Þremur
árum siðar lauk hann lögfræði-
námi. Héraðsdómslögmanns-
réttindi fékk hann 1950. Pétur
var ráðinn fulltrúi í utanríkis-
þjónustunni 1944. Sama ár varð
hann fulltrúi staðgengils sendi-
herrans við sendiráðið í Moskvu
1944 til 1947, ráðunautur í ut-
anríkisráðuneytinu frá 1947 og
yfirmaður viðskiptadeildar
1950 til 1953. Hann var sendi-
herra í Sovétríkjunum 1953 til
1961, jafnframt sendiherra í
Ungverjalandi og Rúmeníu
1956 til 1961. Hann var sendi-
herra í Þýska sambandslýð-
veldinu, jafnframt í Sviss,
Grikklandi og Júgóslavíu 1961
til 1962. Hann var sendiherra
I Frakklandi, jafnframt í Júgó-
slavíu, Belgíu, Lúxemborg, hjá
Efnahagsbandalagi Evrópu og
fastafulltrúi hjá NATO, OECD
og UNESCO 1962 til 1965.
Hann var sendiherra í Banda-
ríkjunum, jafnframt í Kanada,
Mexíkó, Brasilíu, Argentínu og
á Kúbu, 1965 til 1969. Pétur
var ráðuneytisstjóri utanríkis-
ráðuneytisins, jafnframt ritari
utanríkismálanefndar Alþingis,
1969 til 1976. Hann var sérstak-
PÉTUR J. Thorsteinsson var tví-
mælalaust í hópi merkustu sendi-
herra, sem störfuðu í þágu íslend-
inga frá því er þeir tóku meðferð
utanríkismála sinna í eigin hendur.
Til þess lágu margar ástæður, að
honum tókst að sinna starfí sínu
með fágætum ágætum. Hann var
gæddur miklum og alhliða gáfum.
Menntun hans var víðtæk, og ein-
mitt á þeim sviðum, er nýttust hon-
um vel í verkum sínum. Hann var
í hópi hinna fyrstu, sem luku prófí
í viðskiptafræðum við Háskóla ís-
lands, og tók síðan embættispróf í
lögfræði nokkrum árum síðar. Hann
var óvenjulega starfssamur maður
og afkastamikill. En mestu tel ég
hafa ráðið um það, hversu nytsamur
hann varð þjóð sinni á einstaklega
fjölbreyttum starfsferli, að hann var
mikill vitmaður, sem ætíð greindi
aðalatriði frá aukaatriðum og skildi,
hver var kjami máls, og hvað það
væri, sem hann skyldi leggja höf-
uðáherzlu á til þess að geta orðið
þjóð sinni og málstað hennar að sem
mestu gagni.
Störf utanríkisþjónustunnar eru
bæði mikilvægari og vandasamari
en hætt er við, að almenningur geri
sér grein fyrir. Á öllum sviðum og
í öllum störfum er dómgreind nauð-
synleg og mikilvæg. En hún er sér-
staklega nauðsynleg, þegar um er
að tefla samskipti við aðrar þjóðir,
og ekki aðeins þegar íjalla þarf um
hagsmunamál og deilur á sviði
stjórnmála, vamarmála eða efna-
hagsmála, heldur einnig, þegar um
er að ræða tengsl við vinaþjóðir, þar
sem ágreiningsefnum er ekki til að
dreifa. Þá er vandinn fólginn í því
að efla og treysta vináttuna og sjá
það réttum augum, hvernig það,
sem er sameiginlegt, getur orðið
báðum að gagni. Góð, fijósöm og
friðsamleg menningartengsl geta
komið að hliðstæðu gagni og hag-
kvæm viðskiptasambönd og traust
_tengsl á sviði og stjómmála og varn-
'armála.
ur ráðunautur í ut-
anríkisráðuneytinu
1976 til 1987, jafn-
framt heimabúsett-
ur sendiherra í
Kína, Japan og
íran, Indlandi og
Pakistan 1976 til
1984, lýðveldinu
Kóreu og alþýðu-
lýðveldinu Kóreu
1982 til 1987, Ástr-
alíu 1984 til 1987
og Indónesíu 1985
til 1987. Pétur var
formaður orðu-
nefndar frá 1970 til 1980 og sat
í mörgum nefndum til samn-
inga við erlend ríki, oftast sem
formaður. Hann bauð sig fram
í forsetakosningum 1980. Pétur
þýddi leikritið Mávinn eftir
Anton Tsjekhov og samdi
Manual for Honorary Consuls
of Iceland, sem kom út 1979,
Meðferð utanríkismála 1987 og
Utanríkisþjónusta íslands og
utanrikismál, sem kom út í
þremur bindum 1992. Hann
hlaut stórriddarakross hinnar
íslensku fálkaorðu með stjörnu
og háar orður frá Belgíu, Dan-
mörku, Finnlandi, Frakklandi,
Japan, lýðveldinu Kóreu, Nor-
egi og Svíþjóð. Eftirlifandi eig-
inkona Péturs er Oddný Thor-
steinsson, kjördóttir Oddnýjar
og Björgólfs Stefánssonar
kaupmanns í Reykjavík. Eign-
uðust þau þijá syni: Pétur
Gunnar, lögfræðing, sendifull-
trúa í utanríkisþjónustunni,
Björgólf, rekstrarhagfræðing,
og Eirík, kvikmyndagerðar-
mann. Barnabörn þeirra eru
finun.
Utför Péturs verður gerð frá
Dómkirkjunni í Reykjavík í
dag, 19. apríl, og hefst athöfnin
kl. 13.30.
Á fímmtán ára ráðherraferli mín-
um átti ég náin samskipti við Pétur
J. Thorsteinsson sem sendiherra í
mörgum erlendum höfuðborgum.
Ég naut þess auðvitað, að við höfð-
um verið vinir frá því við vorum
báðir ungir menn. Það olli auðvitað
miklu um, hversu við áttum auðvelt
með að starfa saman og vorum fljót-
ir að skilja sjónarmið hver annars.
En þeim mun meiri varð ánægja
mín jafnan, þegar ég skynjaði dóm-
greind hans, gerhygli og vitsmuni.
Og ekki spillti það, hversu náin vin-
átta varð milli okkar hjónanna og
Péturs og Oddnýjar konu hans.
Pétur J. Thorsteinsson starfaði í
utanríkisþjónustunni í næfellt 44 ár.
Eftir það sýndi hann, að hann var
mikilhæfur sagnfræðingur. í tilefni
af 50 ára afmæli utanríkisþjón-
ustunnar samdi hann, að tilhlutan
utanríkisráðuneytisins, sögulegt yf-
irlit í þrem bindum um utanríkis-
þjónustu íslands og utanríkismál.
Eg var einn þeirra, sem las mest
allt handritið, áður en það var prent-
að. Í aðalatriðum var ritið auvitað
byggt á skjölum, sem unnið var úr
með athygli og gagnrýni vísinda-
manns. En oft varð að byggja á
minni. Að því er ég fékk séð var
það ávallt óbrigðult og mótað af
þeirri sanngirni og dómgreind, sem
sæmdi sönnum fræðimanni.
Með Pétri J. Thorsteinssyni er
genginn einn mesti og bezti embætt-
ismaður íslendinga á þessari öld.
Gylfi Þ. Gíslason.
Einn af máttarstóipum íslenskrar
utanríkisþjónustu um áratugaskeið,
Pétur J. Thorsteinsson, sendiherra,
er látinn.
Ungur nam hann við Háskóla
Islands, viðskiptafræði og lögfræði.
Að námi loknu, í þann mund sem
ísland varð lýðveldi 1944, hóf hann
störf í utanríkisþjónustunni, sem
íslendingar höfðu þá tekið í sínar
hendur af stríðsástæðum. Hann var
starfsmaður utanríkisþjónustunnar
í tæp 44 ár og gegndi á þeim tíma
fjölmörgum störfum víða um lönd.
Hann var m.a. sendiherra frá 1953
og formaður fjölmargra viðskipta-
nefnda. Hér heima var hann ráðu-
neytisstjóri utanríkisráðuneytisins
1969-1976 og stjórnaði af skör-
ungsskap og lipurð. Nýliðum á vett-
vangi utanríkismála reyndist hann
hinn besti lærifaðir og gilti þar einu
hvort þeir hugðust starfa í utanríkis-
þjónustunni eða í stjómmálum.
Árið 1963 var Pétur J. Thor-
steinsson sendiherra með búsetu í
París, en undirritaður var þar í er-
indum á ársfundi þingamanna Atl-
antshafsbandalagsins. Þar hófust
kynni okkar, en leiðir okkar lágu
oft saman síðar, m.a. vorum við
nánir samstarfsmenn þann tíma,
sem ég gegndi starfí utanríkisráð-
herra á ámnum 1986-1987. Hann
var ævinlega til þjónustu reiðubúinn
með reynslu og þekkingu, sem
hveijum stjómmálamanni, sem vill
vinna verk sín af samviskusemi, er
nauðsynlegt að njóta. Ég minnist
þess sérstaklega þegar Pétur, þá
sendiherra í Japan og öðmm Asíu-
löndum, undirbjó árið 1985 opinbera
heimsókn viðskiptaráðherra með
hópi fulltrúa banka og útflytjenda
til viðskiptaviðræðna. Allt skipulag
og öll fyrirgreiðsla var með þeim
hætti, að ljóst var að sendiherra
íslands var þar afar vel kynntur og
átti auðvelt með að tryggja löndum
sínum þýðingarmiklar viðræður.
Mitt í umræðum um utanríkismál
eða utanríkisþjónustuna átti Pétur
það til að bregða sér í huganum,
með spumingum til mín, suður í
Hafnaríjörð, þar sem hann á sínum
tíma hafði gengið í bamaskóla. Ung-
ur. dvaldi hann í „Gerðinu" hjá móð-
urafa sínum og nafna og ömmu sinni
Ásthildi, en þau höfðu búið þar um
sig á ævikvöldi sínu. Glöggt kom
fram af frásögn Péturs, hve vel hon-
um leið í skjóli afa síns og ömmu
suður í Hafnarfírði. Síðar þegar hann
hafði tækifæri til að hitta gamla
skólafélaga vom riijaðar ppp endur-
minningar frá þessum tíma.
Pétur J. Thorsteinsson þekkti
betur en nokkur annar sögu utanrík-
isþjónustu íslands, enda lengi verið
í hópi þeirra, sem þar höfðu haft
hvað mest áhrif. Það var því sjálf-
sagt mál, þegar Pétur hætti störfum
1987, að utanríkisráðherra óskaði
eftir því við hann, að hann tæki að
sér það áhugaverða verkefni, að rita
sögu utanríkisþjónustunnar í tilefni
50 ára afmælis hennar 1990. Enda
þótt sjón Péturs væri farin að dap-
rast tók hann þetta verkefni að sér
með mikilli ánægju, enda vissi hann,
að hann nyti til þess góðrar aðstoð-
ar sinnar mikilhæfu konu, Oddnýjar
Thorsteinsson, sem jafnan hafði
staðið við hlið hans og unnið með
honum ómetanlegt starf í þágu ut-
anríkisþjónustunnar. Árið 1992 kom
út þriggja binda vandað ritverk
Péturs J. Thorsteinssonar „Utanrík-
isþjónusta íslands og utanríkismál
- sögulegt yfírlit", en það er grund-
vallarrit um þessi mikilsverðu mál-
efni. Mikilvægt var, að vel tækist
til um val á ungum mönnum til
starfa í ungri utanríkisþjónustu ís-
lands. Einn þeirra var Pétur J. Thor-
steinsson, sem nú er kvaddur. Hann
skilur eftir sig heilladijúg spor á
þeim vettvangi og eru að leiðarlok-
um þökkuð mikilvæg störf. Við Sig-
rún sendum Oddnýju og íjölskyldu
þeirra innilegar samúðarkveðjur. Ég
kveð vin minn Pétur J. Thorsteins-
son með þakklæti og bið honum
Guðs blessunar.
Matthías Á. Mathiesen.
ísland - þessu orði var líf Péturs
J. Thorsteinssonar vígt. Farinn að
heilsu og þrotinn að kröftum, að
afloknu löngu og dijúgu lífsverki,
lagði hann augun aftur og lést í
svefni. Hann safnaði aldrei kröftum
heldur gaf sig allan í vinnu, taldi að
til þess hefði hann lífskraftinn að
beina honum til samfélagsins, nýta
krafta sína til fulls í þágu landa sinna
og þess lands sem hann unni. Hann
var einn vormanna íslands, taldist
til þeirrar kynslóðar sem hóf störf í
hinu nýja lýðveldi. Víða liggja spor
hans og sögu hans má rekja bæði
með því að rekja glæsilegan starfs-
feril hans og ritstörf og með því að
skyggnast eftir manninum bak við
metorðin, persónunni sem varpaði
ljóma á embættin, með því að spyija
eins og Einar Benediktsson skáld:
„Embætti þitt geta allir séð, en ert
þú sem berð það maður?“ Ævistarf
hans spannaði nær hálfa öld, hann
var ungur kallaður tii forystu og
hálfáttræður var hann enn að vinna
sigra á sínu sviði er hann kórónaði
dagsverkið með riti sem eitt hefði
dugað til að halda nafni hans á loft.
Vinnusemi hans var við brugðið,
hann vann jafnt og þétt um áratuga
skeið, alla daga vikunnar og alla
mánuði ársins, honum féll aldrei verk
úr hendi. En hver var maðurinn bak
við verkin, hvemig var hægt að vera
ákafamaður tii verka, en um leið svo
rólegur í lund og svo látlaus í allri
framkomu?
Flestir kynntust Pétri J. Thor-
steinssyni fyrst af afspum, en hann
hafði vérið hátt á annan áratug í
útlöndum þegar amma mín Ásdís
minntist fyrst á hann við mig yfir
kaffíbolla um 1965. „Hann er sént-
ilmaður og stórmenni, hann Pétur.
Hann Pétur Thorsteinsson er sendi-
herrann okkar í Washington,“ sagði
amma og lýsti honum svo að í bern-
skuminningunni var komin goðum-
lík vera í útlöndum sem vann að
þjóðarhag. Oft er það svo um goð
bemskuminninganna að þau vilja
falla af stalli þegar á reynir sam-
starf á fullorðinsárunum, en á minn-
ingu Péturs í mínum huga hefur
aldrei borið skugga og orð ömmu
minnar standa óhögguð en með við-
bót byggðri á eigin reynslu. Seinna
skildi ég hve samofin saga hans var
sögu lýðveldisins, hveijum mann-
kostum hann bjó yfír, og hvílík
gæfa það var íslenskri utanríkis-
þjónustu að fá svo öflugan liðsmann.
Hann var virðulegur embættis-
maður af gamla skólanum sem aldr-
ei fór yfir mörk sín og aldrei efað-
ist um að síðasta orðið liggur hjá
þjóðkjörnum ráðherra. Embættis-
menn geta engu að síður verið
dijúgir í stefnumörkun, þeirra er
að leggja fram tillögur fyrir ráð-
herra og beijast fyrir þeim þar til
þær eru annaðhvort samþykktar eða
þeim hafnað og vera við því búnir
að vinna af heilindum hvor sem nið-
urstaðan verður. Trúmennska emb-
ættismannsins þurfti þó aldrei að
leggja bönd á þá sköpunargleði sem
því var samfara að byggja upp innra
starf utanríkisþjónustunnar, að vera
verkstjóri embættismannanna og
kenna fræðin. Sá styrkur sem í því
er fólginn að byggja upp traustan
gri.ndvöll, heftir menn ekki til at-
hafna, heldur gefur þeim einmitt
frelsi til framkvæmda.
Hann var þrautreyndur diplómat
sem talaði eins við alla, því hann
var einn og óbreytilegur og laus við
tildur og tilgerð. Hann hafði óhemj-
umikla yfirsýn yfir málefni utanrík-
isþjónustunnar og það einkenndi
hann öðru fremur sem sendiherra
og ráðuneytisstjóra hve vel hann
hélt utan um allt verksviðið. Hann
gætti þess svo vel sem honum var
falið og hann taldi sig alltaf fyrst
og fremst vera liðsmann utanríkis-
þjónustunnar og áhugi hans á hveij-
um tíma spannaði það verksvið allt.
Afstaða Péturs til vinnunnar var
ekki bundin við dagsverkið eða
skrifborðið heldur æðri hugsjón
hinna stóru markmiða - í verkunum
sem framundan voru og ólokið var.
Menn þekkja vel til Péturs sem
sendiherra þar _sem hann starfaði
sem útvörður íslands, metnaðar-
gjarn fyrir hönd þjóðarinnar og
greiðandi götu hvers manns, en lýsti
starfíð manninum eða hafði hann
einhveija mannlega mjúka hlið? Gat
umhyggjusemi fyrir náunganum
rúmast í allri þessari vinnusemi og
hugmyndasmíð, var pláss fyrir ann-
að fólk í návist hans? Svo sannar-
lega, því að hann var mikill vinur
vina sinna og einstaklega barngóður
og í hjarta hans var sérstakur stað-
ur hana barnabörnunum sem sjá á
bak einhveijum þeim yndislegasta
afa sem hægt var að eiga. Á ferðum
sínum um fjarlæg lönd gerði hann
langtum meira en skyldan bauð,
hann leitaði uppi Islendinga í við-
komandi umdæmi og boðaði þá á
PÉTUR JENS
THORSTEINSSON
fund sinn og vakti yfír velferð
þeirra, Bonus Pater Familias, jafnt
utan heimilis sem innan. Þessi um-
hyggjusemi Péturs kom fram gagn-
vart ungu kynslóðinni í utanríkis-
ráðuneytinu, en hann hélt námskeið
fyrir nýliðana og þegar honum
fannst kennslan ekki ná til nógu
margra tók hann sig til og skrifaði
kennslubókina „Meðferð utanríkis-
mála“. Þannig rak eitt skyldustarfíð
hann í faðm þess næsta, sérhver
reynsla varð honum tilefni til átaka
á einhveiju því sviði sem hann taldi
að á vantaði og úr þyrfti að bæta.
Atburðir lágu að baki sérhveiju
verki. Þegar bakverkur lagði hann
í rúmið í heilan mánuð og hann
varð að leggja til hliðar skyldustörf-
in um stund, greip hann til þess að
safna kröftum með því að sinna
áhuga sínum á bókmenntum og leik-
húsi. Nýtti hánn tímann til þess að
þýða „Máfinn“ eftir Chekov, eitt
meistaraverk heimsbókmenntanna,
beint úr rússnesku, en leikritið hafði
hann séð á sviði í Moskvu og fund-
ist ómögulegt að engin bein þýðing
væri til á íslensku. Hann var menn-
ingarlega sinnaður svo af bar en
setti sig aldrei í stellingar þess
vegna, enda bjó hann ekki í neinum
fílabeinstumi, hagsmunir íslands
kröfðust þess einfaldlega að allar
vinnufúsar hendur væru á iofti. Það
bjó listamaður í Pétri sem bæði var
afbragðs söngmaður og einhver
besti sögumaður sem ég hef kynnst.
Á bak við alvarlegt yfirbragðið bjó
lauflétt kímni og frásagnargleði sem
gerði hann skemmtilegan og eftir-
minnilegan.
Honum var trúað fyrir brautryðj-
endastörfum í utanríkisþjónustunni
og hann vakti yfír því sem honum
var falið. Hann ræktaði garðinn sinn
svo af bar og á efri árum nutu sagn-
fræðingar nútímans góðs af stál-
minni Péturs á liðna atburði og
skipulagðri söfnun heimilda.
Skyldurækni hans takmarkaðist
aldrei við hina hraðfleygu stund,
heldur batt hann jafnfram trúnað
við hið liðna. Hann taldi það skyldu
sína að vinna heimildir í hendur
sagnfræðinga er myndu fjalla um
þá atburði sem hann hafði verið
vitni að og heilluðust þeir mjög af
einstakri nákvæmni hans. Pétur lifði
og starfaði á helstu umbrotatímum
aldarinnar og við lærðum það fljótt
nýliðarnir að spyija Pétur um hvað-
eina og aldrei brugðust svörin, alltaf
gat hann vísað veginn, hvort heldur
hann hafði verið með málið á sínum
tíma eða vissi hver hafði fjallað um
það.
Æviskeið Péturs J. Thorsteins-
sonar er á enda runnið, en eftir
standa djúp sporin hans meitluð í
bálstorkið íslenskt berg. Áhrifa Pét-
urs mun gæta til frambúðar í utan-
ríkisþjónustunni. Það er mikill sjón-
arsviptir að honum, en endurminn-
ingin omar, endurminningin um
manninn og embættismanninn, eig-
inmanninn, föðurinn og vininn.
Amma mín Ásdís fór aldrei til út-
landa og þurfti aldrei að leita til
embættismannsins Péturs J. Thor-
steinssonar um eitt eða neitt. En í
huga hennar var hann „séntilmaður
og stórmenni" - maðurinn sjálfur.
Þannig tók hann á móti mér fyrir
17 árum þegar ég gekk mín fyrstu
skref í utanríkisþjónustunni og
þannig birtist hann mér í ótalmörg-
um myndum, sjálfur og í verkum
sínum. Ég þakka samfylgdina, ég
lýt höfði í djúpri lotningu fyrir þeim
manni sem gott var að geta kallað
„nestor íslensku utanríkisþjón-
ustunnar".
Utanríkisþjónustan hefur misst
mikið en mestur harmur er kveðinn
að fjölskyldu Péturs. Svo samofið
var líf þeirra hjóna, Péturs og frú
Oddnýjar, að erfitt er að hugsa sér
annað án hins. Starfsval Pétúrs
varð starfsvettvangur þeirra beggja,
úr örlögum annars spunnust örlaga-
þræðir hins. Með þeim ríkti jafn-
ræði og djúp gagnkvæm virðing.
Hvorugu verður þakkað án þess að
hinu sé þakkað, gjafirnar voru
þeirra beggja. Ég votta frú Oddnýju
og fjölskyldunni mína dýpstu samúð
og bið góðan Guð að styrkja þau í
sorginni.
Sigríður Ásdís Snævarr
sendiherra.