Morgunblaðið - 03.08.1995, Blaðsíða 22

22 FIMMTÚDÁGUR 3: ÁGfr'ST 1995__________________________
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Á EYRARBAKKA mætast gamli og nýi tíminn. Á myndinni eru Bjarni Gunnar Jóhannsson og
Óskar Ólafsson með fjarstýrða rafmagnsbíla framan við Húsið.
Húsið Eyrarbakka
fær nýtt hlutverk
Hið sögufræga hús Húsið
Eyrarbakka verður opnað eftir gagngerar
endurbætur við athöfn í dag. Sigurður
Jónsson kynnti sér sögu Hússins.
Morgunblaðið/Sig. Jóns.
LÝÐUR Pálsson safnvörður Byggðasafns
Árnesinga i stofu Hússins.
Þjóðbúning-
ar í Nor-
ræna húsinu
UNDANFARIN sumur hefur
Norræna húsið sett saman fyr-
irlestraröð um ísland, land og
þjóð, menn-
ingu, listir,
sögu, náttúru
og fleira. Fyr-
irlestrar þessir
verða á
fimmtudags-
kvöldum kl. 20
og eru einkum
ætlaðir Norð-
urlandabúum.
Fyrirlestrarnir verða fluttir á
einhveiju Norðurlandamál-
anna.
í kvöld, fimmtudag, flytur
Elsa E. Guðjónsson, fyrrver-
andi deildarstjóri textíl- og
búningadeildar tjóðminjasafns
íslands, fyrirlestur sem nefnist
„Islandske nationaldragter".
Fyrirlesturinn verður fluttur á
dönsku. Að honum loknum
mun Elsa svara fyrirspumum.
Dagskrá fyr-
ir norræna
ferðamenn
BJARNI Sigtryggsson flytur
erindi á norsku um íslenskt
samfélag og það sem er efst á
baugi í þjóðmálum á íslandi á
líðandi stundu. Erindið verður
flutt sunnudaginn 6. ágúst og
hefst kl. 17.30.
Torben Rasmussen, forstjóri
Norræna hússins, kynnir Nor-
ræna húsið mánudaginn 7.
ágúst kl. 17.30.
íslensk kvikmyndakvöld eru
alla mánudaga kl. 19. Kristni-
hald undir Jökli verður sýnd
mánudaginn 7. ágúst. Leik-
stjóri myndarinner er Guðný
Halldórsdóttir. Enskur texti.
Vatnslita-
myndir í
Þrastarlundi
NÝLEGA var opnuð í Þrasta-
lundi sýning á vatnslitamynd-
um eftir Nikulás Sigfússon.
Á sýningunni, sem stendur
til 13. ágúst, eru 26 myndir
málaðar á síðustu árum. Niku-
lás hefur um árabil lagt stund
á vatnslitamálun og haldið all-
margar einkasýningar og tekið
þátt í samsýningum.
Listasafn
Siguijóns
MIKIL aðsókn var að tónleik-
um Auðar Gunnarsdóttur
sópransöngkonu og Ingibjarg-
ar Þorsteinsdóttur píanóleikara
f Listasafni Sigutjóns Ólafs-
sonar á þriðjudagskvöldið.
Tónleikarnir verða því endur-
teknir í kvöld, fimmtudag, og
he§ast þeir kl. 20.30.
Lokasýning á
Alfaborginni
ÁLFABORGIN, margt er það
í steininum sem mennirnir ekki
sjá, eftir þær Kristínu og Sig-
ríði Eyjólfsdætur verður sýnd
í síðasta sinn á Borgarfirði
eystra á morgun, föstudag kl.
20.30.
Álfaborgin hefur slegið öll
sýningarmet leiksýninga Leik-
félagsins Vöku á Borgarfirði.
600 manns hafa sótt sýningar
leikfélagsins en á Borgarfirði
búa 180 manns.
HÚSIÐ Eyrarbakka sem er
meðal merkustu og elstu
húsa landsins verður af-
hent Byggðasafni Ámes-
inga til afnota með athöfn í dag 3.
ágúst klukkan 16,00. Þá flytur
Byggðasafnið starfsemi sína frá Sel-
fossi í Húsið Eyrarbakka og opnar
það til sýninga klukkan 10-12.00
og 13-18.00 alla daga vikunnar
fram til 10. september. Á vegum
Þjóðminjasafns Islands hefur verið
unnið að gagngerum endurbótum á
Húsinu og þegar unnið var að endur-
bótum á lóð komu í ljós stéttar sem
eru minjar frá fyrstu ámm Hússins.
Þessar minjar verða varðveittar og
hafðar til sýnis ásamt því sem staðn-
um er.
Húsið var reist 1765
Húsið var flutt tilsniðið til landsins
árið 1765 af Almenna verslunarfé-
laginu sem íbúðarhús fyrir verslunar-
stjóra þess á Eyrarbakka þegar vet-
urseta kaupmanna var leyfð. Húsið
er stokkbyggt timburhús 20x14
metrar að flatarmáli og 659 rúm-
metrar að stærð á tveimur hæðum
með háalofti undir hanabjálka.
Vestan við Húsið er svonefnt Ass-
istentahús sem tengist því með tengi-
byggingu. Það var byggt 1881 og
er 280 rúmmetrar að stærð. Assist-
entahúsið var aðsetur verslunarþjóna
og eiganda verslunarinnar.
Hús valdamesta
fólksins
Húsið var heimili kaupmanna og
annars starfsfólks Eyrabakkaversl-
unar frá 1765 til 1925. Það var nefnt
Húsið í daglegu tali vegna þess að
langt fram eftir 19. öld var ekkert
annað íbúðartimburhús á Eyrar-
bakka. Verslunarsvæði Eyrarbakka-
verslunarinnar um langt skeið var
um allt Suðurlandsundirlendið og
verslunarstjórinn, yfirmaður þessar-
ar stóru og voldugu verslunar, bjó í
Húsinu.
Húsið var miðstöð allrar menning-
ar Hellisheiðar og eitt mesta höfð-
ingjasetur landsins um 70 ára skeið
eða frá þeim tíma þegar Guðmundur
Thorgrímsen og kona hans, Sylvía
Thorgrímsen, fluttust þangað árið
1847 og þar til tengdasonur þeirra
hjóna, Peter Nielsen verslunarstjóri,
og kona hans Eugenia hæctu búsfor-
ráðum í Húsinu 1916.
Margvísleg menningaráhrif
frá Húsinu
Menningaráhrif frá Húsinu og íbú-
um þess voru margvísleg. Guðmund-
ur Thorgrímsen stóð ásamt fleirum
að stofnun Bamaskólans Eyrar-
bakka árið 1852 en hann er elsti
starfandi bamaskóli landsins. Guð-
mundur þótti sanngjarn og vinsæll
verslunarstjóri og kom mörgum
framfaramálum til leiðar.
Fjölskylda hans stuðlaði að út-
breiðslu tónmenningar um héraðið
en í Húsinu var spilað á orgel, gítar
og píanó sem nú er eign Byggða-
safns Ámesinga. Bjarni Pálsson, fað-
ir Friðriks Bjarnasonar tónskálds,
lærði hjá Sylvíu Thorgrímsen og
Sylvíu dóttur hennar og kenndi
Bjarni mörgum orgel á síðar. I Hús-
inu heyrði Páll Isólfsson Eugeniu
Nielsen og Guðmundu dóttur hennar
leika píanó „og varð í senn undrandi
og glaður yfir þessum tónum". Guð-
munda Nielsen gaf meðal annars út
sönglög fyrir einsöng og píanó og
stjórnaði auk þess hún kórum á Eyr-
arbakka og rak verslun.
Eugenia Nielsen, kona Peters Ni-
elsen og dóttir Guðmundar Thor-
grimsens, var ein af stofnendum og
fyrsti formaður Kvenfélags Eyrar-
bakka árið 1888. Hún var leiðandi í
menningar- og líknarmálum og kom
mörgu góðu til ieiðar. Ásgrímur
Jónsson listmálari var vikapiltur í
Húsinu og segir í endurminningum
sínum að áhugi og hvatning frú
Eugeniu hafi öðru fremur stuðlað
að því að hann fetaði braut myndlist-
arinnar.
Peter Nielsen verslunarstjóri varð
þekktastur fyrir náttúrufræðiiðkun
sína og söfnun náttúrugripa, auk
verslunarstjórastarfs síns sem hann
gegndi við góðan orðstír. Hann safn-
aði fuglshömum og eggjum íslenskra
fugla og var safn hans stórt í sniðum.
Gestagangur var alltaf mikill í
Húsinu í tíð Thorgrímsens og Nilsens
og til eru margar erlendar og inn-
iendar frásagnir um lífið í Húsinu
þessum tíma. Bera þær allar vott um
að Húsið hafi verið mikið menningar-
heimili og gott þangað að sækja,
ekki bara af höfðingjum heldur einn-
ig af alþýðufólki. Eftirsóknarvert
fannst vinnufólki að komast í vist í
Húsið en það þótti jafnast á við skóla-
dvöl.
Húsið verður sumarhús
Á tímabilinu 1910 til 1930 færðist
verslunarmiðja héraðsins frá Eyrar-
bakka að Selfossi. Og árið 1926 lauk
hlutverki Hússins sem heimili versl-
unarstjórans á Eyrarbakka. Það lenti
að lokum í eigu Landsbanka íslands.
Árið 1932 eignuðust Halldór K. Þor-
steinsson í Háteigi og Ragnhildur
Pétursdóttir Húsið en þá var það
orðið lélegt og illa farið. Var gert
við það undir leiðsögn Matthíasar
Þórðarsonar þjóðminjavarðar og not-
að sem sumarhús eftir það. Ragn-
hildur Halldórsdóttir Skeoch dóttir
þeirra eignaðist Húsið eftir foreldra
sína.
Halldór og Ragnhildur leigðu Ass-
istentahúsið og hluta Hússins út og
bjó Guðmundur Daníelsson rithöf
undur í Assistentahúsinu um nokk-
um tíma á 5. áratugnum og skrifaði
þar margar bækur. Halldór Laxness
skrifaði Eldur í Kaupmannahöfn í
Assistentahúsinu sem Guðmundur
lánaði honum þegar hann var á
ferðalagi um Ameríku árið 1945.
Ríkið kaupir Húsið
Auðbjörg Guðmundsdóttir og Pét-
ur Sveinbjamarson keyptu Húsið
1979. Þau létu endurbæta margt í
Húsinu og bjó Auðbjörg í því frá
þeim tíma og þar til ríkissjóður keypti
það árið 1992. Ráðgjafi þeirra við
endurbætumar var Hjörleifur Stef-
ánsson arkitekt.
Haustið 1992 var gert samkomu-
lag um framtíðarskipan umsjónar og
reksturs Hússins á Eyrarbakka. Rík-
issjóður keypti Húsið með Assist-
entahúsinu og útihúsum og lagði
11,2 milljóinir til viðgerða og endur-
bóta á eigninni. Þjóðminjasafnið tók
við eigninni og ráðstafaði framlaginu
í samráði við Héraðsnefnd Árnesinga
og Eyrarbakkahrepp. Fjárframlag
ríkisins til endurbóta dugði skammt
enda byggingin í verra standi en
upphaflega var ætlað. í samkomu-
laginu er gert ráð fyrir að Byggða-
safn Árnesinga flytji starfsemi sína
í Húsið að endurbótum loknum og
taki við rekstri og viðhaldi eignarinn-
ar í samráði við Þjóðminjasafn ís-
lands. Eyrarbakkahreppur hefur
umsjón með lóð og lóðaframkvæmd-
um.
í samráðsnefnd um viðgerðir á
Húsinu eiga sæti Magnús Karel
Hannesson, oddviti Eyrarbakka, Karl
Björnsson, bæjarstjóri Selfossbæjar,
fyrir hönd Héraðsnefndar Ámesinga,
og Guðmundur Lúther Hafsteinsson
frá Þjóðminjasafni íslands. Sýninga-
nefnd Hússins skipuðu Hildur Há-
konardóttir, Inga Lára Baldvinsdóttir
og Ragnhildur Vigfúsdóttir.
Undanfarin tvö ár hafa verið gerð-
ar miklar endurbætur á Húsinu og
Assistentahúsinu. Guðmundur L.
Hafsteinsson hjá Þjóðminjasafni ís-
lands hefur haft yfírumsjón með
verkinu. Jón Nordstein arkitekt ann-
aðist uppmælingu og hönnunarvinnu
vegna viðgerðanna. Þær miða að því
að varðveita eins mikið og hægt er
af gömlum byggingarhlutum. Jón
Karl Ragnarsson húsasmíðameistari
og starfsmenn hans hafa annast við-
gerðir auk fjölmargra iðnaðarmanna.
Húsið látið njóta sín
Við uppsetningu sýninga Byggða-
safns Árnesinga hefur verið haft að
leiðarljósi að láta Húsið njóta sín
enda er það sjálft aðalsafngripurinn.
Safnið rpótast af umgjörð Hússins
og þess vegna er einn hluti safnsins
um sögu Hússins og íbúa þess. Þar
er byggt á munum tengdum Húsinu
og þeirri verslunarstarfsemi sem var
á Eyrarbakka. Ein stofan í Húsinu
hefur verið endurgerð eftir ljósmynd-
um og meðal annars er píanóið á
nákvæmlega sama stað og það var
upphaflega. Einnig er ráðgert að á
þessari hæð verði síðar sýndir munir
sem tengjast heimilishaldi og sýndar
aðstæður vinnufólks sem bjó undir
súð og hanabjálka. Jafnframt er leit-
ast við að sýna þversnið af sögu
Árnesinga.
I Assistentahúsinu eru munir frá
Leofolii-verslun en auk þess munir
frá verslun Guðlaugs Pálsonar
(1896-1993) en hann átti langan og
einstakan verslunarferil á Bakkan-
um. Erfíngjar Guðlaugs gáfu Kaup-
mannasamtökum íslands innrétting-
ar og muni úr búðinni sl. haust og
hafa samtökin lánað Byggðasafninu
þá til að setja upp krambúð í safninu.
Kirkjugripir verða sýndir og úrval
safngripa Byggðasafns Árnesinga. Á
efri hæð Ássistentahússins verður
sýning um Flóaveituna og önnur
sýning um vefnað og tóvinnu.
í útihúsum á lóð Hússins verða
settar upp smiðjur og landbúnaðará-
höld. Handan lóðar Hússins er Sjó-
minjasafn Eyrarbakka sem er opið
sumarlangt. Göngustígur er frá Hús-
inu að sjóminjasafninu. Þá gefurtún-
ið norður af Húsinu mikla möguleika
á útisýningum af ýmsu tagi.
Með flutningi Byggðasafns Ár-
nesinga á Eyrarbakka verður Bakk-
inn safnamiðstöð og telja menn það
við hæfi því Eyrarbakki er bær með
fortíð alveg eins og Selfoss er fram-
tíðarbær, eins og Magnús Karel
Hannesson, oddviti Eyrarbakka,
kemst gjarnan að orði þá þetta berst
í tal.