Morgunblaðið - 08.10.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
BETRI
BÚVÖRU-
SAMNING!
ÞÞESSAR línur eru skrifaðar
til að fylgja eftir gagnrýni
á nýgerðan búvörusamn-
ing, sem ég setti fram í
grein í efnahagsmálaritinu Vísbend-
ingu í vikunni. Þar var bent á að í
búvörusamningnum væri tifandi
tímasprengja offramleiðslu og alls
ónógur hvati fyrir markvissa útflutn-
ingsstarfsemi. Einnig var vefengt að
samningurinn fæli í sér fijálsa verð-
lagningu og athafnafrelsi til handa
sauðfjárbændum. Það er lítill vandi
að gagmýna ef ekki þarf að benda
á betri úrræði. Þau eru til, meðal
annars í tillögum sem hafa verið í
geijun í landbúnaðamefnd Sjálfstæð-
isflokksins síðustu sex árin að
minnsta kosti. Þessara hugmynda
má sjá glögg merki í landsfundar-
samþykktum flokksins allt frá árinu
1989, eins og Morgunblaðið greindi
frá á þeim tíma. En fyrst stungið er
niður penna á síðum Morgunblaðsins,
er ástæða til að leita í leiðinni svara
við spumingum sem Morgunblaðið
lagði fram í Reykjavíkurbréfi 10.
september sl. Þar var réttilega bent
á að fleiri lentu í atvinnuhremming-
um en bændur, og spurt hvort nokk-
ur ástæða væri til að ausa í þá pen-
ingum fremur en aðrar stéttir. Svar-
ið er að slíkar ástæður em fyrir hendi,
þótt hitt sé rétt, að ýmsir eiga við
líkan vanda að stríða.
Sérstakar ástæður til að
styrkja bændur
Vert er að rétta bændum sérstak-
lega hjálparhönd a.m.k. af þremur
ástæðum, þótt eðli landbúnaðar sem
atvinnugreinar sé um flest svipað
og í öðrum rekstri. Astæðumar eru
þessar: í fyrsta lagi er lágmarks-
krafa að gefinn sé skýr og dijúgur
aðlögunartími, ef gerbreyta á
rekstrarumhverfi atvinnugreinar.
Slíkan frest og tíu ára aðlögun fékk
iðnaðurinn við inngönguna í EFTA
1970. í öðru lagi og ekki síður, eiga
bændur meira á hættu en verslunar-
eigandi við Laugaveginn eða iðnrek-
andi á Ártúnshöfða. Oftar en ekki
eru heimili þeirra illa eða ómögulega
staðsett til að stunda vinnu í þétt-
býli. Bændur hafa ekki einasta fest
atvinnutæki sín í greininni, heldur
einnig neyslukapítalið, heimili sín. í
þriðja lagi skulda stjómvöld bændum
skaðabætur fyrir að hafa vanið land-
búnaðinn á að ganga við hækjur.
Allar atvinnugreinar biðja um vemd
og fyrirgreiðslu, en það stendur upp
á stjómmálamenn að hafa vit, þrek
og fortöluhæfileika til að segja nei
og komast upp með það. Þess i stað
kunna þeir margir hveijir á bakkgír-
inn einan og eru langtum drýgri til
útgjalda en aðhalds. Það eru stjórn-
málamenn, ekki síst úr núverandi
stjómarflokkum, sem hafa komið
landbúnaðinum á kné með sextíu ára
undanlátssemi. Þá sem halda því
fram að landbúnaður sé hvergi í
grannlöndunum rekinn sem alvöru
atvinnuvegur, má minna á að það
em fískveiðar ekki heldur. íslenskar
útgerðir eru þær bröttustu á Vestur-
löndum af því að þær hafa aldrei
verið vandar á hækjur. Hver veit
nema við getum líka eignast kröf-
tugasta landbúnaðinn, þótt við búum
á heimskautsbaug. Þrautin er að
koma landbúnaðinum upp á afturfæ-
turna án þess að drepa bændur, og
þar er komið að aðalefni þessa grein-
arkoms. Eftirfarandi er mín útlegg-
Þá sem halda því fram að landbúnaður sé
hvergi í grannlöndunum rekinn eins og al-
vöru atvinnuvegur, má minna á að það eru
fískveiðar ekki heldur. Islenskar útgerðir eru
þær bröttustu á Vesturlöndum af því að þær
hafa aldrei verið vandar á hækjur, skrifar
Markús Möller. Hver veit nema við getum
líka eignast kröftugasta landbúnaðinn, þótt
við búum á heimskautsbaugnum.
ing á þeim tillögum sem
uppi hafa verið í land-
búnaðamefnd Sjálf-
stæðisflokksins. Þær
gætu þó innihaldsins
vegna átt ættir að rekja
inn í hvaða stjórnmála-
flokk sem er.
I. Markmið
Markmið breytinga á
sauðfjársamningnum
eiga að vera að stuðla
að hagræðingu og
markaðsvæðingu
sauðfjárrækt til þess
að sauðfjárafurðir
verði framleiddar
með sem minnstum
kostnaði og verð þeirra til neyt-
enda verði sem lægst,
að þeir sem haft hafa viðurværi
sitt af sauðfjárbúskap eigi í fram-
tíðinni kost á viðunandi afkomu,
annaðhvort í í sauðfjárrækt eða
öðrum atvinnugreinum,
að verðmætasköpun þess vinnu-
afls sem bundið hefur verið í
sauðfjárrækt verði sem mest,
að framleiðsla sauðfjárafurða
Iagist tiltölulega hratt að stigi
sem samræmist kaupvilja neyt-
enda og stuðningsmynstri sem
ásættanlegt er til nokkurrar
frambúðar.
II. Frelsi í verðlagningoi og
framleiðslu
Lagaskylda sláturleyfishafa til að
staðgreiða bændum afurðir verði
afnumin frá og með hausti 1996,
og uppgjör verði samningsatriði milli
bænda og sláturleyfishafa. Opinber
verðlagning verði afnumin frá sama
tíma. Slátrun og markaðssetning
verði samningsatriði milli einstakra
bænda eða bændafélaga annarsveg-
ar og fyrirtækja í slátrun, kjöt-
vinnslu og verslun hinsvegar frá og
með hausti 1996. Frá og með hausti
1996 verði ekki lagðar hömlur á
framleiðslu og markaðssetningu
kindakjöts, og bændum verði heimilt
að bjóða alla framleiðslu sína á inn-
anlandsmarkaði.
III. Stuðningur
Þeirri heildarfjárhæð sem til ráð-
stöfunar er til stuðnings við sauð-
fjárrækt á árunum 1996-2000 verði
varið með eftirfarandi hætti:
III. 1 Birgðaráðstöfun
Lagt verði til hliðar nægilegt fé,
allt að einum milljarði króna, til að
kaupa upp og koma í lóg á næsta
ári allt að 4.500 tonnum af kinda-
kjöti, eða sem nemur
því sem verður í birgð-
um umfram eðlilega
ársneyslu eftir haust-
slátrun 1995.
Því fé sem til ráð-
stöfunar er úr búvöru-
samningi fyrir árin
1996-2000 eftir birgða-
káup og hér eftir er
kallað heildarstuðning-
ur, verði varið til
greiðslna til bænda
miðað við reiknitölu,
nýgreiðslumark, sem
yrði fyrir hvern bónda
undir sjötugu jöfn
greiðslumarki hans í
ærgildum á árinu
1994-5, en 25% lægri fyrir þá sem
náð hafa sjötugsaldri. Árleg greiðsla
til hvers bónda í starfi eða á lífeyri
samkvæmt lið yrði
Heildarstuðningur x (nýgreiðslu-
mark bónda./heildarnýgreiðslumark
)/5
III.2 Lífeyrir
Bóndi sem næði sjötugsaldri fengi
lífeyri í hlutfalli við lækkað ný-
greiðslumark, sem næmi 75% af
nýgreiðslumarki hans fyrir sjötugt.
Greiddur yrði lífeyrir sem næmi
þessu, þó að hámarki 100 þúsund
krónur á mánuði en 150 þúsund
krónur fyrir hjón. Þeim sem fengju
lífeyri samkvæmt þessum reglum
yrði heimilt að framleiða áfram, en
nytu ekki til þess annars stuðnings
en lífeyrisins. Engin vinnuskylda
yrði á lífeyrisþegum. Bónda yrði þó
við sjötugsaldur heimilt að framseíja
nýgreiðslumark sitt til afkomenda
eða annarra sem taka vildu við búi
og hefðu starfað við búið í tiltekinn
lágmarkstíma. Við slíkt afsal félli
niður réttur þess sem afsalaði til
þeirra sérstöku lífeyrisbóta sem hér
um ræðir.
Taka ber fram að rétt væri að
stefna að því að lífeyrisgreiðslur
héldu áfram eftir aldamót, með
jafnri og þéttri lækkun til nýrra líf-
eyrisþega sem samsvaraði því ráð-
rúmi sem er til að byggja upp venju-
legan lífeyrisrétt. Þessa stefnu þyrfti
að staðfesta með ályktun Alþingis,
sem að vísu þyrfti yfirgnæfandi
stuðning á þingi til að teljast sið-
ferðilega bindandi. Ætlast verður til
þess að því fé sem sparast í almanna-
tryggingum við að greiða lífeyri af
stuðningsfé sauðfjárræktarinnar í
stað almennra úrræða í núverandi
búvörusamningi, verði bætt við þann
stuðning sem nú er ákveðinn.
Þessi kostur er mun geðslegri en
Markús Möller
fyrirætlanir í nýja búvörusamningn-
um, um að setja bændur inn í hið
almenna tryggingakerfi, þar sem
jaðarskattur er 100%, þ.e.a.s bætur
lækka um krónu fyrir hveija krónu
sem menn afla sjálfir.
III. 3 Uppkaup
Bændum yrði heimilt að afsala
sér nýgreiðslumarki gegn greiðslu
sem svarar því fé sem leggja þyrfti
á 6% vexti til að greiða samsvarandi
beingreiðslu í 5 ár, jafnlengi gildis-
tíma nýja sauðfjársamningsins.
Þessi eingreiðsla yrði þó ekki miðuð
við lengri tíma en fram að því að
bóndi yrði sjötugur. Með eingreiðsl-
unni væri bóndi jafnframt að afsala
sér lífeyrisréttindunum, sem áður
var lýst. Uppkeyptum ám yrði farg-
að, og kæmi ekki frekari greiðsla
fyrir afurðir þeirra. Æskilegast væri
að þetta uppkaupatilboð stæði opið
út samningstímann miðað við stuðn-
ing næstu fimm ára á hveijum tíma.
Til þess þyrfti stuðningsfjárhæð til
sauðfjárræktar næstu fimm árin að
liggja fyrir á hveijum tíma, sem og
skýr vilji yfirgnæfandi meirihluta á
Alþingis til framlengingar.
IIJ. 4 Beingreiðslur
Bændur sem kysu að búa áfram
og skrifuðu undir yfírlýsingu um að
þeir væru í fullu starfi við búskap
eða í hlutastarfi í samræmi við ný-
greiðslumark sitt fengju hlutfallsleg-
ar beingreiðslur. Framhald á greiðsl-
um eftir aldamót færi eftir vilja Al-
þingis þegar þar að kemur, eins og
vikið er að síðar.
111.5 Þjóðþrifastörf
Bændur sem vildu snúa sér að
skógrækt til almenningsnota, um-
hverfisvemd eða Öðrum þjóðþrifum,
yrði gert að skila irtn tillögum um
slík verkefni til sérstakrar nefndar,
sem mæti þjóðþrifagildi þeirra. Að
fengnu samþykki nefndarinnar, yrði
litið á þessi störf sem lúkningu vinnu-
framlags til jafns við búskap. Fram-
hald á slíkum greiðslum eftir alda-
mót yrði á valdi Alþingis, sbr. síðar.
111.6 Framhald eftir aldamót
Mikilvægt væri að Alþingi varð-
aði, við afgreiðslu búvörusamnings,
veginn til framtíðar í málum sauð-
fjárræktar, lýsti því hvemig það vill
að stuðningur við sauðfjárrækt þró-
ist. á næstu tíu til tuttugu árum eft-
ir aldamót. Eðli málsins samkvæmt
gæti þar einungis orðið um að ræða
viljayfirlýsingu sitjandi þings um
fjárframlög sem ákveðin verða af
síðari þingum, en engum væri greiði
gerður með því að leyna þeim aug-
ljósu horfum sem eru á að stuðning-
urinn minnki ört eftir aldamót.
Uppruni og frávik frá honum
Þær tillögur sem hér er lýst, hafa,
sem fyrr segir, þróast og hlotið
stuðning í landbúnaðamefnd Sjálf-
stæðisflokksins. Hér er þó bmgðið
frá umræðum þar í tvennu. Nefndin
hefur jafnan gert ráð fyrir að sér-
staklega væri tekið frá fé til að nið-
urgreiða ull, en fallist á að þeir sem
vildu nota sér uppkaup, fengju sinn
hluta af ullarpeningunum. Það er
framkvæmanlegt með litlum frávik-
um frá því sem hér er lýst, þótt ég
sjái ekki rök til. Sumt annað er hér
útfært nánar en gert hefur verið í
nefndinni, og hugmyndin um út-
færslu vinnuskyldu varð til við ritun
þessarar greinar. Óhjákvæmilega
ber framsetningin mót af því hver
lýsir tillögunum.
Líklegar fjárhæðir
Miðað við að í samninginn fari
11,4 milljarðar króna, það em þeir
10,8 milljarðar sem mér hefur reikn-
ast til að fyrirliggjandi samningur
kosti beint, að viðbættum þeim 0,6
milljörðum sem hann virðist kosta
heilbrigðis- og tryggingaráðuneytið
með því að setja fullorðna bændur
á almennar bætur almannatiygg-
inga, og miðað við að milljarður
króna fari í birgðakaup, en bændur
með alls 34 þúsund ærgildi fari á
75% eftirlaun, telst mér til að
greiðsla fyrir ærgildi yrði 5.200
krónur á ári, og að uppkaupatilboð
til bænda sem vildu leita nýrra færa
yrði 21.900 krónur á ærgildi. Lífeyr-
ir til bónda sem verið hefði með 200
ærgilda bú eða hálft viðmiðunarbú
sýnist mér að yrði 65.000 krónur á
mánuði. Vegna síðustu tölunnar yrði
sérlega mikilvægt að tilgreina þegar
í upphafi hvort stefnt yrði að því
að greiða sams konar lífeyri eftir
aldamót, eða hvort gert yrði ráð
fyrir að lífeyrisgreiðslur til einstakra
bænda tækju sömu breytingum í
hlutfalli við stuðning við virka
sauðfjárrækt.
Áhætta og öryggisventlar
Rétt er að taka fram að hér er
gert ráð fyrir að felldur verði niður
sérstakur styrkur ríkissjóðs til kjöt-
geymslu, sem numið hefur um 300
m.kr. á ári að undanförnu. Sýnilegur
kostnaður við slátrun og umsýslu
myndi trúlega hækka við þessa nið-
urfellingu, en því meiri yrði pressan
á að lækka hann úr þeim óheyrilegu
170 krónum á kíló sem hann hefur
verið að meðtöldum ríkisstyrknum.
Sú áhætta fælist óneitanlega í fram-
leiðslufrelsinu að framleiðsla ykist
eitthvað eftir samdrátt í kjölfar upp-
kaupa. Þar sem kjötmarkaðurinn er
viðkvæmur, væri til dæmis ekki
óhugsandi að 15% lækkun heildsölu-
verðs myndi hljótast af 700 tonna
eða 10% framleiðslu umfram þau
7.000, sem talin eru rúmast á innan-
landsmarkaði á núverandi verðlagi.
Ef í slíkan vanda stefnir í nóvember
eða desember í vetur, ættu bændur
hins vegar marga kosti: Þeir gætu
tekið uppkaupum áður en í óefni
horfði, eða þeir gætu farið sér hægt,
sparað sér áburð og minnkað ásetn-
ing, frestað endurnýjun tækja og þar
fram eftir götunum, allt í þeim til-
gangi að tryggja afkomu og draga
úr áhættu. Áukið öryggi fælist einn-
ig í að láta uppkaupatilboðið vera
áfram í gildi, og það væri líka sjálf-
sögð kurteisi að gefa fólki ráðrúm
til umhugsunar þegar það stendur
frammi fyrir ákvörðunum um að
umbylta lífi sínu.
Lokaorð
Vandi sauðfjárbænda stafar ekki
af ómennsku eða okurverði á Iamba-
kjöti. Það er eitt fárra búvara sem
hérlendis eru á svipuðu verði og víða
erlendis, að vísu með æmum, beinum
stuðningi. Vandi sauðfjárbænda er
að þeir eru of margir að eltast við
of lítinn innanlandsmarkað. Fyrir-
liggjandi samningur reynir að
svindla sér út úr þeirri klemmu með
því að láta bændur niðurgreiða út-
flutning fyrir sjálfa sig, hvort sem
hann er vitlegur eða vitlaus. Kerfið,
sem nota á, er ámóta hagkvæmt og
óheftar fískveiðar og gæti leitt til
framleiðslusprengingar og enn meiri
vanda um aldamót, eins og lýst er
í títtnefndri Vísbendingargrein.
Undir stífri pressu frá þeim hug-
myndum sem hér er lýst og þrýst-
ingi frá fjölmörgum aðilum, var
drögum að núverandi samningi þok-
að í rétta humátt, en of skammt.
Uppkaupatilboðin í samningnum eru
nú almenn tilboð um 17 þúsund
krónur á ærgildi, en voru áður 13
þúsund krónur á ærgildi til þröngs
hóps. Gallinn er sá að engir pening-
ar eru í samningnum til að standa
að uppkaupum sem um munar. Fyr-
ir þrýsting voru sett inn ákvæði til
að stoppa framleiðslusprenginguna,
en þau virðast ekki halda. Ennþá er
tekið hreinum vettlingatökum á
birgðavandanum sem blasir við í lok
sláturtíðar. Verst er að samningurinn
er engan veginn til þess fallinn að
búa sauðfjárræktina undir nýja öld,
auk þess sem hann stefnir í hættu
því samstarfi sem verið hefur með
bændum og aðilum vinnumarkaðar-
ins. Það er miklu nær að tillögumar
hér að ofan gríþi það tækifæri sem
nú er til að endurreisa sauðíjárrækt-
ina sem atvinnugrein, og ég þykist
þess fullviss að þær mætti fram-
kvæma í góðri sátt við samfélagið.
Nýr sauðfjárræktarsamningur
hefur verið undirritaður, og ríkis-
stjómin er bundin af honum. Því er
varla á nokkurs færi nema Búnaðar-
þings og bænda að breyta neinu úr
því sem komið er. Því vil ég skora
á fulltrúa á Búnaðarþingi að gaum-
gæfa nú samninginn og gefa hug-
myndunum hér að framan heiðar-
lega athugun. Ef þeir við athugun
fallast á að þær séu betri fyrir land
og þjóð og betri fyrir bændur, ber
þeim vegna umbjóðenda sinna að
taka af skarið, leggja samninginn
til hliðar og nýta þessar tillögur eða
bæta þær. Annars ekki.
Höfundur er hagfræðingvr.