Morgunblaðið - 12.10.1995, Qupperneq 34

34 FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 1995
AÐSENDAR GREIINIAR
MORGUNBLAÐIÐ
Um stamandi böm
að það er hrætt um að stamið geti
orðið að verulegri fötlun hjá barn-
inu.
Hvert skal leita?
FLEST okkar hafa á einhvern
hátt tengst fólki sem stamar, ann-
aðhvort af afspurn eða þekkja til
einhverra. Allir eru sammála um
að stam er erfíð talfötlun og enginn
vildi vera haldinn slíku. Það er því
engin furða þótt margir foreldrar
hrökkvi illilega við ef þeir verða
varir við að barnið þeirra er byijað
að stama. Þeir vilja geta sótt sér
hjálp svo fljótt sem auðið er ef vera
skyldi að það kæmi í veg fyrir stam.
Þeir ættu líka að hafa rétt á því
'•'rétt eins og að sækja aðra heilbrigð-
isþjónustu fyrir barnið.
Ég mun nú í stuttu máli greina
frá því sem hægt er að gera í slík-
um tilvikum og segja frá þeirri þjón-
ustu sem er í boði í dag.
Hvað er stam?
Stam er alvarleg fötlun sem ein-
kennist af því að truflun verður á
talferlinu einhvers staðar á leiðinni
frá heila og fram í talfæri. Orsök
er ókunn. Mun fleiri strákar en
stelpur þjást af stami. Oft er því
haldið fram að stam sé sálrænn
sjúkdómur, sem einungis sálfræð-
ingar eða geðlæknar eigi að fást
við. Þetta er ekki rétt. Hins vegar
fer þessi fötlun mjög á sálina á
þeim sem haldnir eru henni og
þannig magnast stamið upp og
þetta verður hinn versti vítahringur.
Talið er að u.þ.b. helmingur
barna eða fleiri gangi í gegnum
stamtímabil í sínu málþroskaferli,
það gerist einmitt þegar hugsunin
er komin lengra en þroskinn til að
tjá sig þannig að ójafnvægi skap-
ast. Talað er um að stam sé orðið
viðvarandi vandamál ef barnið hef-
ur stamað í hálft til eitt ár og stam-
^ið sé það mikið að það hefti tján-
ingu þess.
Hváð er til ráða?
Þegar unnið er með forskólabörn
er meginþunginn lagður á fræðslu
til foreldra og starfsfólks leikskóla
sem vinnur með barnið.
Áður fyrr var sú leið farin að
segja foreldrum að hafa ekki
áhyggjur og hætta að hugsa um
stamið, láta sem þeir heyrðu það
ekki og alls ekki að tala um stamið
við barnið. Stammeðferð var ekki
í boði nema fyrir fullorðna.
útivistar-
klæðnaður S
----------------líQ
Skeljungsbúöin —
Suöurlandsbraut 4 • Sími 5603878 1
Nú er megináhersla
lögð á fyrirbyggjandi
starf. Reynt er að grípa
nógu fljótt inn í þannig
að stam nái ekki að
þróast út í óbætanlega
fötlun.
Foreldrar fá fræðslu
svo og starfsfólk leik-
skóla. Hvemig stam
lýsir sér, hvernig það
þróast og hvernig þeir
geti komið fram við
barnið svo spenna sem
skapast hjá stamandi
barni minnki? Ekki er
gengið út frá því að
lækna stamið. Veik-
leikinn er fyrir hendi
og stamið getur gosið
upp við erfíðar aðstæður, en sé
nógu fljótt gripið inn í er oftast
hægt að halda stami í lágmarki
þannig að það hefti ekki tjáningu.
Meðferð barna
Börn geta fengið stammeðferð.
Ýmist er unnið með börn í 2-3 barna
hópi eða einstaklingslega allt eftir
aðstæðum og eðli vandans.
Meðferðin byggist upp á því að
vinna með nokkra meginþætti í leik.
Þessir meginþættir eru:
a. Traust: „Ég get þó að ég
stami! Ég reyni að losa um ótt-
ann við stamið, samviskubitið
og reiðina."
b. Sátt: „Það er allt í lagi að
starna! Ég er jafngóður fyrir
því! Ég ræð yfir staminu, en það
ekki yfír mér.“
c. Herðing: „Ég þori þó að ég
stami! Ég get talað
við hvem sem er án
þess að fyllast spennu
og hræðslu.“
d. Tækni: „Ég
stjórna staminu. Ég
get lært að stama á
réttan hátt þó að ég
geti ekki losnað við
það.“
e. Stöðugleiki: „Ég
ræð við stamið alls
staðar, við hvaða að-
stæður sem er.“
Það er reynsla mín
af vinnu með for-
skólabörn sem stama
a8 þau verða mjög
fljótt meðvituð um
þennan talgalla og
fyllast spennu. Foreldrar halda oft
að barnið sé ómeðvitað um þetta
vegna þess að það talar aldrei um
það, en reynslan sýnir að börn tala
ekki um þetta af því að þau finna
að það má ekki. Kannski ekki ósvip-
að og þegar drykkjuvandamál er á
heimilinu eða ofbeldi, börn tala ekki
um það en reynslan sýnir að þau
vita alveg hvað er í gangi. Þess
vegna segi ég við foreldra og starfs-
fólk leikskólanna: „Það er nauðsyn-
legt að geta talað um stam á eðlileg-
an og óþvingaðan hátt rétt eins og
maður talar um gleraugun hans
Sigga af því hann sér nú ekki nógu
vel, eða heyrnartækin hennar
Möggu sem ekki heyrir eins vel og
aðrir.“ Það er nú ekki svo ýkja langt
síðan að ekki mátti tala um þá hluti.
En fólk þarf að fá leiðbeinigu og
hjálp til að bijóta ísinn vegna þess
• Heyrnar- og talmeinastöð ís-
lands greinir stam og vísar í með-
ferð.
• Á höfuðborgarsvæðinu og á
Akureyri og nokkrum stöðum á
landsbyggðinni eru sjálfstætt starf-
andi talmeinafræðingar sem hægt
er að leita til.
• Nokkur sveitarfélög hafa
starfandi talkennara eða talmeina-
fræðinga við leikskóla.
• A flestum fræðsluskrifstofum
landsins eru starfandi talkennarar
eða geta vísað á hvar þá er að finna.
• Málbjörg er félag fólks sem
Tryggingastofnun ríkis-
ins, segir Hólmfríður
Arnadóttir, neitar að
greiða fyrir
stammeðferð barna.
stamar og aðstandenda þeirra og
allra annarra er áhuga hafa.
Lokaorð
Það er sorglegt að enginn skuli
vilja greiða fyrir þjónustu við börn
sem stama. Tryggingastofnun ríkis-
ins neitar að greiða fyrir stammeð-
ferð barna vegna þess að stam telst
ekki vera málgalli af líffræðilegum
orsökum. Menntamálráðuneytið
greiddi fyrir þessa þjónustu, en frá
og með 1. júlí sl. var því hætt. Það
á að vera sjálfsagt og eðlilegt að
opinberir aðilar greiði þessa með-
ferð. Öll viljum við börnunum okkar
það besta. Stammeðferð er í flestum
Hólmfríður
Árnadóttir
Skóli - til hvers?
EINS og segir í síð-
ustu grein hefur sú
skólagerð sem ég kalla
uppeldisskóla, þ.e.a.s.
skóla þar sem meiri
áhersla er lögð á að
skapa ákveðna mann-
gerð en á námsgreinar,
náð töluverðri út-
breiðslu á Vesturlönd-
um. Einnig er komið
fram að tilraunir hafa
verið gerðar með slíka
skóla lengi en þær allt-
af runnið út í sandinn.
Breska fræðikonan
Valerie Walkerdine,
sem ég gat um í síð-
ustu grein, telur skýr-
inguna liggja aðallega í því að kon-
ur yfírtóku kennarastéttina um
sama leyti og forgöngumenn upp-
eldisskólans tóku að reka áróður
fyrír honum. Hún bendir á að konur
hafí þurft að beijast harðri baráttu
fyrir rétti sínum til skólagöngu og
menntunar til jafns við karlmenn.
Langt fram eftir þessari öld var
talið óhollt fyrir konur að mennta
sig mikið, það gæti spillt hæfileikum
þeirra sem mæður og uppalendur.
Karlmannsvitið var börnum hollara.
Úr því að þessu var þann veg
farið, segir Valerie, var þá æskilegt
að konur gerðust fræðarar kynslóð-
anna? Voru konur ekki fyrst og
fremst mæður og uppalendur? Gátu
konur verið meistarar? í Bandaríkj-
unum og flestum Evrópulöndum
fóru konur út á vinnumarkaðinn í
síðari heimsstyijöldinni og að henni
lokinni vildu margar halda áfram
að vinna utan heimilis. Ég held að
kennarastarfið hafi alltaf höfðað til
kvenna, ekki síst vegna þess hvað
vinnutíminn er sveigjanlegur. Þess
vegna var eðlilegt að konur sæktust
eftir kennslustörfum þegar þær
voru búnar að fá öll mannréttindi.
Eins og ég hef bent á í fyrri grein-
um voru komnar fram hugmyndir
um breyttan skóla löngu áður en
konur yfírtóku kennarastéttina.
Valerie Walkerdine telur hins vegar
að kennarastarfinu
hafi verið breytt eftir
að konur tóku þar
völdin. Þetta tvennt
þarf þó ekki að vera
mótsögn. Hugmynd-
imar voru fyrir hendi,
framkvæmdin var eft-
ir. Hún tókst þegar
konur komu til skjal-
anna.
Vinnukona
í grein sem ég skrif-
aði í Ný menntamál,
3. tbl. 1992, segi ég
að kennarinn hafi verið
færður ofan af kenn-
arapallinum bæði í
eiginlegri og óeiginlegri merkingu.
Með tilkomu nýju skóiastefnunnar
hafi hann breyst úr meistara í þjón.
Valerie Walkerdine tekur dýpra í
árinni. Þar sem frelsi barnsins er
grundvallaratriði í nýju kennslu-
fræðinni, segirDhún, má á engan
hátt bæla barnið né hefta náttúru-
lega frelsisþörf þess. Hvað getur
kennarinn gert við slíkar kringum-
stæður? Hann, eða réttara sagt hún,
verður að fórna eigin frelsi. Kennslu-
konan breytist í óvirkan aðila, þann
sem er til staðar til að þjóna þörfum
barnsins - eins og móðir. Hún ræð-
ur ekki lengur ferðinni nema óbeint.
Hún verður þjónn barnsins eða öllu
heldur vinnukona á hefðarheimili þar
sem hans hátign drengurinn ræður
ferðinni og skipar fyrir. Kennslukon-
an/vinnukonan þarf samt mikið að
puða, hún verður að búa alla hluti
upp í hendurnar á barninu, hún á
að snúast í kringum það og vera
stöðugt til staðar - eins og móðir.
Í stað ytri aga á kennarinn/konan
að beita ástríki sínu og innsæi -
eins og móðir, það er í samræmi við
hugmyndir Rousseaus og fleiri um
svokallað náttúrulegt uppeldi. (Bls.
21 - 24). Er ekki kennslukonan að
verða eins og veslings Sophie, sem
var sköpuð til að þjóna Emile, fijálsa
drengnum í samnefndri sögu Ro-
usseaus?
Mörgu, sem reyndist
vel og er sígilt í
kennslu, segir Helga
Sigurjónsdóttir, hefur
verið varpað fyrir róða
í nafni nýjunga.
Hverjir græða - hverjir tapa?
Ég get ekki neitað því að mér brá
í brún þegar ég las þetta. Var þetta
virkilega svona og hvernig stóðu
sakir hér á landi? Eg hef áður skrif-
að um það hvernig margt í skólanum
breyttist til batnaðar þegar konum
fjölgaði í kennarastétt. I bókinni
Skóli í kreppu (1990) færi ég marg-
ar þær breytingar konum til tekna.
Kennslukonur vildu bæta umhverfi
barnanna, sumar vildu hætta að raða
í bekki, aðrar gagnrýndu gamaldags
kennsluaðferðir og enn aðrar vildu
foreldrafundi. (Bls. 22 - 23). En það
hvarflaði aldrei að mér að skólinn
ætti að breyta um hlutverk eða kenn-
arinn að missa sjálfstæði sitt og
frelsi og þar með tökin á eigin starfi.
Hugmyndir mínar, og eflaust flestra
annarrra gagnrýninna kennara fyrir
20 - 25 árum, byggðust á mannúðar-
sjónarmiðum. Ég sé það hins vegar
núna að vilji okkar til að breyta og
bæta hefur verð notaður í þágu ann-
arlegra sjónarmiða. Auðtryggni okk-
ar og vinnusemi auk ánægjunnar
af starfinu hefur hvort tveggja verið
misnotað. Mörgum breytingum, sem
hafa reynst kennaranum bæði erfíð-
ar og tímafrekar, hefur líka verið
komið á með því að höfða til sam-
visku hans. Hvaða kennari kannast
ekki við setningua: „Hvað er þetta,
viltu ekki betri skóia?“ Og sé viðkom-
andi kennari kona, sem oftast er,
þarf ekki framar vitnanna við. Sam-
viskan, maður, hún lætur ekki að
sér hæða, að minnsta kosti ekki
þegar konur eru annars vegar.
Nú væri þetta hugsanlega gott
Helga
Sigurjónsdóttir
tilfellum langtímaverkefni sem þarf
að vanda til ef við ætlum að koma
í veg fyrir að stam verði að varan-
legri tjáningarfötlun hjá barninu.
Að sjálfsögðu á slík meðferð að
vera foreldrum að kostnaðarlausu
rétt eins og sjúkraþjálfun, iðjuþjálf-
un eða önnur sú þjálfun sem börn
þurfa til að geta lifað heilbrigðu
og eðlilegu lífí.
Hvert skal leita og hver
borgar?
Því miður er það enn svo að tal-
þjálfun er ekki í boði um allt land.
Höfuðborgarsvæðið er sennilega
best sett þar eins og á fleiri sviðum
þjónustu. Hjá leikskólum Reykja-
víkur starfar talmeinafræðingur
sem veitir ráðgjöf og vísar börnum
í meðferð á stofu. Örfá önnur sveit-
arfélög hafa talkennara á sínum
snærum. Má þar nefna Hafnarfjörð
og Vestmannaeyjar. Eins og áður
er nefnt hætti menntamálaráðu-
neytið að greiða fyrir stammeðferð
barna 1. júlí sl. Ráðuneytið vísar á
sveitarfélögin. Þó ekki sé hér um
háar upphæðir að ræða virðast
sveitarfélögin ekki tilbúin til að taka
á sig þessa greiðslu enn sem komið
er að minnsta kosti og vísa málinu
frá sér. Á meðan myndast biðlistar
stamandi barna sem enginn vill
greiða fyrir. Hvers eiga þessi börn
að gjalda? Væri talvandamál þess-
ara barna metið sem líkamleg fötlun
greiddi Tryggingastofnun ríkisins
meðferðina en þar sem stam er
ekki viðurkennd fötlun á þeim bæ
er því vísað frá. Er ekki skömm að
þessu í okkar þjóðfélagi sem státar
sig á góðum stundum af svo góðu
tryggingakerfi, heilbrigðiskerfi og
menntakerfi?
Höfundur er talm cinafræðingur
hjá Dagvist Hafnarfjarðar.
og blessað væri nýi skólinn tvímæla-
laust betri en sá gamli. Ekkert bend-
ir til þess, því er jafnvei öfugt farið
að mínum dómi. Éf við höldum okk-
ur við ísland er ljóst að farið var af
stað með nýja skólann af meira kappi
en forsjá. Mér kemur samt ekki til
hugar að halda því fram að forgöngu-
menn hans hafí haft illt í huga þeg-
ar herferðin hófst. Sennilega hafa
flestir raunverulega trúað því sem
þeir voru að segja og gera. Ungir
og óreyndir fylgismenn forystu-
mannanna hlutu að boða boðskapinn
af nokkrum sannfæringarkrafti, það
gerir ungt fólk og áhugasamt ævin-
lega. Ég á þó erfitt með að fyrirgefa
þær harkalegu árásir sem voru oft
látnar dynja á frábærum kennurum
sem sakir þekkingar sinnar, færni í
starfi og langrar reynslu efuðust um
ágæti nýjunganna. Því miður voru
þessir góðu kennarar stundum af-
greiddir með háðulegum orðum og
jafnvel niðurlægðir.
En það er ekki nóg með að kenn-
arinn hafí farið illa út úr breytingu
skólans úr fræðsluskóla í uppeldis-
skóla, börnin hafa tapað líka og
þeirra er missirinn mestur. Kenning-
ar um náttúrulegt uppeldi eru nefni-
lega byggðar á sandi, engar haldbær-
ar rannsóknir hafa leitt í ljós að til
sé neitt sem má kalla því nafni.
Hugmyndirnar um fijáls og friðsöm
náttúruböm eru komnar frá 19. ald-
ar þróunarsinnum sem ímynduðu sér
þetta. Kenningar um manninn sem
algóðan, fái hann rétt og þá væntan-
lega „náttúrulegt“ uppeldi, hafa
heldur ekki við rök að styðjast.
Sennilegra er að erfðasyndin lifi góðu
lífí og menn verði áfram bæði breysk-
ir og brotlegir þrátt fyrir gott upp-
eldi. Auk þessa hefur mörgu, sem
reyndist vel og er sígilt í kennslu,
verið varpað fyrir róða í nafni nýj-
unga. Ekki má heldur gleyma gömlu
kennslubókunum sem fengu háðu-
lega útreið, en ganga nú margar
hverjar kennara á meðal sem dýr-
mætar gersemar, en sem “neðanjarð-
arbókmenntir". Hin nýja stétt sér-
fræðinga hefur hagnast mest, hún
hefur að mestu fengið í hendur fornt
vald kennarans, þess vegna er frelsi
kennarans nú háð duttlungum þess-
arar stéttar.
Höfundur er kennari og námsráð-
gjafi.