Morgunblaðið - 29.10.1995, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
4f
• *
Ljósmyndir: Hjólmar R. Báráarsson.
Texri: Elín Pólmadóftir
Varla er ofsagt að grjót sé einkenni Islands. Þetta
er „bara" grjót og af því er að margra dómi nóg á
íslandi. Þegar flett er nýrri bók Hjálmars R. Bárðar-
sonar, íslenskt grjót, fellur maður í stafi yfir hve
ótrúlega margar gerðir eru til af steini og hvílík dýrð
blasir við á myndunum. Bókina hefur Hjálmar unnið
í myndum svipað og fyrri bækurnar um ísland, ís
og eld, Fugla, Hvítá og Vestfirði og jafnframt með
knöppum og fróðlegum texta. Rekur þar og sýnir
grjótið frá því hraunið kemur glóandi úr iðrum jarðar
og hvernig það verður. svona mismunadi útlits, mynd-
ar reypi og gárur, stuðlaberg og bólstraberg, sýnir
hvernig hrauná streymir undan halla líkt og vatnsá,
átökin milli náttúruaflanna þegar glóandi hraun renn-
ur í sjó Atlantshafsins, hvernig hraunið fyrir milljón-
um ára lagði undir sig gróður og skóga og stein-
gervingar urðu til. En hraungrjótið úr eldgosunum
er ekki óbreytanlegt. Eyðingaröflin taka við að sverfa
það og móta, eins og hann segir og sýnir í myndum.
Þar verða til fjölbreytilegar steindir, sem ber fyrir
augu í form- og litadýrð í meistaratökum Hjálmars
með myndavélina.
Eftir að hafa sýnt sögu grjótsins og ótrúlegan
margbreytileika og fegurð datt Hjálmari í hug að
ekki væri síður áhugavert að gera nokkra grein fyrir
því hvernig þjóðinni hefur komið grjótið að gagni í
landinu. Skoða hvernig menn gerðu sér nytsama hluti
úr grjóti, notuðu það til bygginga og verkfæra. Er
skemmst frá að segja að þar kemur í ljós mikil útsjón-
arsemi og margt, sem fólk hefur ekki áttað sig á.
Kannski einna merkilegast hvernig hellugrjót var
verðmæt hlunnindi og margbreytilegar hellur til
margra hluta nytsamlegar. Hefur Hjálmar haft upp
á mismunandi heitum á hellunum í samræmi við notk-
un þeirra og hvernig hver þeirra var notuð í bygging-
ar. Er seinni hluti bókarinnar um þessar nytjar grjóts-
ins og einnig sýnishorn af því hvernig þjóðtrúin gerði
fjöll og kletta að bústöðum álfa. Hjálmar lýkur mynda-
frásögninni á „nýbúa", steini sem ekki er af íslensku
bergi brotinn og hefur borist til landsins með hafís.
Umfram allt er bókin augnayndi. Sýnir okkur hví-
líka dýrgripi við eigum í grjótinu, sem ekki verður
neitt „bara grjót" í þessari framsetningu. Hjálmar
hefur sjálfur séð um ljósmyndun, texta, tölvusetningu
og hönnun. Bókin er prentuð í Odda. Hér á síðunni
eru birt nokkur sýnishorn af grjóti í myndum og reynd-
ist mesti vandi að tína þau sýnishorn úr, því svo ótrú-
lega margt býr í steininum.
ÞESSI litli steinn á myndinni er að ytra útliti ekki mjög ólíkur öðrum fjörust
býr hann þó yfir sérkennilegum eiginleikum þegar rýnt er í hann á móti ste
hann er aðeins 17 mm á breidd. Við gegnumlýsinguna kemur í ijós ævint
seldónit sem lokast inni í honum og
FRÁ upphafi íslandsbyggðar hefur grjót verið
að hlaða veggi, garða, byrgi og hús og eru mi
sýnishorn af þvi. Á Sellátrum í Tálknafirði h;
ir verið hlaðnir úr grjóti, en sperrur úr
um. Ofan á planka úr skipsstrandi er s
að hellugrjóti. Hellur voru notaðar á
andi hátt eftir gerð hellugrjótsins
ýmis nöfn, sem Hjálmar gerir t
ir og sýnir einnig notkun þ
MARGVÍSLEGIR nytjahlutir voru gerðir úr grjóti til sjávar og sveita. Hér er harðfisksleggja og fiski-
steinninn er líka hraungrjót. Hraungrjótið hefur mikið verið notað til að höggva til ýmsa hluti, þar eð oft
er það blöðrótt og því auðveldara að höggva með hamri og meitli en hart og þétt grjót.
HELLUHRAUN eru tiltðlulega slétt á yfirborði, en oft verða þau reypótt, þegar þunn hálfstorkin skán
á hraunlænu leggst í fellingar. Nokkrar myndir eru af slíku stirðnuðu hraunrennsli, en þessi er tekin
í Surtsey í janúar 1967, þegar hraunreypi eru að myndast.