Morgunblaðið - 29.10.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNtJDAGUR 29. OKTÓBER 1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FJÁRFESTINGAR-
BANKAR OG NÚTÍMINN
FJÁRFESTINGARLÁNASJÓÐ-
IR hér á landi eru misjafnlega vel
reknir, hlutverk þeirra og markmið
samkvæmt lögum mismunandi og
þeim er misjafnlega vel stjómað. I
flestum tilvikum eiga þeir fátt ann-
að sameiginlegt en starfsheitið.
Fiskveiðasjóður íslands er
stærstur svonefndra fjárfestingar-
lánasjóða. Stjómendum.hans auðn-
aðist að reka hann hallalaust und-
angengin erfíðleikaár íslenzks
efnahagslífs. Hagnaður eftir skatta
árið 1994 var réttar 250 milljónir.
Öndvert við það sem margir
ætla nýtur Fiskveiðasjóður íslands
ekki ríkisábyrgðar á skuldbinding-
um sínum. Er þessa ávallt getið í
lánssamningum, bæði við innlenda
og erlenda lánveitendur. Samt sem
áður hefur Fiskveiðasjóði tekizt að
að semja um betri lánskjör erlendis
en þekkjast hjá íslenzkum fyrir-
tækjum, nema þau njóti ábyrgðar
ríkisins. Sjóðurinn stendur á eigin
fótum og verður að sýna góða af-
komu og eiginfjárstöðu til að lán-
veitendur öðlist trú og traust á
stjómendum hans.
Stjóm Fiskveiðasjóðs er skipuð
þremur bankastjórum frá íslands-
banka, Landsbanka og Seðlabanka,
þremur fulltrúum fiskvinnslu, sjó-
manna og útvegsmanna og einum
fulltrúa sjávarútvegsráðherra.
Fyrir hálfum öðrum áratugi setti
Fiskveiðasjóður einhliða útlána-
reglur í því augnamiði að draga
úr eða stöðva stækkun fiskiskipa-
stólsins. Gert var ráð fyrir að sam-
bærilegt skip yrði úrelt á móti
hveiju nýju skipi. Þetta frumkvæði
Fiskveiðasjóðs náði ekki að öllu til-
gangi sínum framan af, vegna þess
að stjómvöld vom lengi vel ekki
sammála þessari stefnu.
Er þörf fyrir
fj árfestingarlánasj óði?
Eins mætti spyrja hvort þörf
væri fyrir skipafélag, viðskipta-
banka eða bílaumboð. Það ræðst
vitanlega af þörfum atvinnulífsins
og mati markaðarins. Væri á hinn
bóginn spurt hvort þörf væri fýrir
fjárfestingarbanka/sjóði sam-
kvæmt hugtakinu heildsölubanki
er svar mitt, já. Hiklaust. Að því
tilskildu að hlýtt sé lögmálum
markaðarins um góða og eðlilega
viðskiptahætti.
Almennt er gerður greinarmun-
ur á heildsölubanka og smásölu-
banka. Venjulegur viðskiptabanki,
þ.e. smásölubanki, þjónar hinum
almenna borgara, tekur fé hans til
varðveizlu og ávaxtar það með út-
lánum. Heildsölubanki lánar hins
vegar stórar upphæðir til langs
tíma. Víða erlendis hafa heildsölu-
bankar heimild til að taka fé til
varðveizlu og ávöxtunar, en horfa
þá eingöngu til stórra viðskipta-
vina.
Lágmarksfjárhæðir til ávöxtun-
ar skipta tugum, ef ekki hundruð-
um, milljóna íslenzkra króna.
Fiskveiðasjóður íslands er heild-
sölubanki/fjárfestingarbanki, sam-
kvæmt lögum 123/1993, en hefur
ekki heimild til að taka við innlán-
um til ávöxtunar frá almenningi.
Starfsmenn sjóðsins eru í kringum
tuttugu. Láta mun nærri að það
sé sami starfsmannafjöldi og í
meðalútibúi hjá viðskiptabönkun-
um. Talar það sínu
máli um mismun á
rekstrarkostnaði og
umsvifum. Fiskveiða-
sjóður lánar eingöngu
til langs tíma og eru
flest lánin stór á ís-
lenzkan mælikvarða.
Niðurstöðutölur
efnahagsreiknings
Fiskveiðasjóðs árið
1993 voru um 30 millj-
arðar króna, þar af
útistandandi lán fyrir-
tækja sjávarútvegs,
útgerðar og vinnslu
ríflega 25 milljarðar.
Fiskveiðasjóður er
langþýðingarmesti
stofnlánasjóður sjávarútvegsins. Ef
veruleg breyting verður á réttar-
stöðu hans, til dæmis á þann veg
að sjóðurinn hverfi með litlum fyrir-
vara og óundirbúið úr ríkiseign í
eigu hlutafélags, verði tekinn yfir
af öðru félagi eða sameinist ann-
arri stofnun, geta lánveitendur,
samkvæmt lánsamningum, eindag-
að eða gjaldfellt lán sín til sjóðs-
ins. Slík ákvæði er að finna í flest-
um lánssamningum sem gerðir eru,
þar sem ekki eru lagðar fram sér-
stakar tryggingar. Ekki leikur -á
tveim tungum, að sameining fjár-
festingarbanka sem leiðir til lækk-
aðs rekstrarkostnaðar og þar með
bættrar samkeppnisstöðu er til
hagsbóta. ítrekað skal þó, að það
verður ekki hrist fram úr erminni.
Vanda verður mjög til undirbúnings
slíks samruna. Ollum hlýtur að
vera ljóst hversu mikilvægt það er,
ekki aðeins fyrir Fiskveiðasjóð,
heldur þjóðina alla, að íslenzkar
fjármálastofnanir njóti traust er-
lendis. Til þess að svo sé, verður
að standa faglega að máli sem
þessu.
Fiskveiðasjóður er mjög háður
lánsfjármarkaðnum. Þomi lind lán-
tökumöguleika af einhveijum
ástæðum, lendir Fiskveiðasjóður
brátt í greiðsluvandræðum eða
greiðsluþroti með ófyrirsjáanleg-
um, jafnvel skelfilegum, afleiðing-
um fyrir viðskiptafyrirtæki sjóðs-
ins.
Heildsölubankar dafna í nútíma
markaðsumhverfí. Hagur þeirra
stendur víðast hvar með meiri
blóma en nokkru sinni fyrr. Svo
væri ekki nema vegna þess að
markaðurinn, viðskiptavinimir,
kjósa að hafa verkaskiptingu milli
þess sem kalla mætti heildsölu- og
smásöluQármagn.
Skyldur og starfsemi heildsölu-
og smásölubanka skarast á mörg-
um sviðum. Sterkur viðskipta-
banki/smásölubanki gerir fjárfest-
ingarlánasjóð/heildsölubanka ekki
óþarfan, eins og dæmin sanna.
Gamlir og grónir smásölubankar,
svo sem Barclays, Lloyds, Deutche
og Dresdner hafa ekki lagzt af
'þótt Nomura. Morgan Stanley, J.P.
Morgan, Hambros, Solomon Bros
og Rothschild hafi um langan aldur
gert sig gildandi í verðbréfavið-
skiptum, útboðum á fjölbanka- eða
einkaútboðslánum og beinum lán-
um, þar á meðal fyrir Fiskveiðasjóð
íslands. Japönsku risamir, Sumi-
tomo, Sanwa og Dai Ichi Kangayo,
sem em ef til vill stærstu bankar
heims, hafa mtt sér til rúms á vest-
rænum fjárfestingar-
mörkuðum undanfarin
ár. Allir eru þeir til
dæmis með viðskipti
við íslenskar peninga-
stofnanir og fyrirtæki,
svo sem Fiskveiðasjóð
og Landsvirkjun, auk
ríkissjóðs. Loks má
nefna, að brezkum
smásölubönkum
gengur þokkalega,
þegar á allt er litið,
þótt „Building Societi-
es“ sem komin eru inn
á smásölumarkaðinn
veiti þeim nú harða
samkeppni og þeir
hafi þurft að laga
rekstur sinn og stefnu að nýjum
aðstæðum.
Öll þessi rekstrarform em í fullu
gildi, en hafa vitaskuld tekið breyt-
ingum gegnum tíðina. Breyting-
amar era miklar og örar um þessar
mundir. Á Vesturlöndum em þær
tilkomnar fyrir tilstilli markaðarins,
óska viðskiptavina og hugkvæmni
stjómenda fjármálafyrirtækja.
Upplýstir löggjafar og framsýn
stjórnvöld setja markaðnum um-
gerð og leikreglur. Innan þeirra ber
þeim að spjara sig. Upplýstir
starfsmenn fjölmiðla em það að-
hald sem tryggir að settar leikregl-
ur séu í heiðri hafðar. Sérhæfíng
fyrirtækja, hvort sem er í fram-
leiðslu vöra eða þjónusíu, leiðir í
flestum tilfellum til aukinnar fram-
leiðni, lægri kostnaðar og bættrar
þjónustu.
Ef lög ná jafnt til allra þarf ekki
að bera kvíðboga fyrir framtíð vel
rekinna fjárfestingabanka, en
nokkuð skortir á að svo sé. Fisk-
veiðasjóður greiðir eignarskatt af
öllum eigum sínum, þar með talið
öllu eigin fé. Einkabanki greiðir
hins vegar einungis skatt af þeim
hluta eiginfjár, sem ekki er mynd-
aður af hlutafé. Staða bankans og
mat hluthafa ræður því, hvort arð-
ur er greiddur eða ekki. Ef tap er
á rekstri einkabanka er yfirleitt
ekki greiddur arður, eða mjög lítill
arður. Einnig má benda á að ekk-
ert lagaákvæði hindrar viðskipta-
banka í að veita lán til langs tíma,
en fjárfestingarlánasjóðir hafa ekki
heimild til að taka á móti innlánum.
Eru núgildandi lög um
fjárfestingarlánasj óði úrelt?
Þótt lög um Fiskveiðasjóð ís-
lands frá árinu 1976 kunni að hafa
verið góð fyrir sinn tíma, em þau
löngu úrelt. Annars vegar vegna
gjörbreytingar á erlendum fjár-
magnsmörkuðum í kjölfar form-
og lagabreytinga síðastliðinn hálf-
an annan áratug og hins vegar
vegna þeirra breytinga sem orðið
hafa á íslenskum fjármagnsmark-
aði á sama tíma, þótt mun hægar
hafí miðað hér á landi en víðast
hvar í OECD-löndum. Vilji menn
fjalla um þessi mál á opinbemm
vettvangi af skilningi og viti verða
þeir að hafa í huga og taka með í
reikninginn, að núgildandi lög um
Fiskveiðasjóð 44/1976, svo og regl-
ur, tálma aðlögun að breyttu
rekstrar- og viðskiptaumhverfí.
Einnig er nauðsynlegt að kynna sér
lög 123/1993 um lánastofnanir
aðrar en viðskiptabanka og spari-
Síðustu misseri hefur
hlutverk ffárfestingar-
lánasjóða nokkuð verið
til umræðu hér á landi.
Már Elísson segir að
eðlilegt hljóti að teljast,
að spumingar vakni
með gjörbreyttu efna-
hagsumhverfí um hvað-
eina sem lýtur að fjár-
málastofnunum, ekki
sízt með hliðsjón af
þörfum atvinnulífsins.
Sumar staðhæfíngar
sem birzt hafi á prenti
um fjárfestingarlána-
sjóði séu þó greinilega
byggðar á misskilningi
á starfsemi sjóðanna.
Aðrar séu beinlínis
rangar.
sjóði. Áhrif þessara laga á núver-
andi reglugerðir og starfsemi Fisk-
veiðasjóðs eru af hinu góða, en ná
of skammt, því að lög sjóðsins sem
slík halda áfram gildi sínu og tak-
marka athafnafrelsi hans. Þó má
segja, að ákvæði um að lána til
annarra fyrirtækja en þeirra, sem
nú em skilgreind í þrengri merk-
ingu sem sjávarútvegsfyrirtæki, sé
rýmkað.
Nefnd undir forystu Birgis ísleifs
Gunnarssonar hefur skilað áliti og
tillögum um gagngerar breytingar
á lögum Fiskveiðasjóðs Islands.
Framvarpið gerir ráð fyrir að sjóðn-
um verði breytt í hlutafélag. Ég
vil árétta mikilvægi þess, að góður
tími verði gefinn til að kynna þessa
breytingu, áður en hún tekur gildi,
ekki sízt fyrir erlendum viðskipta-
vinum sjóðsins. Allir, sem til
þekkja, vita og skilja, hversu við-
kvæmur fjármagnsmarkaðurinn er
fyrir róttækum breytingum, til
dæmis á réttarstöðu fyrirtækja.
Lagt er til í tillögum Birgis, að
hlutafé Fiskveiðasjóðs verði í meiri-
hlutaeign ríkisins um tíma eftir
breytinguna, til að gefa nýju stjóm-
armynstri hjá sjóðnum/bankanum
tækifæri til að sanna, að breyting
á réttarstöðu og eignarformi ein
sér skipti ekki máli fyrir rekstur
og afkomu sjóðsins. Þetta er í sam-
ræmi við greinargerð, sem undirrit-
aður sendi frá sér skjótlega eftir
að Fiskveiðasjóður hóf að taka lán
á eigin spýtur, án milligöngu sér-
stakrar ríkisstofnunar og greinar-
gerð a_f sama stofni skrifaða árið
1990. í ársbyrjun 1991 samþykkti
stjórn Fiskveiðasjóðs í meginatrið-
um drög að fmmvarpi til laga um
lánastofnanir aðrar en viðskipta-
Már Elísson
banka og sparisjóði. Þar var að
finna heimildarákvæði um breyt-
ingu fjárfestingarlána í hlutafélög,
með svipuðum fyrirvörum og er að
fínna í áliti Birgis.
Þótt lög um tiltekna starfsemi
hætti að vera í samræmi við kröfur
tímans, gerir það ekki stofnun þá
eða starfsemi, sem lögin ná til,
óþarfa eða úrelta. Lögum um við-
skiptabanka og sparisjóði var
breytt verulega fyrir nokkrum
ámm til samræmis við breytingar,
sem gengið hafa yfír fjármagns-
markað OECD-ríkja undanfarin ár,
og hafa haft víðtæk áhrif víða um
heim. Enginn léti sér til hugar
koma að sú lagabreyting væri til
vitnis um að viðskiptabankar og
sparisjóðir væru úrelt þing og
óþarfír.
Dregizt hefur á langinn að færa
löggjöf Fiskveiðasjóðs í nútíma-
legra horf, þrátt fyrir nokkrar at-
rennur í þá átt. Þessi dráttur er
augljóslega mjög bagalegur.
Ástæðurnar er margar. Meðal ann-
ars var nauðsyn talin á því að
tengja saman endurskoðun löggjaf-
arinnar og breytingu á eignar-
formi. Skynsamlegt hefði verið að
láta endurskoðun laganna hafa for-
gang, með eignarformsbreytingu,
ef góð samstaða næðist um það,
að öðram kosti án hennar. Hún
má koma síðar, enda yfirlýst stefna
ríkisstjórnarinnar að breyta henni
á kjörtímabilinu.
Varasamt getur verið að setja
þrönga löggjöf, njörva niður
ákvæði, sem ekki er unnt að breyta
nema með lagasetningu. Eins og
dæmin sanna getur það tekið lang-
an tíma. Vænlegra er að setja
rammalöggjöf, sem veitir nægilegt
svigrúm til að bregðast við tiltölu-
lega tíðum breytingum starfsum-
hverfís í nútíma þjóðfélagi. Hafa
margar nágrannaþjóðir okkar
bmgðið á þetta ráð. Jafnframt
hafa eftirlitsstofnanir verið efldar,
en þær eiga að tryggja að skynsam-
legar leikreglur og góðir viðskipta-
hættir séu í heiðri hafðir og veita
viðskiptavinum lágmarksvemd.
Samkeppni
Heyrzt hafa raddir um hættu á
innrás erlendra banka. Ekki virðist
slíkt vera í sjónmáli. En setji stór
erlendur heildsölubanki eða smá-
sölubanki upp útibú hér á landi og
hefji samkeppni við íslenzkar lána-
stofnanir, má búast við að „mörg-
um kotbóndanum munu þykkja
verða þröngt fyrir duram“. Vafa-
samt er að slíkt gerist í bráð nema
í samvinnu við íslenzkt fyrirtæki.
Mjög fá íslenzk fyrirtæki eiga bein-
an aðgang að erlendum fjármagns-
markaði, en þeim fer þó smám
saman flölgandi. Mörg stórfyrir-
tæki með góða eiginfjárstöðu, sem
sýnt hafa og sannað góðan rekstur
gegnum tíðina, fá enn sem komið
er ekki lán erlendis, nema með
ábyrgð Fiskveiðasjóðs, Iðnlána-
sjóðs eða viðskiptabanka. Ljóst má
þá vera hver er staða lítilla fyrir-
tækja, þótt þau séu með traustan
rekstur og hafi ævinlega staðið í
skilum, að ekki sé talað um fyrir-
tæki, sem átt hafa í erfiðleikum.
Lítið þýðir fyrir þau að leita á inn-
lendan markað, - hvað þá erlendan
markað.
Nauðsynlegt er fyrir þann, sem
starfar við fyrirtæki eins og fjár-
festingalánabanka, að fylgjast
grannt með því sem er að gerast
víða um heim, þekkja kröfur mark-
aðarins og skilja eðli þeirra og
áhrif. í löndum, þar sem stjórnvöld
skilja bezt hlutverk sitt í efnahags-
málum, jafnvel þar sem sósíal-
demókratar hafa ráðið ríkjum
meira og minna, eru afskipti þeirra
af markaðnum takmörkuð við setn-
ingu laga og reglna, sem tryggja
að viðurkenndum leikreglum sé
fylgt. Slík stjómvöld létu sér tæp-
ast hugkvæmast að setja lög þess
efnis, að tiltekin fyrirtæki skuli
sameinast, né setja lög sem kveða
á um að eitt rekstrarform, til dæm-
is peningastofnana, sé öðru betra.
Höfundur er forstjóri Fiskveiða-
sjóðs íslands.