Morgunblaðið - 14.12.1995, Blaðsíða 46

46 FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Námur íslands
FYRIR skömmu var
haldin viðamikil ráð-
stefna um námur á ís-
landi á vegum um-
hverfisráðuneytisins,
Náttúruverndarráðs,
Náttúrufræðistofnun-
ar íslands og Skipu-
lags ríkisins í sam-
vinnu við iðnaðar- og
landbúnaðarráðuneyt-
ið. Það er ekki oft að
-svo margir opinberir
aðilar standi saman að
fundarhaldi um eitt tii-
tekið málefni. Öðrum
þræði stafar þetta af
því að löggjöf um jarð-
efnavinnslu tilheyrir
öllum þremur ráðuneytunum sem
talin eru upp hér að framan. Slík
dreifing laga er ekkert einsdæmi í
íslenskri löggjöf, en á hinn bóginn
virðist ósamræmið milli laganna um
jarðefnavinnslu í fljótu bragði vera
meira en gengur og gerist á öðrum
sviðum þar sem lög skarast. Hin
skýringin og um leið megin ástæðan
fyrir því að ráðstefnan var haldin
er sú staðreynd að ástand og skipan
í efnistökumálum í landinu er al-
mennt í miklum ólestri. Þetta
ófremdarástand hefur verið til um-
fjöllunar í fjölmiðlum að undan-
förnu og kom glöggt fram í máli
talsmanna sem stóðu að ráðstefn-
unni.
Hvað er að?
Ekki er deilt um að efnistaka og
námuvinnsla hefur oft farið fram
af miklu skeytingarleysi í garð
g. þeirra sem nýta náttúruna á annan
hátt en að eyða henni eða um-
breyta. í mörgum tilfellum er
reyndar um gamlar syndir að ræða,
sem í sumum tilfellum má iappa
upp á með því að ganga betur frá.
Það er hins vegar deginum ljósara
og kom skýrt fram á ráðstefnunni
að óábyrg og miður
vistvæn nýting jarð-
efna í landinu mun lík-
lega halda áfram að
öllu óbreyttu. Rót
vandans er í megin
atriðum tvískipt. í
fyrsta lagi hefur boð-
skapurinn um sjálf-
bæra nýtingu náttúru-
auðlinda ekki skilað sér
nægjanlega til þeirra
sem eiga beinna hags-
muna að gæta í efni-
stökumálum, þ.e. tii
þeirra sem standa í
sölu og mokstri á jarð-
efnum. I öðru lagi er
löggjöfin um jarðefna-
vinnslu alls endis ófullnægjandi.
Sjálfbær nýting
Með sjálfbærri nýtingu jarðefna
er átt við að framkvæmdaaðilar
verði að taka tillit til sjónarmiða
óbeinna hagsmunaaðila, eins og t.d.
útivistarfólks og hins skipulagða
ferðamálageira, þegar efnistaka
stendur fyrir dyrum. Einnig er átt
við nauðsyn þess að framkvæmda-
aðilar hugi að efnahagslegum lang-
tímasjónarmiðum. í þessu sambandi
þarf einkum að huga að því hvar
og hvernig efnin eru nýtt og hvern-
ig gengið er frá námum að verki
loknu. Á ráðstefnunni var bent á
að bruðlað væri með ákjósanlegt
steypuefni í ýmiss konar fyllingar
þar sem nota ætti önnur hentugri
jarðefni. Einnig var vikið að fyrir-
hyggjuleysi í útflutningi á gjalli og
vikri og bent á að e.t.v. væri verið
að selja landið fyrir slikk og útiloka
okkar eigin framtíðarmöguleika á
fullnaðarnýtingu efnanna. Þá var
athygli vakin á nauðsyn þess að
vanda til útreikninga þegar spáð er
í hagstærðir í jarðefnavinnslunni.
Færð voru rök fyrir því að kostnað-
arþættir vægju upp ágóða af út-
Vandamál í námu-
vinnslu felast mestpart
í slakri löggjöf, segir
Hilmar J. Malmquist,
sem hér skrifar um
námur á Islandi.
flutningi Hekluvikurs. Slíkir út-
reikningar eru hins vegar flóknir
og ef sambærilegum reikniaðferð-
um væri beitt á ýmsar aðrar at-
vinnugreinar er nokkuð víst að jarð-
efnavinnslan lenti ekki í aftasta
sæti. Á hinn bóginn verður að hafa
í huga að jarðefnavinnsla gegnir
sérstöðu í nýtingu náttúruauðlinda,
en það er sú staðreynd að ólífræn
jarðefni eru ekki endurnýjanleg á
sama hátt og lifandi auðlindir. End-
urnýjunartími flestra jarðefna er
afar langur. Hraun og aðrar sér-
stæðar jarðmyndanir á borð við
gjall- og klepragíga endurnýjast t.d.
ekki nema á 1000-4000 ára fresti.
Þar sem ekki hefur tekist til sem
skyldi með nýtingu á helstu lifandi
auðlind íslendinga, þorskinum, sem
þó endurnýjast ár hvert, þá er þeim
mun brýnna að standa skynsamlega
að nýtingu enn takmarkaðri auð-
lindar eins og jarðefnin eru. Það
eru töluverðir hagsmunir í húfi.
Gera má ráð fyrir að í dag starfi
um 1.000 manns við ýmiss konar
jarðefnavinnslu og að veltan sé um
2% af þjóðarframleiðslunni. Hér er
efnistaka í vegagerð undanskilin,
en erfitt er að henda reiður á hag-
tölum í því sambandi. Þó bendir
flest til að í vegagerð fari ár hvert
a.m.k. jafn mikið af möl, sandi og
bólstrabergi og notað er til bygging-
ar og fyllingar, þ.e. 2-3 milljónir
tonna. I öllu falli þá koðna fyrr-
Dr. Hilmar J.
Malmquist
greindar tölur í samanburði við
efnahagsstærðir í ferðaþjónustunni.
Gjaldeyristekjur einar sér af erlend-
um ferðamönnum námu á sl. ári
15 milljörðum. Þá eru verðmætin
sem felast upplifun hinna íjölmörgu
íslendinga á náttúru landsins slík
að ekki er neinn vegur að festa þar
á tölu.
Lögleysan
Rauður þráður í máli framsögu-
manna á ráðstefnunni, ekki síst
þeirra löglærðu, var að núverandi
töggjöf um jarðefnavinnslu væri
ófullnægjandi. Sér í lagi varð mönn-
um tíðrætt um gagnsleysi tiltekinn-
ar málsgreinar í 5. grein nýju lag-
anna um mat á umhverfisáhrifum.
Fimmta grein laganna, sem eru frá
maí 1993, kveður á um þær fram-
kvæmdir sem ávallt eru háðar mati
á umhverfisáhrifum. Það hefur
reyndar verið skoðun þeirra sem
gerst þekkja til að fyrrnefnd máls-
grein, sem fjallar um efnistöku-
staði, hafi verið út í hött frá upp-
hafi. Fyrir því eru mjög gildar
ástæður vegna þess að margir
bundu vonir við að lögin myndu
bæta úr eldri lagasetningum, eink-
um 17. og 29. grein náttúruvernd-
arlaganna, sem flölluðu um efnis-
töku en voru bæði óskýrar og veik-
ar. Gagnsleysi umræddrar máls-
greinar felst í því að stærðarmörkin
á matskyldum efnistökustöðum eru
þvílík að hverfandi líkur eru á því
að nokkur náma muni nokkurn tím-
ann gangast undir mat á umhverfis-
áhrifum. Viðmiðunarmörkin eru
efnistökustaðir sem eru stærri en
50 þús. m2 eða 150 þús. m3, sem
eru verulega stórar námur og sára-
fáar slíkar eru á landinu í dag. í
málsgreininni stendur þar að auki
„malarnámur" innan sviga á eftir
orðinu efnistökustaðir sem býður
upp á mjög þrönga túlkun. Þá var
einnig búið svo um hnútana í lögun-
um að þær námur sem voru ofan
stærðarmarkanna og höfðu starfs-
leyfi fyrir 1. maí 1994 í síðasta
lagi, þ.e, rétt tæpu ári eftir gildis-
töku laganna, þurfa ekki að fara í
umhverfismat fyrr en starfsleyfið
verður endurnýjað. Auðvitað er all-
ur gangur á því hve lengi starfs-
leyfi varir en aðalatriðið er náttúru-
lega hvort það verði um seinan að
huga að vernd nátttúru og umhverf-
is þegar starfsleyfið er útrunnið.
Það má heldur ekki gleymast að
það tekur ekki nema 2-3 klukku-
tíma að rústa lögulegum gjallgíg.
Gagnsleysi málsgreinarinnar um
efnistökustaði kemur e.t.v. best
fram í því að lögin ná ekki yfir þær
námur sem langmest er af í land-
inu, þ.e. námunum sem eru undir
stærðarmörkunum, sem jafnframt
eru þær námur sem hafa valdið
hvað mestum umhverfisspjöllum.
Hvað er til ráða?
Til að snúa af óheillabrautinni
þarf að hefjast strax handa um
lagabætur. Þetta á jafnt við um
lögin um mat á umhverfisáhrifum
og náttúruverndarlögin. Mikilvægt
er að Alþingi tryggi að faglega sé
unnið að endurbótunum svo að ekki
verði hjakkað í sama farinu. Hér á
ég fyrst og fremst við að þekking
og menntun í jarðfræði í landinu
verði nýtt til hins ýtrasta. í því
sambandi er mjög brýnt að mynda
heildstæðan gagnagrunn sem bygg-
ir á fyrirliggjandi þekkingu og
gögnum og þá þarf ekki síður að
efla jarðfræðirannsóknir. Tilfellið
er að ein af ástæðunum fyrir því
hvernig bruðlað hefur verið með
jarðefni er að nægjanlega vitneskju
hefur skort um þætti eins og dreif-
ingu, magn og gæði jarðefnanna.
Afar mikilvægt er að þeir aðilar
sem nýta náttúruna á óbeinan hátt,
t.d. ferðaþjónustan ásamt hinum
íjölmörgu samtökum og nefndum
um náttúru- og umhverfisvernd,
láti lagabæturnar sig varða og viðri
skoðanir sínar. Núverandi löggjöf
hallar í vil landeigendum og verk-
tökum með allt of ríka áherslu á
sjónarmið einkaeignarréttarins.
Mestu skiptir að átta sig á því að
nýting jarðefna er ekki einkamál
neins. Þegar upp er staðið er ís-
lensk náttúra á þurru Iandi þjóðar-
eign, rétt eins og sjávarauðlindin.
Höfundur er forstöðumaður Nátt-
úrufræðistofu Kópnvogs.
Menning - íþróttir
UNDANFARNA daga hafa dun-
ið í fjölmiðlum fréttir af vali höfuð-
borgar okkar sem einni af níu
menningarborgum Evrópu árið
2000.
Sjálfumglaðir forystumenn
borgarstjómar hafa lýst því með
mörgum fögrum orðum hversu
mikill heiður og ávinningur þessi
útnefning væri og orðið tíðrætt um
þá kynningu og athygli sem hún
hefði fyrir borgina og landið í heild,
hversu þetta væri allri menningu
til framdráttar sem og fleiri þátt-
um, til að mynda ferðamanna-
straumur ykist af þessu tilefni.
Þessi skyndilega hugljómun
pólitískra forsvarsmanna borgar-
innar er að mörgu leyti skiljanleg
þó ekki virðist sem samband við
listamenn sé í hávegum haft ef
marka má ummæli listfræðings í
DV nýlega.
Hinsvegar er gleðileg sú hugar-
farsbreyting sem felst í þessari
ánægju borgarstjórnar að vekja
verðskuldaða athygli á kostum og
möguleikum borgarinnar, einkum
ef borin eru saman viðhorf núver-
andi stjómenda við tilraunum
ýmissa félaga og félagasamtaka
til þess að vekja athygli á Reykja-
víkurborg.
Fijálsíþróttasamband íslands
(FRÍ) hefur um langt skeið lagt
mikla áherslu á að koma Reykja-
víkurborg á framfæri. Á áttunda
áratugnum og fram á þann níunda
stóð það fyrir árlegum fijáls-
íþróttamótum sem nefndust
Reykjavíkurleikar. Þessi mót voru
vel þekkt víða um heim og til
keppni á þeim komu margir heims-
þekktir fijálsíþrótta-
menn og voru unnin
hér afrek sem getið
var um í fréttum á al-
þjóðavettvangi.
Rey kj avíkurborg
studdi þetta mótahald
og hvatti til þess eftir
fremsta megni.
Vegna þeirrar stað-
reyndar að í Reykjavík
var um nokkurt árábil
ekki boðleg aðstaða
fyrir fijálsíþróttamót
lögðust þessi mót af
en með tilkomu glæsi-
legrar fijálsíþróttaað-
stöðu á Laugardals-
velli var með tilstyrk
og velvilja borgaryfirvalda haldið
veglegt vígslumót hinn 17. júní
1993 með þátttöku fijálsíþrótta-
manna frá níu þjóðum sem hingað
komu til keppni við okkar besta
fijálsíþróttafólk.
í framhaldi af þessu vel heppn-
aða móti ákvað FRI að vinna að
árlegu alþjóðlegu móti hér í
Reykjavík, sem bæri nafn borgar-
innar. Til þessa 'verkefnis hafði
sambandið fullan stuðning og
hvatningu borgaryfirvalda.
Allmikil vinna var lögð í að
kynna fyrirhugað mót og varð
ávinningurinn sá að a þingi Evr-
ópusambands fijálsíþróttamanna
haustið 1993 var mótið valið ásamt
um 20 öðrum mótum víðs vegar
um Evrópu sem sérstakt boðsmót
Evrópusambandsins, ekki hvað síst
vegna vel heppnaðs vígslumóts
Laugardalsvallar þá um sumarið.
Kynning á mótinu tókst vel, um
það vitnar mikill fjöldi
fyrirspurna hvað-
anæva að úr heimi-
num frá frægu frjáls-
íþróttafólki sem hafði
hug á þátttöku í því.
Sökum takmarkaðs
fjármagns, þrátt fyrir
góðan ^ stuðning
Reykj avíkuíborgar,
þótti rétt að fara hægt
af stað í uppbyggingu
mótsins og var því
fyrst og fremst lögð
áhersla á samstarf við
Norðurlöndin, enda
varð uppistaðan á
mótinu 1994 Norður-
landameistaramót í
kastgreinum og komu hingað
margir heimsþekktir kastarar og
háðu harða keppni við okkar bestu
kastara.
Verður haldið alþjóðlegt
frjálsíþróttamót í
Reykjavík árið 2000?
Magnús Jakobsson
skrifar um afstöðu
fijálsíþrótta í
borginni í dag.
Árangur þessara Reykjavíkur-
leika varð sá að á þingi Evrópu-
sambandsins um haustið var end-
urnýjaður gæðastimpill þess fyrir
mótið 1995 eftir harða keppni við
Magnús
Jakobsson
önnur mót sem sóttu stíft eftir
honum. Sem fyrr lagði FRI mikla
vinnu fram til kynningar bæði á
þinginu og fyrir það.
Skömmu eftir þing Evrópusam-
bandsins kom hinsvegar í ljós að
áhugi núverandi forráðamanna
Reykjavíkurborgar á áframhald-
andi stuðningi við Reykjavíkurleik-
ana var ekki fyrir hendi. Því var
ljóst að án stuðnings borgarinnar
var ekki grundvöllur að standast
þær kröfur sem Evrópusambandið
gerir um mót af þeim gæðaflokki
sem hér um ræðir. Af þessu var
ljóst að FRÍ var nauðugur sá eini
kostur að skila inn til Evrópusam-
bandsins viðurkenningu þess á
mótinu þar sem enginn möguleiki
var á mótshaidi samkvæmt alþjóð-
legum staðli.
í Ijósi þeirrar umræðu sem verið
hefur og mun verða er rétt að
vekja athygli á þeirri baráttu sem
FRI hefur staðið í um margra ára
skeið við að koma íþróttaviðburð-
um hér á framfæri við umheiminn
og þá ekki hvað síst á mjög góðri
fijálsíþróttaaðstöðu í Reykjavík.
Flestum er ljós sú staðreynd að
íþróttir eru ekki síðri til þess að
vekja athygli á landi og þjóð en
önnur menning sem hér er iðkuð,
á alþjóðavettvangi eru íþróttamenn
okkar oft stór hluti af þekkingu
manna á íslandi.
Til áréttingar þessu er rétt að
benda á að öll menning hérlendis
ásamt íþróttum tilheyra sama
ráðuneyti ríkisins, menntamála-
ráðuneytinu, og má því segja að
hér sé um að ræða tvær greinar
af sama meiði.
Sá fjárhagsstuðningur sem
Reykjavíkurborg héfur lagt til
Reykjavíkurleika er ef til vill ekki
mikill í árlegu framlagi borgarinn-
ar til lista, menningar og íþrótta,
þó hann skipti sköpum í tilveru
þeirra, sennilega er um hreina
smámuni að ræða ef borið er sam-
an við þann kostnað sem borgin
þarf að leggja í sem ein af menn-
ingarborgum Evrópu árið 2000.
Samkvæmt uþplýsingum er fjár-
hagsáætlun Kaupmannahafnar,
sem er menningarborg Evrópu
1996, um 11 milljarðar íslenskra
króna og þó ekki sé gert ráð fyrir
nema níunda hluta þeirrar upp-
hæðar er hér um verulega ijárhæð
að ræða.
Forseti borgarstjórnar hefur lát-
ið svo um mælt að ráðamenn
borgarinnar myndu sníða sér stakk
eftir vexti í þessum efnum. Af
þeim orðum má ætla að fyllsta
aðhalds verði gætt án þess að
skerða í neinu þá reisn sem hlýtur
að fylgja slíkri útnefningu. Til þess
að gera nú allri menningu og
íþróttum jafnt undir höfði væri
óskandi að forystumenn borgar-
innar sniðu sér örlítið stærri stakk,
það þyrfti ekki mikla stækkun til
þess að stuðningur við Reykjavík-
urleika rúmaðist innan hans.
Væri þessi vilji fyrir hendi myndi
Fijálsíþróttasambandið einskis
láta ófreistað til þess að vinna
Reykjavíkurleikum þann sess Evr-
ópusambandsins sem þeir höfðu,
þrátt fyrir harða samkeppni við
mót annarra borga.
Niðurstaða mín er því sú að það
væri Reykjavíkurborg til mikils
sóma að vera í sviðsljósinu á sem
flestum sviðum árið 2000 og fijáls-
íþróttamenn geti með stolti haldið
hér alþjóðlegt fijálsíþróttamót sem
lið í þeirri menningu, Iista- og von-
andi íþróttahátíð, sem einkenna
mun árið í heild og á þann hátt
sýnt okkar ágæta fijálsíþóttafólki
virðingu og þökk fyrir þá miklu
landkynningu sem það hefur innt
af hendi árum saman.
Höfundur er fyrrvcrandi formnð-
ur FRÍ.