Morgunblaðið - 04.02.1996, Side 18

18 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
RANNSÓKNARMENN við Grenlæk taka sér pásu, f.v. Erlendur Björnsson bóndi á Seglbúðum, Jóhannes Sturlaugsson líffræðingur,
Gísli Sveinsson veiðivörður og Ólafur Birgisson kvikmyndatökumaður.
FYRR Á árum bendir flest til
að miklum mun meira hafi
verið af sjóbirtingi í íslensk-
um vatnakerfum en hin
seinni ár. Mikið var af hon-
um í stórvötnum Suð-
urlands, s.s. Skaftár- og Kúðafljóts-
svæðunum, Eldvatni, Tungufljóti,
Þjórsá, Olfusá og Hvítá. Einnig var
talsvert af sjóbirtingi í ýmsum ám
á sunnanverðu Vesturlandi, einkum
á sunnanverðu Snæfellsnesi, s.s. í
Staðará sem fræg var fyrir stóra
birtinga. Og vel þekktir voru stórir
sjóbirtingar í ám á Vestfjörðum,
sérstaklega á Barðaströnd.
í ám í Húnavatnssýslu voru þeir
aldrei ráðandi, enda sjóbleikja ein-
kennandi á því svæði auk laxins, en
sjóbirtingar voru þó alls ekki sjald-
séðir og oft komu vænir fískar á
land. Þegar austar dró á Norður-
landi varð sjóbirtingur þó sjaldséð-
ari. Á þeim slóðum er þó ein af
meginsjóbirtingsám landsins í dag,
Litlaá í Kelduhverfí, en það er önnur
saga.
Seinni árin er ljóst að sjóbirtings-
stofnar hafa dregist saman á öllum
þessum svæðum. Þeir sjást varla
lengur norðanlands, utan í Litluá,
og á Vestfjörðum og stórir sjóbirt-
ingar Staðarár heyra að mestu sög-
unni til. Fiskinum snarfækkaði í ám
á Vesturlandi, í Hvítár/Ölfusárkerf-
inu og einnig fækkaði fiskinum mik-
ið í Þjórsá. Meginvígi hans var eftir
sem áður í stórám austar á Suður-
landi, þar eru sterkustu stofnarnir,
en jafnvel þar virðist sem hallað
hafí undan fæti.
Ekki liggur fyrir tæmandi vitn-
eskja um hvað hafí valdið þessum
samdrætti margra stofna. Álþýðu-
skýringar drógu óhóflegar veiðar til
ábyrgðar, t.d. í Hvítá og Ölfusá þar
sem gífurlegar veiðar voru stundað-
ar árum saman í Kaldaðamesi og á
Hrauni. Þá er vinsælt að kenna vor-
veiði á sjóbirtingi um með þeim rök-
um að sami fiskurinn verði ekki
veiddur tvisvar og snjallara væri að
leyfa honum að ganga óáreittum til
sjávar og einskorða veiðarnar við
síðsumar og haust er fiskurinn geng-
ur aftur í ferskt vatn til að hrygna.
En fiskifræðingar eru sammála um
að slíkt sé sjaldnast eða aldrei við-
hlítandi skýring þótt hún kunni oft
að vera hluti af stærra dæmi.
En síðustu tvö árin hefur sjóbirt-
ingurinn rétt nokkuð úr kútnum.
Jóhannes var þá sjálfur við rann-
sóknir á sjóbirtingi austur í Grenlæk
á vatnasvæði Skaftár í fyrra og seg-
ir mikið magn af físki hafa verið á
ferðinni. Víðar af slóðum sjóbirtings
hafa þær fregnir borist að meira
hafi verið af fiski en áður.
Huliðsheimur
• * ■ • .
ingsins
að opnast
Sjóbirtingur, eða sjógenginn urriði, er ein-
kennisfískur stóráa á austanverðu Suður-
landi. Þrátt fyrir það hefur
JÓHANNES Sturlaugsson við
uppskurð á sjóbirtingi í Fitj-
arflóði í Grenlæk í fyrra.
Mælimerkinu var komið fyrir
i kviðarholi fisksins og saum-
að fyrir.
ósköp lítið verið vitað um
lífshætti hans. Viðamiklar
tvískiptar rannsóknir hóf-
ust á sjóbirtingi í fyrra.
Öðrum hlutanum stýrir
Jóhannes Sturlaugsson, líffræðingur hjáVeiðimálastofnun.
Rannsóknir hans byggjast m.a. á notkun nýrrar tegundar rafeinda-
merkinga við skráningu atferlis- og umhverfísgagna.
Guðmundur.Guðjónsson ræddi við Jóhannes og forvitnaðist um
fyrstu niðurstöður og hagnýti þeirra.
Lítið vitað...
Þrátt fyrir allt hefur afskaplega
lítið verið vitað um Iífshlaup sjóbirt-
ings og samspilun hans við umhverf-
ið. Hann hefur verið afskiptur í rann-
sóknum á kostnað laxins sem talinn
hefur verið verðmætari fisktegund.
Gott dæmi um vanþekkingu er sú
trú furðu margra þrautreyndra
stangaveiðimanna enn í dag að þeir
séu að veiða nýgenginn sjóbirting í
apríl og maí þegar hið sanna er að
bjarti vorfískurinn er geldingur sem
gekk í ána haustið áður og er á leið
til hafs með eftirlifandi hrygningar-
fiskum.
Ymsar athuganir hafa þó verið
gerðar á sjóbirtingi, bæði sunnan-
Iands og í Borgarfírði, allra góðra
gjalda verður, en mikið hefur vantað
upp á í þekkingarbankanum og
mörgum spurningum ósvarað.
En nú skyldi bætt úr þessu. Jó-
hannes lýsir rannsóknarverkefninu:
„Verkefnið samanstendur af tveimur
viðamiklum rannsóknarverkefnu. Sá
hluti verkefnisins sem að mér snýr
hefur það að meginmarkmiði að
kanna gönguhegðun og vöxt sjóbirt-
ings með notkun íslenskra rafeinda-
merkja svokallaðra mælimerkja, en
þau voru ýmist sett í kvið fiskanna
eða á bak þeirra. Merki þessi mæla
og skrá í minni tímatengdar upplýs-
ingar um dýpið sem fiskarnir fara
um í ferskvatni og sjó og einnig hita-
stigið á því dýpi.“
Þessar rannsóknir Jóhannesar eru
hluti af fjölþættu rannsóknarverk-
efni sem hann stýrir og bera heitið
„notkun mælimerkja við rannsóknir
á fari og vexti laxfiska í sjó“. Það
verkefni er stykrt af Rannsóknarráði
íslands, en sjóbirtingshluta þess
styrkja einnig framleiðandi merkj-
anna, Stjörnu Oddi hf. og Veiðifélag
Grénlækjar.
Rannsóknirnar eru sem fyrr segir
annar liður tvíþætts verkefnis, en
fyrir hinum þættinum fer Magnús
Jóhannsson fiskifræðingur í útstöð
Veiðimálastofnunar á Selfossi. Þar
er lögð áhersla á að safna miklu
magni gagna um sjóbirtingsstofn
Grenlækjar með hefðbundnum að-
ferðum. Lögð er áhersla á þætti eins
og vöxt fiska, aldurssamsetningu
stofnsins, dánartölu, veiðiálag og
sveiflur í stofnstærð.
„Það er mjög mikilvægt að rann-
sóknir þessar skuli reknar samhliða
því á þann hátt stóreykst notagildi
beggja verkefna og þekking á lífs-
háttum og lífsferli sjóbirtings mun
og hefur þegar stóraukist. Það er
einmitt forsendan fyrir því að mark-
mið beggja verkefna verði tryggt,
að ná hámarksnýtingu fiskistofnsins
samhliða fullum viðgangi hans“.
Hvers vegna Grenlækur?
„Grenlækur er aflasælust áa í
sýslunni og reyndar aflahæsta urr-
iðaveiðiá landsins 1994, en saman-
tekt á aflatölum á landsvísu fyrir
1995 liggja ekki fyrir. Undangengin
tvö ár hefur árlega verið landað á
íjórða þúsund urriðum auk bleikju-
aflans. Auk þess að skarta stærsta
sjóbirtingsstofni landsins, er Gren-
lækur ekki síður þekktur fyrir stór-
vaxinn sjóbirting, en þar veiðast allt
upp í 12-14 punda fiskar. Þetta til
samans gerir Grenlæk að einhverri
merkilegustu sjóbirtingsá veraldar
og víst er að náttúrufegurðin eykur
enn á vægi þess titils."
Góðar heimtur
Jóhannes er spurður út í fram-
kvæmdina sjálfa og heldur áfram:
„Vorið 1995 voru 44 sjóbirtingar
mælimerktir í Fitjarflóðum Gren-
læks, þeir lengdar- og þyngdar-
mældir auk þess sem hreistursýni
voru tekin til aldursgreiningar. Við
veiðar og merkingar naut Veiðimála-
stofnun dyggrar aðstoðar heima-
manna og félaga í stangaveiðifélag-
inu Ármönnum. Merktu birtingarnir
voru á bilinu 36 til 66 sentimetrar,
bæði fiskar sem höfðu hrygnt um
veturinn og geldfiskar. Þeir voru
allir að hefja sitt 6.-8. aldursár, en
höfðu verið í læknum 3-5 ár áður
en þeir gengu fyrst til sjávar og
voru að fara í annað til fjórða sinn
til sjávar.
Endurheimtur á mælimerkjum
voru góðar, í heild 50%. 14 fískar
veiddust í vorveiði og var átta þeirra
sleppt aftur til þéss að þeir gætu
gengið til sjávar. Af þeim 38 fiskum
sem þá gátu komist til sjávar með
mælimerki í sér eða á, veiddust síð-
an sjö á stöng í ágúst og september
og einn til viðbótar í ádrátt í októ-
ber, en það er 21% af sjógengna fisk-
inum.“
Og hvers urðuð þið vísari?
„Upplýsingarnar sem merkin
söfnuðu síðasta sumar eiga sér ekki
hliðstæðu í sjóbirtingsrannsóknum
og þessi viðbótarvídd sem merkin
hafa opnað varðandi gönguhegðun
sjóbirtings hefur því strax bætt mjög
miklu við það sem þekkt var um
þessa fískitegund í sjó og varðandi
göngur fiskanna úr og í sjó. Út frá
þeim er hægt að skoða þessa þætti
bæði í ferskvatni og í sjó og spann-
aði lengsti ferillinn 4 mánuði.
Niðurstöðurnar sýna, að í fersk-
vatni heldur sjóbirtingurinn sig
dýpra á daginn en að nóttunni og
er það einkum áberandi hjá sjóbirt-
ingum í kjölfar sjógöngu, sem komn-
ir voru á efri veiðisvæðin þar sem
meira er um hyiji. Gögn yfir vatns-
hita ferskvatnsins sýna hve mikinn
mun í hita fiskurinn getur verið að
upplifa á tímabilinu í heild og innan
sólarhringsins, en mesti munur á
nóttu og degi gat numið hátt í 9
gráður á selsíus.
I
>
t
I
I