Morgunblaðið - 20.04.1996, Blaðsíða 26

26 LAUGARDAGUR 20. APRÍL 1996
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Islenskt er nafn þitt
íslensk er þjóðin sem arfínn
þinn geymir.
íslensk er tunga þín skír
eins og gull.
(Margrét Jónsdóttir.)
ÁRIÐ 1991 setti
Alþingi ný lög um ís-
lensk mannanöfn er
leystu af hólmi lög
sem gilt höfðu óbreytt
frá 1925. Lagasetn-
ingin 1991 átti því
langan aðdraganda,
enda höfðu tvívegis
verið lögð fram stjórn-
arfrumvörp ásamt
rækilegum greinar-
gerðum, 1955 og
Jónas
Kristjánsson
1971, uns loks heppnaðist í þriðju
atrennu að semja og setja hin
nýju lög á árunum 1989-91. Hefði
því mátt vænta þess að fullburðug
skepna mundi fæðast eftir svo
miklar fijógjafir og langan með-
göngutíma. En svo brá þó við að
einungis var skammt liðið á þriðja
ár frá setningu laganna þegar þau
töldust úrelt orðin, og setti dóms-
málaráðherra þá enn á fót nefnd
sérfræðinga til að endurskoða þau.
Að höfðu samráði við ráðherra
töldu nefndarmenn þó rétt að
semja frumvarp til nýrra manna-
nafnalaga. Það frumvarp hefur
síðan verið til umræðu og meðferð-
ar á Alþingi á liðnum vetri. Af
athugasemdum sem frumvarpinu
fylgja er ljóst að nefndin hefur í
sumum greinum verið borin ráð-
um, vegna þess að „hörð and-
staða“ hefur komið frá einhveijum
mönnum ónefndum; og síðan hafa
setumenn löggjafarsamkundunnar
smám saman verið að krukka í
frumvarpið eins og siður er til.
Slíkt er vitanlega þeirra réttur; en
það er þá með sama hætti réttur
þegnanna að efast um að nýmæli
frumvarpsins um íslenskar nafn-
giftir horfi að öllu leyti til bóta.
íslendingar hafa um langan ald-
ur verið einlægir málverndarmenn.
Á nítjándu öldinni tókst þeim með
undraverðum hætti að* hreinsa rit-
mál sitt af dönskum áhrifum sem
lengi höfðu tíðkast. Enn í dag er
hugsjónin lifandi og viðleitnin vak-
andi að sporna móti erlendum
áhrifum, en nú berast þau einkum
frá hinu engilsaxneska málsvæði.
Háskóli íslands er borgarvirki ís-
lenskrar menningar, og þar eru í
öndvegi verndun og rannsóknir
íslenskrar tungu og bókmennta. Á
vegum Menntamálaráðuneytisins
og Háskólans starfa sérstakar
stofnanir til ræktar tungunnar,
íslensk málnefnd og íslensk mál-
stöð, en Orðabók Háskólans sinnir
rannsóknum og undirbýr útgáfu
vísindalegrar orðabókar. Kennsla
og ræktun móðurmálsins nær síð-
an með nokkrum hætti gegnum
skólakerfið allt niður í barnaheim-
ili og vöggustofur. Allir fjölmiðlar
rækja þessa sömu viðleitni, og ber
sérstaklega að lofa tvo hina
stærstu og öflugustu þeirra á

9.900
Verö frá kr.
hvora leið meö
flugvallarskatti
Sala: Wihlborg Rejser, Danmörku,
Sími: 0045 3888 4214
Fax: 0045 3888 4215
PCI lím og fúguefni
meðal, Ríkisútvarpið
og Morgunblaðið.
Báðir þessir fjölmiðlar
hafa málfróða menn í
þjónustu sinni og birta
að staðaldri ýmsa
þætti til fróðleiks og
verndar íslenskri
tungu. Fram kemur
furðulega lifandi
áhugi alþjóðar á máli
sínu. Menn spyija í
sífellu hvort þetta sé
rangt mál eða rétt;
menn kvarta yfir mál-
villum og röngum
framburði sem þeir
þykjast heyra; menn
hringja í síma eða skrifa bréf til
stofnana og fjölmiðla, til að færa
fróðleik eða láta í ljós skoðanir
sínar á hinu og öðru varðandi ís-
lenska tungu.
En þegar kemur að nöfnunum,
þá breytist viðhorfið. Þá koma
ýmisskonar tilfinningar og taka
völdin. Fólk langar til að heiðra
eða gleðja ástkæran ættingja, föð-
ur eða móður með því að flytja
nöfn þeirra áfram til ungra barna,
og það jafnvel þótt nafnið sé óís-
lenskt eða virðist ónefni í margra
augum. Stundum er ekki víst að
litlu börnin verði nógu mörg til
að gefa nöfn allra kærra ættingja
og vina sem menn fýsir að yngja
upp, og þá vaknar hneiging til að
slá tveimur nöfnum saman í eitt
— sem kann þá á stundum að
verða ærið ankannalegt. Þegar
slík ræktarsemi ræður ferðinni við
nafngiftir er því líkast sem smekk-
vísi manna og tilfinning brenglist
fyrir réttu og fögru íslensku máli.
Og þá er sérstök þörf aðhalds og
leiðbeiningar af hálfu löggjafanna
sem setja reglur um íslensk
mannanöfn.
íslendingar skulu bera
íslensk eiginnöfn
Stórhöfða 17, við Gullinbrú,
sími 567 4844
Af athugasemdum með hinu
nýja lagafrumvarpi má glögglega
ráða hver sé meginástæða til þess
að nú á að breyta nafnalögunum
sem aðeins hafa gilt í fáein ár.
Það er eftirtalið ákvæði í 2. grein:
„Eiginnafn skal vera íslenskt eða
hafa unnið sér hefð í íslensku
máli.“ í athugasemdum með nýja
frumvarpinu segir að þessi grein
hafi verið „umdeildasta grein
mannanafnalaganna frá 1991“.
Til að friða þá sem óánægðir eru
á nú að fella þetta ákvæði brott:
„ekki er lengur tilskilið að eigin-
nafn skuli að jafnaði vera ís-
lenskt,“ segir í athugasemdunum.
Það er að segja, lögunum skal
breytt til hagræðis fyrir þá sem
langar að bijóta þau. Ef einhver
skemmir hús þá skal skemmdin
löghelguð. Ef íslenska þegna lang-
ar að spilla tungunni og taka upp
erlend orð (að þessu sinni erlend
nöfn) þá skal það heimilað með
lögum.
Ofurlitlar hömlur á þó að leggja
á innstreymi erlendra nafna.
Helsti varnagli er sá að nafnið
„skal geta tekið íslenska eignar-
fallsendingu". Þetta skilyrði ætti
þó ekki að verða til mikils trafala
fyrir þá sem vilja taka upp erlend
skírnarnöfn, því að þorri erlendra
nafna er þannig vaxinn að með
einhveijum hætti má klína á þau
eignarfallsendingu. Um þetta seg-
ir í greinargerðinni: „Á meðal
nafna sem taka íslenska eignar-
fallsendingu eru t.d. flest nöfn sem
eru endingariaus í nefnifalli, öll
karlmannsnöfn sem enda á -i í
nefnifalli og öll kvenmannsnöfn
sem hafa nefnifallsendinguna -a.“
Þetta eru aðeins dæmi um þijá
flokka erlendra nafna — sem að
vísu eru geysilega stórir og fjöl-
skrúðugir hver um sig. Og til að
víkka gáttina enn betur kemur
síðan eftirfarandi undanþága:
„Þegar þannig stendur á að end-
ingarleysi í eignarfalli á sér kerfis-
bundnar samsvaranir í íslensku
máli verður þó að fallast á það í
tökunöfnum. Dæmi um slíkt er
t.d. karlmannsnafnið Ross, sbr.
íslenska nafnorðið foss.“
„Nafnið má ekki bijóta í bág
við íslenskt málkerfi," segir enn
fremur í lagafrumvarpinu. En
þetta er ekki haldmikil stoð fremur
en eignarfallsendingin, því að fjöl-
mörg kynleg nöfn sem ekki munu
teljast bijóta móti 'málkerfinu
hljóta að berast með erlendum
innflytjendum, og síðan fá þau að
festa hér rætur með lögbundnum
íslendingar hafa einir
allra germanskra þjóða
varðveitt þann foma sið,
segir Jónas Kristjáns-
son, að kenna sig við
föður eða móður.
hætti. Hið nýja lagafrumvarp
krefst þess ekki að innflytjendur
sem fá íslenskt ríkisfang skipti um
nafn, og er það vissulega vel far-
ið. En vandalaust væri síðan að
sporna við því að framandleg er-
lend skírnarnöfn festi hér rætur
með komandi kynslóðum. Slíkt
viðnám er einmitt í lögunum sem
nú gilda (frá 1991): „Eiginnafn
skal vera íslenskt ...“ Nú á að
ryðja þeirri hömlu úr vegi, opna
gáttina, skemma tunguna!
Islendingar skulu kenna sig
við föður sinn eða móður
Islendingar hafa einir allra
germanskra þjóða varðveitt þann
forna sið að greina sig frá öðrum
mönnum samnefndum með því að
kenna sig við föður eða móður.
Þetta er eitt meðal fegurstu og
dýrmætustu einkenna íslenskrar
tungu og menningar. Frá því að
sögur hófust á Norðurlöndum hef-
ur faðirinn venjulega orðið fyrir
valinu til auðkennis, en þó var í
fornöld einnig nokkuð algengt að
menn væru kenndir við mæður
sínar. Um skeið lagðist sá siður
niður, en tók aftur að tíðkast á
þessari öld og var góðu heilli lög-
festur 1991.
Á seinni öldum fóru sumir ís-
lendingar að nota svokölluð ættar-
nöfn að hætti erlendra þjóða. Þetta
voru einkum menn sem höfðu
dvalist erlendis eða þóttust fínni
heldur en „almúginn“ heima fyrir.
Stundum lögðust þessi ónefni nið-
ur þegar upphafsmennimir féllu
frá, en oftar loddu þau við niðja
þeirra í karllegg kynslóð eftir kyn-
slóð. Þjóðhollir menn skildu hvílík-
ur ósómi þetta var, og með nafna-
lögunum frá 1925 var bannað að
taka upp ný ættarnöfn. En það
sýnir viðnámsleysi íslendinga og
vesaldóm að menn hafa í sífellu
reynt að lauma inn nýjum og nýj-
um ættarnöfnum í trássi við lögin,
og tekist það svo vel að fjöldi slíkra
nafna hefur margfaldast á þessari
öld — líklega meir en sjötugfald-
ast, ef marka má það sem segir
í greinargerð með nýja lagafrum-
varpinu. Og sama heimild sýnir
að á næstu ámm eftir gildistöku
nafnalaganna í nóvember 1991,
sem enn bönnuðu ný ættarnöfn
skilmerkilega, hélt þessi ófögnuð-
ur áfram að magnast með ofboðs-
legum hraða. Fram á mitt ár 1994
bættust við 635 ný ættarnöfn, en
aðeins 71 var fellt niður á sama
tíma. Fjölgunin nemur 564 á hálfu
fjórða ári! Öllum má ljóst vera að
á fáum áratugum munu ættar-
ónefnin tortíma hinum forna
menningararfi vorum, ef ekkert
verður að gert. Þetta hefur nefnd-
in, sem samdi nýja frumvarpið,
glögglega skilið, og hún „hugðist
... því leggja til að farinn yrði sá
meðalvegur í þessu efni að öll
ættarnöfn breyttust smám saman
í millinöfn, með því móti að ófædd-
ir niðjar þeirra sem nú bera ættar-
nöfn mættu bera þau sem milli-
nöfn ásamt föður- eða móðurnafni
en ekki sem ættarnöfn ... Það
orðalag sem nefndin hafði í huga
var nokkurn veginn eftirfarandi:
„Hver maður skal kenna sig til
föður eða móður þannig að ...
Maður sem ber ættarnafn má þó
bera það áfram en það gengur
ekki til niðja hans ...“ En nefndin
varð þess áskynja „að víða væri
hörð andstaða gegn því að nokkuð
yrði hróflað við ættarnöfnum.
Hefur nefndin því ekki talið raun-
hæft að halda þessari tillögu til
streitú. Nefndin telur þó enn að
þessi millinafnaleið sé besta leiðin
út úr þeim ógöngum sem kenni-
nafnakerfi Islendinga hefur ratað
í.“ Ég leyfi mér að taka undir
þessi orð og harma það að undir-
búningsnefndin skyldi vera borin
ráðum.
Getur nokkrum blandast hugur
um hvað hér er að gerast? Löggjaf-
arþing íslendinga ætlar vitandi
vits að setja lög sem munu í senn
opna gáttir fyrir erlendum eigin-
nöfnum í stað íslenskra, og jafn-
framt tortíma þeim ævaforna
nafngiftarsið að hver maður kenni
sig við föður sinn eða móður.
Ekki leyni ég því að margt fleira
fýsir mig að segja um hið nýja
nafnafrumvarp og breytingartil-
lögur þær sem allsheijarnefnd
Alþingis hefur á því gert. En.hér
er ekki tóm til meiri málaleng-
inga. Ég hef aðeins staldrað við
þau atriði sem ég tel stefna í
mestan voða. Mér er kunnugt um
að mikil andstaða er gegn því að
frumvarpið verði samþykkt
óbreytt svo sem það er nú. Ég er
einn í flokki margra sem telja ráð-
legast að fresta setningu nýrra
mannanafnalaga uns tími hefur
gefist til að undirbúa þau rækilega
„að bestu manna yfirsýn“. En ef
Alþingi hyggst knýja fram nýja
lagasetningu nú í vor, þá skora
ég á þingmenn að sjá til þess að
í lögunum verði eftirtalin ákvæði:
1. Eiginnafn skal vera íslenskt
eða hafa unnið sér hefð í íslensku
máli.
2. Óheimilt er að taka upp nýtt
ættarnafn hér á landi.
3. Öllum skal vera skylt að
kenna sig við föður sinn eða móð-
ur.
Höfundur er forstöðumaður stofn-
unar Árna Magnússonar.
Vinnuskólinn
í Reykjavík
Sumarvinna skólafólks
FYRIR einu ári
gjörbreytti R-listinn
vinnutilhögun 14 og
15 ára unglinga er
sóttu um vinnu í
Vinnuskólanum.
Þetta þýddi verulega
kauplækkun hjá þess-
um unglingum. Við
sjálfstæðismenn í
borgarstjórn mót-
mæitum þessum
áformum R-listans en
án árangurs. Nú á að
halda áfram á þessari
braut og taka fyrir
skólafólkið 16-17 og
18 ára. Nú þegar hef-
ur verið samþykkt í stjórn Vinnu-
skólans og í borgarráði vinnutil-
högun 16 ára unglinga. Hér eftir
verða þeir eingöngu ráðnir í „ungl-
ingavinnu“ undir verkstjórn
Vinnuskólans og Skógræktarfé-
lags Reykjavíkur. Vinnutími og
lengd ráðningartímabils verður
verulega stytt, sem þýðir kaup-
lækkun miðað við síðasta ár. 15
ára unglingar sem voru í Vinnu-
skólanum á sl. ári og urðu þá fyr-
ir hinni miklu skerðingu, bjuggust
að sjálfsögðu við að fá almenna
vinnu hjá Reykjavíkurborg í ár.
Miðað við þessa breytingu skulu
þau dvelja í vinnuskólanum eitt
ár til viðbótar. í nóvember sl. skip-
aði borgarstjóri vinnuhóp, sem
átti að gera tillögu um verkefni
og fyrirkomulag um atvinnuúr-
ræði í þágu unglinga og ungmenni
í borginni. Annars vegar skal mið-
að við atvinnulaus ungmenni utan
skóla og hins vegar við skólafólk
sem sækist eftir vinnu yfir sumar-
mánuðina.
Kauplækkun
Á síðasta borgarráðsfundi var
skýrsla þessa vinnuhóps lögð fram
í tillögum vinnuhópsins kemur
fram að öllu skólafólki, af ár-
göngum sem verða 16, 17 og 18
ára á árinu, verði boðin vinna ef
sótt er um á tilskildum tíma, en
vinnutíminn og lengd
ráðningarímabils verði
styttri en á sl. ári þ.e.
7 klst. á dag 5 daga
vikunnar í 6 eða 7 vik-
ur fyrir 16 ára og 8
vikur fyrir 17 og 18
ára. Þá er lagt til að
eingöngu unglingar
19 ára og eldri verði
ráðnir í afleysinga-
vinnu.
Á undanförnum
árum höfum við sjálf-
stæðismenn leitast við
að bjóða öllu skóla-
Hilmar fólki 16-25 ára vinnu
Guðlaugsson a.m.k. í 8 vikur án
skilyrða.'Með því töldum við að
þar væri verið að létta undir með
fjölskyldum þessara unglinga,
Um er að ræða grund-
vallarbreytingar, segir
Hilmar Guðlaugsson,
á vinnutilhögun á sum-
arvinnu unglinga.
bæði fjárhagslega og félagslega.
Ég benti einnig á þetta grundvall-
arsjónarmið í fyrra við gerð fjár-
hagsáætlunar R-listans en þessi
skoðun mín hlaut ekki náð fyrir
augum R-listans og gerir það að
sjálfsögðu heldur ekki núna.
Að lokum vil ég ítreka að hér
er um að ræða grundvallarbreyt-
ingu á vinnutilhögun á sumarvinnu
unglinga, ekki aðeins hjá Vinnu-
skólanum heldur einnig hjá eldri
unglingum sem fram að þessu hafa
fengið almenna vinnu hjá Reykja-
víkurborg án skilyrða, við garð-
yrkjustörf, við gatnagerð og hjá
Skógræktinni. Hvað kemur næst -
ágætu borgarfulltrúar R-listans?
Höfundur er borgarfulltrúi Sjálf-
stæðisflokksins og í stjórn Vinnu-
skólans.