Morgunblaðið - 20.04.1996, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 20. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Stofnanir með
„norrænt notagildi“
STJÓRNMÁLAMENN hafa nú
sagt sitt í framhaldssögunni um
endurskipulagningu norrænu
stofnananna. Mörg stóryrði hafa
fallið, talað var um „slátrun“ og
„svik við norrænt samstarf“. Sem
betur fer getur lokan-
iðurstaðan orðið á allt
annan veg. Að tiltrú
norrænna stjómmála-
manna og annarra
valdhafa á norrænum
stofnunum muni auk-
ast. Allt opinbert nor-
rænt samstarf byggist
nefnilega á pólitískum
vilja almennings og
þeirra sem taka
ákvarðanirnar.
Ástæða þess að út-
tektin „norrænt nota-
gildi“ var gerð, er sú
að lítill hópur nor-
rænna stjómmála-
manna sagðist hafa
misst trúna á að norrænt samstarf
hefði nokkurt gildi umfram þá til-
finningalegu fullnægingu sem hafa
mætti af því að starfa saman. Þetta
vantraust kom fram í skýrslu um
endurbætur sem fimm ráðherrar
og fimm þingmenn lögðu fram um
áramótin 1994/1995 að beiðni
Norðurlandaráðs og Norrænu ráð-
herranefndarinnar. Þörfin á endur-
bótum var rökstudd með niður-
stöðu þjóðaratkvæðagreiðslnanna
um aðild að ESB. Spurt var hvort
nægur pólitískur vilji væri til að
halda norrænu samstarfí áfram.
ESB var í fyrirrúmi og Norðurlönd-
in sundruð. Margir stjórnmála-
menn, bæði í Danmörku og Sví-
þjóð, héldu því fram að norrænt
samstarf væri úr sér gengið og
gamaldags, dýrt og óskilvirkt. Þeg-
ar meirihlutinn reyndist vera á
öðru máli varð niðurstaðan sú að
norrænu samstarfi skyldi halda
áfram, en sýnt yrði fram á beinan
árangur þess og aukið gildi á
áþreifanlegri hátt en hingað til.
Hugtakið „norrænt notagildi"
var sett fram. Sumir hafa skopast
að því, aðrir vilja meina að í orðinu
notagildi felist fjárhagslegt nota-
gildi. Þannig hugsuðu
þó ekki endurbóta-
sinnarnir. Þeir héldu
því fram að allt sem
unnið væri að í nor-
rænu samstarfi ætti
að verða til þess að
leiða áfram hugsun-
ina á bak við norrænt
samstarf og að við
nálguðumst enn frek-
ar raunverulegan nor-
rænan samruna. And-
stæðan er sú að menn
láti sér nægja að gæta
þess sem þegar hefur
áunnist með sam-
starfinu eða að það
hreinlega kaffærist í
þróuninni. Varðandi það síðast-
nefnda vaknaði sú spurning hvort
um tvíverknað væri að ræða milli
þess sem unnið væri í löndunum
hveiju um sig, í norrænu sam-
starfi og Evrópusamstarfi - vissu-
lega réttmæt spurning.
Það var langt frá því að sérfræð-
inganefndin sem gerði úttektina
„norrænt notagildi" væri skipuð
„skriffinnum" fjármálaráðuneyt-
anna. Þrír af fimm fulltrúum í
hópnum höfðu starfað á pólitískum
vettvangi. Þegar þeir gáfu samtals
19 stofnunum einkunnina „lágt
notagildi“, brast á stormur, bæði
í löndunum þar sem þessar stofn-
anir eru staðsettar og í menningar-
geiranum. í flýtinum gleymdu
menn því að samtals 28 stofnanir
fengu góða einkunn, þar með tald-
ar þær mikilvægustu.
Ánnar útbreiddur misskilningur
var sá, að ástæða þessarar
„slátrunar" væri þörfin fyrir sparn-
að, sem er alrangt. Samstarfsráð-
herrar Norðurlanda, sem skipuðu
nefndina, sögðu að það fjármagn
sem ef til vill kynni að sparast
mætti nota til að fjármagna ný
norræn verkefni, sem kemur sér
vel á tímum sem nú, þegar ekki
er mögulegt að auka við fjárlögin.
Ég fékk síðan sem fram-
kvæmdastjóri Ráðherranefndar-
skrifstofunnar það verkefni að
vinna úr tillögum starfshópsins og
koma með tillögur um aðgerðir,
þ.e. um það hvort starfseminni
skyldi haldið áfram eða henni
hætt. Eiginlega fannst mér þetta
Engn norrænu sam-
starfi mun ljúka alveg,
segir Par Stenback,
í kjölfar stofnanaúttekt-
ar sem nú hefur verið
samþykkt.
vera allt of fáir kostir; það hlyti
að finnast einhver þriðja leið. Og
hún fólst 1 endurskipulagningu.
Eftir gagngerar breytingar ætlar
ráðherranefndin, að fimm stofnan-
ir geti á þennan hátt öðlast nýtt
líf með meira notagildi. Margar
stofnanir höfðu sjálfar dregið
þessa ályktun og lagt af eigin
rammleik út í jákvæða endurskipu-
lagningu. Sem dæmi má nefna
Norrænu listamiðstöðina í Svea-
borg. Gagnrýniraddirnar þögnuðu
þegar stofnunin sjálf og forstjóri
hennar féllust á róttæka endur-
skipulagningu sem felur í sér að
leggja stofnunina niður í núverandi
mynd og endurreisa hana sem
nýja stofnun með breiðara starfs-
svið. Eftir er að útfæra feriið í
smáatriðum, en sannað þykir að
þörf hafi verið á endurskipulagn-
ingu, sem fylgjendur núverandi
ástands vildu þó ekki viðurkenna.
í Helsingfors verður því áfram
norræn listamiðstöð, sem verður
tvímælalaust enn mikilvægari í
framtíðinni.
En hvað með þær átta stofnanir
sem þrátt fyrir allt verða lagðar
niður? Fjórum eða fimm þeirra
hafði fyrir ijórum árum verið til-
kynnt að þær yrðu ekki reknar
áfram með íjárveitingu af norrænu
fjárlögunum. Þýðir þetta að sam-
starfinu á átta sviðum verði hætt?
Nei, samstarfið heldur áfram, þó
það verði í annarri mynd, aðallega
í formi fjármögnunar á verkefnum
eða sem netkerfi. Ég nefni sem
dæmi Norrænu tölfræðiárbókina,
sem verður gefín út áfram þrátt
fyrir það að Norræna hagstofan
verður lögð niður. Enginn mun
heldur hindra að stofnun sem verð-
ur tekin af norrænu íjárlögunum
starfi áfram sem norræn stofnun,
fjármögnuð af heimalandinu eða
öðrum aðila. Mín niðurstaða er ein-
hliða: Engu norrænu samstarfi
mun ljúka alveg í kjölfar þeirrar
stofnanaúttektar sem nú hefur
verið samþykkt.
Nokkur orð um framtíð norræna
málsamstarfsins. Á þessu sviði
hafa neikvæðar umsagnir frá sér-
fræðingum verið lagðar til grund-
vallar nýjum jákvæðum tillögum.
Ástæðan fyrir því að Norræna
mála- og upplýsingamiðstöðin í
Helsingfors verður formlega lögð
niður er sú, að ráðherranefndin
ætlar að hefja í hennar stað rekst-
ur nýrrar stofnunar með breiðari
starfsvettvang og bættum mögu-
leikum á að ná til almennings.
Vissulega hefur Norræna mála-
og upplýsingamiðstöðin unnið
prýðilegt starf meðal sænskukenn-
ara í Finnlandi en ekki hugað
nægilega að aðalatriðinu, nefni-
lega því hvernig auka megi tengsl
Finnlands við hin norrænu löndin
með því að bæta kunnáttuna í
skandinavískum málum og með
kynningu á finnskri tungu, sem
norrænu tungumáli, annars staðar
á Norðurlöndum. Ætlunin er að
snúa sér nú í auknum mæli að ís-
lensku og þeim vandamálum sem
henni eru tengd. Nýja stofnunin á
og að nýta norrænt menningar-
Par
Stenback
Höfundarréttur og
almannahagsmunír
VÍÐA um lönd er nú
fjallað opinberlega um
stöðu rithöfunda og
þróun höfundarréttar.
Ástæðan er sú að
Menningarmálastofn-
un Sameinuðu þjóð-
anna, UNESCO, sam-
þykkti á fundi í október
sl. að lýsa 23. apríl dag
bóka og höfundaréttar.
Mér þykir vel til fallið
að hér á landi verði
dagurinn m.a. notaður
til að skýra hve víðtækt
gildi höfundarréttur
hefur og nefna sumt
sem betur má fara í
lögum og samningum
sem byggjast á þeim rétti.
Viðleitni til að styrkja höfundar-
rétt og framkvæmd laga, reglu-
gerða og samninga sem hvíla á
honum er að líkindum oftast talin
einhliða sérhagsmunagæsla.
Reyndar er engum blöðum um það
að fletta að með ákvæðum höfunda-
laga um eignarrétt höfunda á verk-
um sínum, einkarétt þeirra til að
birta þau og ákvæðum um bann
við því sem getur skert höfundar-
heiður og höfundarsérkenni er verið
að gæta hagsmuna höfunda. í lög-
unum er almannahagsmuna einnig
gætt með ýmsum hætti; ákvæði
sett sem auðvelda víðtæk not aj:
vemduðum verkum.
Allur 2. kafli laganna
fjallar um vissar tak-
markanir á höfundar-
rétti. Þær eru einkum
fólgnar í heimildum
sem gefnar eru í lög-
unum til að gera ein-
tök af verki til einka-
nota, til að taka verk
í safnrit, útvarpa verk-
um og ljósrita verk.
Fyrir verk sem tekin
eru í safnrit, flutt í
útvarpi eða birt með
öðrum hætti skal þó
koma greiðsla og aðili
sem óskar eftir að fá
að ljósrita verk um-
fram einkanot skal gera um það
samning við samtök höfundarrétt-
arfélaga eða höfund.
Ef við leiðum hugann að forsend-
um þess að hafa höfundalög ætti
fljótlega að verða ljóst að það þjón-
ar almannahagsmunum að höfund-
arréttar sé vel gætt í lögum og
framkvæmd þeirra gangi sómasam-
lega. Fái námsgagnahöfundar, rit-
höfundar og aðrir listamenn ekki
sanngjarnar greiðslur fyrir verk sín
hlýtur það að bitna á starfí þeirra
og árangri þegar til lengdar lætur.
Það er leitun á landi þar sem reynt
er að semja og gefa út hvers konar
rit fyrir jafn fámenna þjóð og ís-
lendinga. Á tískumáli tímans, við-
skiptamálinu, heitir þetta að vera
bundinn við þröngan markað. Það
geta ekki margir haft tekjur sem
heitir af því að semja og gefa út
fyrir íslenskan bókamarkað. Því er
mikilvægt að farið sé að lögum og
þeir samningar gerðir sem eiga að
tryggja höfundum tekjur af verkum
sínum og útgefendum nægan hagn-
að til að halda áfram. Hvernig til
tekst hefur víðtæk áhrif á þróun
íslenskrar tungu og menningar;
ræður miklu um dýpt og breidd ís-
lenskra bókmennta og gæði náms-
efnisins sem uppvaxandi kynslóð
kynnist.
Ör þróun þeirrar tækni, sem beitt
er við að gera eintök af ritverkum
eða hluta þeirra og dreifa hugverk-
um milli lands- og heimshoma í
tölvutæku formi, gerir kröfu um
að lög, reglur og samningar fylgi
þróuninni og vemdi starfgrundvöll
þeirra sem skapa verkin. Að þessu
hefur m.a. verið unnið af samtökum
rétthafa, Fjölís, sem hafa annast
samninga um vissa heimild skóla
til að ljósrita úr útgefnum verkum.
Bætt hefur verið við höfundalög
ákvæðum sem heimila slíkum sam-
tökum samninga um fjölföldun og
innheimtu gjalda fyrir hana. Samn-
ingar Fjölís og menntamálaráðu-
neytisins hafa hins vegar ekki verið
kynntir nægilega vel. Þá ályktun
Hörður
Bergmann
dreg ég af því hve margir höfundar
í Hagþenki — félagi höfunda fræði-
rita og kennslugagna verða varir
við ljósritun umfram það sem samn-
ingar heimila, jafnvel þannig að
heilu verkin eru tekin til handar-
gagns og seld nemendum. Það er
enn ekki nægilega ljóst innan skóla-
kerfisins að samkvæmt gildandi
samningum má aðeins Ijölfalda
stutta þætti úr hverju riti og 20%
hið mesta eða 30 blaðsíður. Og fjöl-
földun er aðeins heimil til bráða-
birgðanota og ekki til geymslu í
birgðum. Um ljósritun umfram það
sem heimilað er í samningum Fjölís
verður að semja við hlutaðeigandi
rétthafa.
Það þjónar almanna-
hagsmunum, segir
Hörður Bergmann, að
höfundarréttar sé vel
gætt í lögum.
Ég tel það einnig alvarlegt mál
hve dræm viðbrögð Fjölís hefur
fengið hjá fulltrúum ríkisvaldsins
við kröfum um samninga fyrir þá
ljósritun verndaðra verka sem fer
fram annars staðar en í skólum
hins opinbera, þ.e. hjá öðrum opin-
berum stofnunum. Slíkir samningar
hafa verið í gildi annars staðar á
Norðurlöndum { meira en áratug.
Það verður að teljast meiri háttar
skammsýni að beita ríkisvaldi okkar
til að tefja sanngjörn viðbrögð við
viðleitni til að framfylgja lögum,
vernda höfundarrétt og starfsskil-
yrði höfunda og útgefenda á tímum
sem auðvelda jafnt og þétt hvers
konar afritun.
samstarf til að auka vinsældir
skandinavísku málanna í Finnlandi
og snúa sér beint að almenningi
og ákvarðanatökuaðilum.
Augljóst er að þær breytingar
sem standa fyrir dyrum verða sárs-
aukafullar hvað varðar sumar
stofnananna. Á síðasta ári hófu
tvær nýjar stofnanir störf, báðar
með aðsetur í Noregi og breyting-
amar snerta þær að sjálfsögðu
ekki. Þannig er hér á engan hátt
verið að fara inn í ferli samdráttar
og lokana, heldur er verið að gera
úttekt á starfseminni, úttekt sem
er nauðsynleg, ekki síst til að þeir
sem taka hinar pólitísku ákvarðan-
ir glati ekki trúnni á samstarfið.
Það er ekki auðvelt fyrir þá að
skilja og kynnast störfum norrænu
stofnananna, sem eru 49 talsins.
Það tók mig sjálfan eitt og hálft
ár að læra á alla þætti norræna
kerfisins. Nú eru þessir aðilar þó
alla vega búnir að fá vottorð um
að þetta stóra stofnanakerfi starfi
vel næstu ár.
Stofnanaúttektin hefur fætt af
sér ýmsar nýjar hugmyndir og það
hefur verið ánægjulégt að sjá að
norrænt samstarf, sem stundum
er ásakað fyrir að vera ekkert
annað en pappírsverksmiðja, á sér
marga vini og málsvara. Það, hvað
umræðan hefur verið áköf og á
köflum haft á sér blæ áróðursher-
ferðar gegn úttektinni allri, á sér
öðru fremur tvær skýringar. Önnur
er sú, að hver og einn stendur
vörð um sitt svið, eins og skiljan-
legt er, og hin er sú, að þeir eru
fáir sem hafa raunverulega yfirsýn
og innsýn í norræna samstarfs-
kerfið, enda byggist það á víð-
tækri valddreifingu til samstarfs-
sviðanna og innan þeirra. Norrænu
samstarfsráðherrarnir fengu því
það, a.m.k. að hluta til, vanþakk-
láta hlutverk að sjá um að ákvarð-
anirnar yrðu teknar um þessa end-
urskipulagningu. Fagráðherra-
nefndunum, hverri á sínu sviði, er
nú falið að sjá um að ákvarðanim-
ar komi til framkvæmda og koma
í veg fyrir að þær útvatnist og
verði að engu fyrir tilstilli ýmissa
þrýstihópa.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Norrænu róiöherranefndarinnar.
Að lokum skal á það minnt að
hér á landi eru greiðslur fyrir af-
not bóka á almenningsbókasöfnum
í engu samræmi við það sem tíðk-
ast annars staðar á Norðurlöndum.
Og engar greiðslur koma enn til
höfunda vegna bóka í skólabóka-
söfnum. Þetta getur hvorki talist
góð menningarpólitík né í samræmi
við góða viðskiptahætti. Hvað
skyldu aðrar starfstéttir í þjóðfé-
laginu segja ef ríkið tæki vöruna
sem þær eru að reyna að selja sér
til lífsframfæris og hefði hana til
útlána handa almenningi án þess
að teljandi bætur kæmu fyrir? Að
þessu máli er vikið í greinargerð
með frumvarpi, sem liggur fyrir
Alþingi um breytingu á höfunda-
lögumogvakinathygliá,,... nauð-
syn þess að endurskoða ákvæði um
greiðslur til höfunda fyrir afnot
verka í bókasöfnum og verði
greiðslurnar látnar ná til allra höf-
unda sem hagsmuna eiga að gæta
vegna verka á bókasöfnum". í
frumvarpinu er þó ekki að finna
tillögur um þetta efni enda er því
markað það þrönga hlutverk að „
... aðlaga löggjöf landsins að hinu
almenna verndarstigi hugverka í
Evrópusambandslöndunum“. M.a.
er lagt til að höfundarréttur hald-
ist í 70 ár frá láti höfundar í stað
50 ára eins og nú er. Sú tillaga
þjónar ekki hagsmunum höfunda,
útgefenda eða almennings að mínu
mati. Með slíku lagaákvæði yrði
fé sem gæti runnið til skapandi
starfs og útgáfu nýrra verka bund-
ið við minni gagnsemd og ýmiss
konar útgáfustarf torveldað að
óþörfu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Hagþenkis - félags höfunda fræði-
rita og kennslugagna.