Morgunblaðið - 13.10.1996, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ELÍN byggir frásögn sína
á einkabréfum, dag-
bókum, frásögnum,
sem lifað hafa í munn-
legri geymd, og öðrum
óprentuðum og prent-
uðum gögnum. Hún gefur lesandanum inn-
sýn í aðstæður einstaklinga en lýsir um
leið lífí fólksins í landinu á þessum tíma.
Þannig er bókin aldarspegill þar sem að-
stæður kvenna fyrr á tíð eru í brenni-
punkti en kallast jafnframt á við nútímann.
Dramatísk lífssaga
MEÐ .
ortiðina
í FAR TESKIN U
SÓLVEIG, dóttir Sigurveigar og uppalin hjá ömmu sinni
maddömu Hólmfríði, með dætrum sínum Herdísi og Pálínu í
fremri röð og fyrir aftan þær Jórunn, Steinunn og Hólmfríður.
í formála bókarinnar greinir Elín Pálma-
dóttir frá tildrögum þess að hún hóf að
grafast fyrir um þessar konur úr ætt sinni
og spinna um þær sagnavef:
„Saga er alltaf uppgötvun, ævintýri
byggt yfír nokkur spor. Þau eru ekki þrösk-
uldurinn. Þau má með elju rekja úr skrám,
bréfum, dagbókarbrotum og frásögnum,
munnlegum eða skráðum, sem iðulega eru
líka sögusagnir er gengið hafa manna í
milli og skrifaðar hafa verið eftir minni
einhvers. Þetta má tína fram en það er því
miður ekki sagan öll. Sagan samanstendur
af tengslunum milli þessara oft strjálu spora
og persóna. þar verður að brúa bilin. Það
er reynt að gera í þessari sögu, með skoðun
á tíma, aðstæðum og umhverfí — og leyft
sér svolítið hugmyndaflug þar sem stak-
steina vantar tii að stikla á.
A þetta vað var ekki lagt af ásetningi
og með stefnu á áfangastað. Kveikjan nán-
ast hending. Símhringing um miðnætti.
Grúskari spurði formálalaust: Hvar eru
bréfín sem hann Jónas skrifaði henni Hólm-
fríði? Hvaða Hólmfríði? Henni Hólmfríði
formóður þinni! Og hvaða Jónas? Nú hann
Jónas Hallgrímsson! Um kynni þeirra reynd-
ust skrifaðar sögusagnir. En við leit að
þessum bréfum komu í ljós önnur sem vöktu
forvitni. í annan stað nálgaðist höfundur
Sólveigu ömmu sína og Jón afa við það að
vera skikkaður til að segja frá æviferli
þeirra á ættarmóti. í þeirri heimildaleit
vakti ekki síður spumingar dramatísk lífs-
saga Sigurveigar, móður Sólveigar. Fyrr
en varði var höfundur lagstur í að skoða
líf þessara þriggja kvenna frá 1821-1946,
samferðafólk þeirra og umhverfi, drifinn
áfram af meðfæddri forvitni og fagþjálf-
un blaðamannsins að spyrja og leita.
Fróðleiksmolar tíndust til. Af rælni fór
höfundur í sumarleyfi að fella þá
saman í eina mósaíkmynd
og lagði sér til í líminguna
afkomanda sem hefði get-
að verið til ef Páli Sólveig-
arsyni hefði enst líf. Af-
komanda sem kom utan að, úr
lífí við ríkidæmi og munað, svo óralangt
frá þeirra lífí í lágreistum bæjum þar sem
fólk fæddist, elskaði og dó í nálægð hvert
við annað.
Og hvað svo, á enn hraðfleygari tímum?
Frá þessum staksteinum liggja nokkuð
greiðir vegir til allra átta. Hverfa í mistur
framtíðarinnar. Enn óljóst hvem þeirra ís-
lensku konurnar, handhafar hennar, ætla
að velja. Að fortíð skal hyggja þá framtíð
skal byggja, segir gamall vísdómur. Hversu
mikið hald skyldi afkomendunum, í heimi
sem breytist með ógnarhraða, verða í
reynsluheimi formæðranna við valið á vega-
rnóturn."
Nútímakonan
Elín Pálmadóttir tengir sögu formæðra
sinna saman með persónu sem hún býr til.
Hún er kölluð Unní og hefur lifað hátt í
útlöndum en er nú komin til íslands á ættar-
mót:
„Nú er hún komin til gamla landsins.
Guð má vita hvers vegna. Og brunar á
góðum bílaleigubíl eitthvað út í sveit — á
ættarmót þar sem hún þekkir engan. Hafði
ákveðið það þama í París og var komin af
stað áður en hún hafði í rauninni tekið
nokkra ákvörðun um það. Flúði. Ekki þurfti
hún þó að fara alla leið til íslands.
Hvað svo þegar hún kemur á leiðarenda
ef hún fínnur þá þetta sveitahótel þar sem
hún á að gista? Ætli þar sé nokkur almenni-
legur matur, eða bar? Ekki veitir henni af
einum.
í bréfínu hafði staðið Reykjahlíðarætt,
einn angi af henni. Hún mundi eftir Sól-
veigu ömmu, fallegu gömlu konunni sem
allir dáðu, og Jóni afa, hlýlega og snyrti-
lega skeggumum, eins og hún kallaði hann
þegar hún var lítil. Raunar hafði hún ekki
þekkt þau neitt. Þau bjuggu úti á landi.
Og hún fór svo snemma að heiman. Ein
með henni í fjarlægu landi hafði mamma
hennar malað um þessar stólpakonur, for-
mæður þeirra. Einmitt Hólmfríði þessa,
dóttur Jóns í Reykjahlíð, sem talað var um
í bréfínu og var amma hennar ömmu henn-
ar og fóstra. Maddama Hólmfríður, eins
og mamma hennar sagði með stolti í rödd-
inni, gift séra Jóni Sveinssyni. Langömm-
una þar á milli, Sigurveigu móður Sólveig-
ar, hafði hún lítið minnst á og ekkert á
þennan langafa Eggert. Nöfnin sá hún í
bréfinu um niðjamótið.
Hvernig skyldu þessar formæður hennar
annars hafa verið, Sólveig, Sigurveig og
Hólmfríður? Líf þeirra í íslenskri sveit fýrir
svo'ævalöngu getur varla haft neina snert-
ingu við hennar líf í ríkidæmi í öðru landi.
Auk þess hálf öld liðin síðan sú yngsta
þeirra, Sólveig, lést. Og meira en öld leið
frá því sú elsta, Hólmfríður, fæddist og þar
til Sólveig lést. Hvað er hún, nútímakonan,
að velta þessu fyrir sér? Þetta er fárán-
legt. Úr því sem komið er væri þó líklega
best að vera þarna í nótt og hlusta svo á
fyrirlestrana fyrir siða sakir. Hún getur þá
farið hvenær sem er.“
Tvær konur
á slóðum óvætta
Ferð Unníar á vit fortíðinnar hefst á
Sigurveigu sem fer ung í vist til prests sem
fær brauð norður í landi. Hún neyðist til
að fylgja húsbóndanum og er send gang-
andi yfir Kjöl með kýr klerksins ásamt
gamalli vinnukonu á bænum, Gunnu ein-
eygðu:
„Sigurveig mjakar sér nær Gunnu, hallar
sér að henni og strýkur á henni handlegg-
inn. Líklega er hún ekki eins slæm og hún
hafði haldið. Um morguninn feta þær sig
saman yfír ána á eftir kúnum á Lambavað-
inu þar sem ijárgöturnar liggja út í og
hafa stuðning hvor af annarri. Handan ár-
innar er land Hóla, vel gróið og grösugt
og stutt niður að bænum. Þar er þeim vel
tekið og veittur góður beini. Fólkið hristir
höfuðið yfír þessu ferðalagi á tveimur
konukindum norður Kjöl. Þeim er boðin
gisting enda þurfa kýrnar líka tíma til að
úða í sig grængresinu áður en lagt er á
auðnina þar sem víða eru grasleysur. Þetta
er síðasti bær í byggð og varla er þess að
vænta að hitta ferðamenn svo fáfarinn sem
Kjalvegur hefur nú lengi verið. Fáir leggja
þangað Ieið sína nema grasafólk að norðan
og sunnan síðan þingferðir lögðust af um
aldamótin. Tungnamenn eru rétt að byrja
að tala um að fara aftur að nota afréttinn
þar inn frá sem hafði lagst af löngu fyrr.
Frá þessum efsta bæ í byggð er talin hálf
fímmta þingmannaleið (160 kílómetrar) þar
til aftur er komið í byggð að Mælifelli í
Skagafírði. Það mundi áreiðanlega taka
tvær vikur. [...]
Það setur að henni kvíða. Hún hefur
heyrt svo margar sögur af Kili. Eiga þær
ekki að fara með kýrnar um Illagil? Nafnið
eitt vekur hroll. Á hugann sækja sögur um
I
útilegumenn á fjöllum, kannski eru þeir enn
í Þjófadölum, ekki svo langt frá þeirra leið.
Þótt Gunna sé svarkur treystir hún því |
ekki að hún hafí neitt í útilegumenn, hvað ,
þá tröll.“
Jónas Hallgrímsson
og heimasætan
Hólmfríður Jónsdóttir sem síðar varð
prestfrú á Mælifelli er ein þriggja aðalper-
sóna í bók Elínar Pálmadóttur. Hún ólst
upp í Reykjahlíð í Mývatnssveit þar sem
hún kynntist ungu skáldi og r.áttúrufræð-
ingi, Jónasi Hallgrímssyni. Og er jafnvel
talið að hann hafí ort ástarljóðið fagra ’
Ferðalok um hana: |
„Jónasi veitir ekki af uppörvun þegar |
hann kemur í Reykjahlíð og fær til fylgdar
heimasætuna Hólmfríði sem er á átjánda
ári. Hún er sögð lagleg stúlka, þykir glæsi-
legust þeirra Reykjahlíðarsystra. Og dill-
andi kát. Jónas hefur orð* fyrir að hrífast
af fögrum konum. Sjálfur er hann ekki
sneyddur aðdráttarafli. Konur virðast alls
staðar sverma um hann, jafnvel ásækja
hann eins og kerlingin í Reykjavík sem [
hann kvartar undan við bæjarfógeta. Að
sjálfsögðu hrífst skáldið á fögrum sumar-
dögum af ungri stúlku sem ríður með hon- I
um um sveitir og áir í lautum.
Og hún, unga sveitastúlkan, hrífst af
skáldinu sem kemur frá útlöndum með
nýjan andblæ. Eins og hans er háttur hefur
Jónas mikinn útbúnað og heldur sig til.
Hann kann því ávallt illa að hafa á sér
betlibrag. Er skartmenni. Ber sig ríkmann-
lega eins og hann sé barón, hafði Páll
Melsted orðað það í bréfi til Jóns Sigurðs- P
sonar forseta. ^
Þau ríða úr hlaði framan við burstirnar i
fimm á bænum í Reykjahlíð. Fólkið er allt
í heyskap og horfir á eftir þeim. Jónas er
í bláum frakka niður á læri. Hólmfríður
tággrönn í aðskornu svörtu peysunni og
hefur brugðið styttubandi á pilsið. Ljóst
hárið og litríki skúfurinn í djúpri prjónahúf-
unni flaksar þegar hún slær í hestinn og
þeysir af stað á undan. Þau ríða inn með
lyngi vöxnum brekkum og stefna á hlíðina j;
með sólskinsblettunum í Námafjalli. Eins
og það logi. Upp yfir sést á efsta kollinn á ^
Kröflu. Þar ætlar náttúrofræðingurinn að I
skoða gamlar gosstöðvar.
En áður en þau yfirgefa móana og halda
upp brekkuna á Námaskarðið þarf að æja.
Hestarnir grípa niður. Þau halla sér aftur
á bak í laut í lyngbrekkunni. Það glampar
á blátt Mývatnið framundan í logninu. Við
vatnið sjást þessar fagurmynduðu gígahóla-
og eldminjar sem Jónas hefur svo mikinn
áhuga á að skoða. Kyrrðin er alger. Aðeins I
heyrist í stöku önd og öðru hveiju hóstakj- |
öltur. Skáldið bregður hönd að munni og |
snýr sér undan. Lautin er mjúk, lyngi vax- *
in og skreytt birkifjólu, blágresi, skraut-
punti og Mývatnsdrottningu með langa
klasa af gulum blómum. Hún grípur vönd
og vefur stríðnislega um hárið á honum.
Blómin brosa og stúlkan hlær dillandi hlátri
við þessum manni sem kemur frá Kaup-
mannahöfn og hefur ort ljóð.
Þegar hún nefnir ljóðin hans kveðst hann |
lítið hafa mátt vera að því að sinna ljóða-
gerð undanfarin ár. Það þykir henni slæmt.
Hann yrkir svo fallega um allt sem er blítt I
og elskulegt, seiðir í ljóð sín ilminn úr jörð-
inni, fuglasöng og lækjarkjarr. Hann verður
að halda áfram að yrkja. Það er svo fallegt.
Tíndum við á fjalli
tvö vorum saman,
blóm í hárri hlíð.
Knýtti ég kerfi #
í kjöltu þér
lagði ljúfar gjafír. |
Hlóðstu mér að höfði ^
hringum ilmandi
bjartra blágrasa,
einn af öðrum,
og að öllu dáðist,
og greipst þá aftur af.
Þau yfirgefa blómabrekkuna og ríða upp
í Námaskarðið og inn í lítinn dal sem af- g
markast af fjallinu. Fjallshlíðin er vaxin
víði og ilmandi birkirunnum. Við selið frá f
Reykjahlíð innar í dalnum rennur lækur. I
Þar geta þau áð í þessum vatnslausu rok-